Γράφει η Πασολλάρι Άντζελα
Η παγκόσμια συρρίκνωση των διαδικτυακών ελευθεριών και η παράλληλη άνοδος τεχνικών και νομικών μορφών καταστολής καθιστούν επιτακτική την ανάγκη για μια εποικοδομητική προσέγγιση της «ψηφιακής αντίστασης» ως πεδίου πολιτικής διερεύνησης. Η έννοια της ψηφιακής αντίστασης δεν περιορίζεται στην χρήση τεχνολογικών εργαλείων παράκαμψης, αλλά περιλαμβάνει ένα ευρύτερο φάσμα πολιτικών, νομικών και θεσμικών μηχανισμών που διασφαλίζουν την πρόσβαση στην πληροφορία και την προστασία της ιδιωτικότητας απέναντι σε κατασταλτικές πρακτικές. Η παρούσα ανάλυση διερευνά τον ρόλο των τεχνολογιών και των πολιτικών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) στην ενίσχυση της ψηφιακής ανθεκτικότητας, αναδεικνύει τις συνακόλουθες νομικές και ηθικές προκλήσεις και προτείνει στρατηγικές πολιτικής που επιδιώκουν ισορροπία μεταξύ της προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων και της διασφάλισης δημοκρατικής λογοδοσίας.
Οι πρόσφατες εκθέσεις καταγράφουν μία σταθερή υποχώρηση της διαδικτυακής ελευθερίας σε παγκόσμιο επίπεδο. Η τάση αυτή αποδίδεται, εν μέρει, στην τεχνολογική εξέλιξη, όπως η αξιοποίηση της τεχνητής νοημοσύνης για φιλτράρισμα περιεχομένου και συστηματική παρακολούθηση, καθώς και στη νομοθετική οπισθοδρόμηση και στις ολοένα συχνότερες πρακτικές περιορισμού ή επιβράδυνσης πρόσβασης (throttling/shutdowns). Η ετήσια μελέτη της Freedom House τεκμηριώνει τη συρρίκνωση των διαδικτυακών ελευθεριών σε πληθώρα χωρών, επιβεβαιώνοντας την επιτακτική ανάγκη για αποτελεσματικές πολιτικές αντίδρασης (Funk et al., 2024, esp. Key Findings section). Παράλληλα, αναφορές της Human Rights Watch αναδεικνύουν την εξάπλωση εκτεταμένων πρακτικών αποκλεισμού και ελέγχου στο πλαίσιο αυταρχικών καθεστώτων, με σοβαρές συνέπειες για την ανεξάρτητη δημοσιογραφία και την κοινωνία των πολιτών (Human Rights Watch, 2025, esp. Executive Summary section).
Η αυξανόμενη καταστολή του διαδικτυακού χώρου καθιστά αναγκαία την αναζήτηση τεχνολογικών λύσεων και πολιτικών εργαλείων που να ενισχύουν την ψηφιακή ανθεκτικότητα και την ελευθερία πρόσβασης στην πληροφορία. Οι τεχνολογίες που συνδέονται με την ψηφιακή αντίσταση μπορούν να ταξινομηθούν σε γενικές κατηγορίες: εργαλεία κρυπτογράφησης και προστασίας ταυτότητας, τεχνολογίες παράκαμψης λογοκρισίας και δρομολόγησης κυκλοφορίας, κατανεμημένες υποδομές επικοινωνίας, όπως τα δίκτυα mesh ή η δορυφορική συνδεσιμότητα, καθώς και πλατφόρμες που ενισχύουν την πρόσβαση σε ανεξάρτητο περιεχόμενο και την επαλήθευση πληροφοριών (Baker et al, 2025, esp. Encryption and Access Tools section). Οι πολιτικές προεκτάσεις αυτών των τεχνολογιών είναι διττές: από την μια πλευρά, παρέχουν καίρια μέσα για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της ελεύθερης πληροφόρησης, ενώ, από την άλλη πλεύρα, εγείρουν ζητήματα ενδεχόμενης κατάχρησης, κυβερνητικής ή ιδιωτικής εποπτείας και νομικής ευθύνης, όταν απουσιάζει σαφές θεσμικό πλαίσιο.
Σε αυτό το πλαίσιο, η επένδυση σε ασφαλείς υποδομές επικοινωνίας αποκτά και γεωπολιτική διάσταση. Η πρωτοβουλία της ΕΕ για την υλοποίηση του δορυφορικού συστήματος ασφαλούς συνδεσιμότητας, Infrastructure for Resilience, Interconnectivity and Security by Satellite (IRIS²), επιδιώκει όχι μόνο την τεχνολογική κυριαρχία, αλλά και τη διασφάλιση εναλλακτικών δικτύων επικοινωνίας απέναντι σε μονοπωλιακού τύπου υπηρεσίες τρίτων χωρών (The European Space Agency, 2024). Η εν λόγω πρωτοβουλία συμβάλλει στην αναβάθμιση της ευρωπαϊκής στρατηγικής ικανότητας για τη διατήρηση ανθεκτικών επικοινωνιών σε περιόδους κρίσης (Reuters, 2024).
Η υποστήριξη τεχνολογιών αντίθεσης μέσω δημόσιας χρηματοδότησης ή διπλωματικών πρωτοβουλιών εισάγει σύνθετα νομικά και διπλωματικά ζητήματα. Η παρέμβαση από κράτη ή διεθνείς οργανισμούς μπορεί να ερμηνευθεί από κατασταλτικά καθεστώτα ως παρέμβαση στις εσωτερικές υποθέσεις, εντείνοντας πολιτικές αντιδράσεις. Επιπλέον, τίθεται το ζήτημα της συμμόρφωσης με τους κανόνες για την προστασία προσωπικών δεδομένων και της συμβατότητας παροχής υπηρεσιών με διεθνείς νομικές υποχρεώσεις. Η ΕΕ, μέσω του General Data Protection Regulation (GDPR) και των σχετικών αποφάσεων των ευρωπαϊκών δικαστηρίων, έχει θεσπίσει αυστηρά πρότυπα για την ασφάλεια και διαχείριση δεδομένων, τα οποία απαιτούν προσεκτικό σχεδιασμό κατά την υλοποίηση διεθνών έργων υποστήριξης πληροφόρησης. Η απόφαση Schrems II του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η οποία ακύρωσε τη συμφωνία Privacy Shield για τη μεταφορά δεδομένων μεταξύ ΕΕ και ΗΠΑ, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο η προστασία δεδομένων μπορεί να εμποδίσει ή να ανακατευθύνει διεθνείς πρακτικές μεταφοράς πληροφοριών (Court of Justice of the European Union, 2020, σελ. 202–204,).
Επιπρόσθετα, ο σχεδιασμός πολιτικών πρέπει να λαμβάνει υπόψη το ενδεχόμενο «διπλής χρήσης» των τεχνολογιών. Για παράδειγμα, εργαλεία που ενισχύουν την ανωνυμία μπορούν ταυτόχρονα να αξιοποιηθούν για παράνομες δραστηριότητες, δημιουργώντας έντονα ηθικά και νομικά διλήμματα. Για τον λόγο αυτό, είναι απαραίτητο να θεσπιστεί ένα πλαίσιο διαφάνειας, λογοδοσίας και εξειδικευμένης αξιολόγησης κινδύνων προτού προχωρήσει η ευρεία υποστήριξη συγκεκριμένων τεχνολογιών.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ήδη αναλάβει πρωτοβουλίες που αφορούν τη στήριξη ανεξάρτητων μέσων, την ενίσχυση υποδομών και τη χρηματοδότηση δράσεων που προάγουν την ελευθερία της πληροφορίας. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η έκτακτη χρηματοδότησης ύψους 5,5 εκατομμυρίων ευρώ προς τον διεθνή ραδιοτηλεοπτικό φορέα Radio Free Europe, μετά από αμερικανική μείωση κονδυλίων, ως μέτρο διασφάλισης ανεξάρτητης δημοσιογραφίας σε κρίσιμες περιοχές (Bayer, 2025). Η πρωτοβουλία αυτή αναδεικνύει τη βούληση της ΕΕ να διατηρήσει ζωτικούς διαύλους πληροφόρησης και να προστατεύσει δημοσιογραφικούς οργανισμούς από χρηματοδοτική αστάθεια.
Για να είναι αποτελεσματική και ταυτόχρονα νόμιμη, η ευρωπαϊκή στρατηγική για την ψηφιακή αντίσταση πρέπει να συνδυάζει επενδύσεις σε υποδομές εμπιστοσύνης, στοχευμένη χρηματοδότηση και διπλωματική δράση (European Commission, 2025, Policy Initiatives section). Η δημιουργία ενός «πακέτου ανθεκτικότητας διαδικτύου» θα μπορούσε να ενσωματώνει την ανάπτυξη τεχνολογικής υποδομής, όπως το IRIS² και ευρωπαϊκά sovereign clouds, δηλαδή υποδομές cloud υπό πλήρη έλεγχο και κυριαρχία της ΕΕ, με χρηματοδοτικά εργαλεία για ανεξάρτητους δημοσιογραφικούς οργανισμούς και οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών. Παράλληλα, κρίσιμη είναι η νομική υποστήριξη και η εκπαίδευση επαγγελματιών σε ζητήματα ψηφιακής ασφάλειας, ώστε να ενισχυθεί η δυνατότητα αντιμετώπισης στοχευμένων επιθέσεων ή περιορισμών πρόσβασης. Επιπλέον, η ανάπτυξη διπλωματικών πρωτοβουλιών για καθιέρωση διεθνών κανόνων που προστατεύουν τις ροές πληροφορίας μπορεί να αποτελέσει μέσο διασφάλισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ταυτόχρονα, η θέσπιση ανεξάρτητων αξιολογήσεων κινδύνου πριν από την εφαρμογή τεχνολογικών εργαλείων σε περιοχές υψηλού ρίσκου θα ενδυναμώσει τη διαφάνεια και θα μειώσει την πιθανότητα κατάχρησης τους.
Συνοψίζοντας, η ψηφιακή αντίσταση αποτελεί κρίσιμη διάσταση της σύγχρονης πολιτικής για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η ΕΕ διαθέτει πολιτικά και τεχνολογικά εργαλεία για να υποστηρίξει ανθεκτικές ροές πληροφορίας. Ωστόσο, η αποτελεσματικότητα μιας τέτοιας στρατηγικής εξαρτάται από ένα συνεκτικό πλαίσιο που θα συνδυάζει τεχνολογική κυριαρχία και ασφάλεια, νομική συμμόρφωση και διπλωματική ευαισθησία. Η κύρια πρόκληση συνίσταται στη διαμόρφωση πολιτικών που προστατεύουν την ελευθερία της πληροφορίας, διασφαλίζοντας παράλληλα ότι δεν προκύπτουν νέοι κίνδυνοι κατάχρησης, μια ισορροπία που απαιτεί διαρκή αξιολόγηση, διαφάνεια και διεθνή συνεργασία.
Βιβλιογραφία/Πηγές:
Α. Επιστημονικές και ακαδημαϊκές πηγές
Baker, G., Berglund, N., Funk, A., Pawlak, P., & Vesteinsson, K. (2025). Tunnel vision: Anti-censorship tools, end-to-end encryption, and the fight for a free and open internet. Freedom House. Διαθέσιμο σε: https://freedomhouse.org/report/special-report/2025/tunnel-vision-anti-censorship-tools-end-end-encryption-and-fight-free
Funk, A., Vesteinsson, K., & Baker, G. (2024). Freedom on the Net 2024 – The Struggle for Trust Online. Freedom House. Διαθέσιμο σε: https://freedomhouse.org/report/freedom-net/2024/struggle-trust-online
Human Rights Watch. (2025). Disrupted, throttled, and blocked: State censorship, control, and increasing isolation of Internet Users in Russia. HRW. Διαθέσιμο σε: https://www.hrw.org/report/2025/07/30/disrupted-throttled-and-blocked/state-censorship-control-and-increasing-isolation Human Rights Watch
Β. Πρωτογενείς πηγές (θεσμικά κείμενα, αποφάσεις)
Court of Justice of the European Union. (2020). Data Protection Commissioner v. Facebook Ireland Limited and Maximillian Schrems (Case C-311/18). CURIA. Διαθέσιμο σε: https://curia.europa.eu/juris/document/document.jsf?docid=221826&doclang=en
European Commission. (2025). 2025 State of the Digital Decade package. In Shaping Europe’s digital future. European Commission. Διαθέσιμο σε: https://digital-strategy.ec.europa.eu/en/policies/2025-state-digital-decade-package
Γ. Ειδησεογραφικές και άλλες πηγές
Bayer, L. (2025). Radio Free Europe at risk after Trump cuts, EU searches for help. Reuters. Διαθέσιμο σε: https://www.reuters.com/world/europe/czechs-raise-radio-free-europe-with-eu-states-after-us-funding-cut-2025-03-17/
Reuters. (2024). EU kick starts new secure satellite constellation. Reuters. Διαθέσιμο σε: https://www.reuters.com/technology/eu-kick-starts-new-secure-satellite-constellation-2024-12-16/
The European Space Agency. (2024). ESA to support the development of the EU’s secure communication satellites system. ESA. Διαθέσιμο σε: https://www.esa.int/Newsroom/Press_Releases/ESA_to_support_the_development_of_EU_s_secure_communication_satellites_system
Πηγή Εικόνας:
The European Space Agency. (2024). ESA to support the development of the EU’s secure communication satellites system. Διαθέσιμο σε: https://www.esa.int/About_Us/Corporate_news/ESA_to_support_the_development_of_EU_s_secure_communication_satellites_system