Γράφει η Ελπίδα Γκουτζούπα
Η γεωπολιτική θέση της Ελλάδας, ανάμεσα στις τεκτονικές πλάκες Δύσης και Ανατολής, την καθιστά προκεχωρημένο φυλάκιο της Ευρώπης. Αυτό σημαίνει, πως αντιμετωπίζει πρώτη τις προσφυγικές και μεταναστευτικές ροές ως κράτος πρώτης υποδοχής της ΕΕ. Η διασφάλιση αυτού του ρόλου πραγματοποιείται μέσω της σωστής μεταναστευτικής πολιτικής. Σε αυτό το άρθρο αναλύεται η μεταναστευτική πολιτική της Ελλάδας από το τραγικό ναυάγιο της Πύλου μέχρι και τις τελευταίες μεταρρυθμίσεις στη μεταναστευτική πολιτική της ΕΕ.
Αρχικά, θα ήταν σημαντικό να υπογραμμιστεί, πως ορίζεται η «μεταναστευτική πολιτική». Με τον όρο αυτό διακρίνεται: α) η μέθοδος βάση της οποίας ρυθμίζεται αρχικά η μεταναστευτική ροή, και β) η πολιτική που στοχεύει στην συνέχεια στην ομαλή ενσωμάτωση των μεταναστών. Επομένως, η μεταναστευτική πολιτική παίζει πρωτεύοντα ρόλο στον προσδιορισμό των επιμέρους χαρακτηριστικών των εισερχόμενων μεταναστών (Θεοδοσίου,2022, σ.18-19 και Σπυροπούλου Ν.). Η περίπτωση της Ελλάδας αντανακλά μία ζωτικής σημασίας ανάγκη για την θέσπιση μιας τέτοιας πολιτικής, που θα ανταποκρίνεται στις ανθρώπινες ανάγκες. Αναφορικά με το τελευταίο, η ανεπιτυχής συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας το έτος 2016 αποτέλεσε την δυσκολότερη στιγμή των τελευταίων μεταναστευτικών κρίσεων στην Ελλάδα. Πιο συγκεκριμένα, η συμφωνία του έτους 2016 εξέταζε: α) την επαναπροώθηση παράνομων μεταναστών στην Τουρκία, β) την ανταλλαγή Σύρων προσφύγων μεταξύ ΕΕ-Τουρκίας, και γ) την φύλαξη των τουρκικών συνόρων σε συνδυασμό με την οικονομική στήριξη της Τουρκίας από την ΕΕ (Ευρωπαϊκό Συμβούλιο,2016 και Λίβανος,2017,σ.40-43). Παρά την οικονομική υποστήριξη της Τουρκίας, η ίδια δεν τήρησε την συμφωνία ως είχε, και νομοτελειακά η Ελλάδα βρέθηκε αντιμέτωπη με μία πρωτόγνωρη μεταναστευτική κρίση. Έκτοτε, ουκ ολίγες είναι οι φορές που στα ελληνικά σύνορα παρατηρούνται παράτυπες μεταναστεύσεις με μεγάλα πλήθη να επιβιβάζονται σε αμφίβολης αξιοπιστίας μέσα διακίνησης.
Μία τέτοια περίπτωση, που αναστάτωσε και την παγκόσμια κοινή γνώμη, ήταν και το ναυάγιο της Πύλου τον Ιούνιο του 2023. Το αλιευτικό σκάφος «Adriana» μετέφερε πριν βυθιστεί περίπου 750 άτομα στα ανοιχτά της Πύλου. Διασώθηκαν 104 άτομα και ανασύρθηκαν 82 πτώματα (UNHCR,2024). Το περιστατικό αυτό προκάλεσε ερωτήματα για τον ρόλο της ΕΕ σχετικά με την πολιτική προστασίας των μεταναστών. Σύμφωνα με έρευνα διαμεσολαβήτριας του Frontex, υπήρχε έλλειψη από την πλευρά του Frontex στην αντιμετώπιση καταστάσεων έκτακτης ανάγκης. Ο Frontex τόνισε την αναγκαιότητα προώθησης της συνεργασίας μεταξύ Frontex και εθνικών αρχών. Η διαμεσολαβήτρια, επίσης, υπογραμμίζει πως ο Frontex δεν εξετάζει σοβαρά καταγγελίες που σχετίζονται με παράνομες επαναπροωθήσεις παράτυπων προσφύγων και μεταναστών, κάτι που παραβιάζει τις αρχές της δικαιοσύνης και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Εξαιτίας αυτού, προτείνεται μεγαλύτερη εποπτεία των δράσεων του Frontex και από ανεξάρτητους φορείς (Ευρωπαίος Διαμεσολαβητής,2024).
Από το ναυάγιο της Πύλου μέχρι και τα μέσα του 2024, υπάρχουν νέες εξελίξεις στην μεταναστευτική πολιτική της Ελλάδας αλλά και της ΕΕ. Σχετικά με την Ελλάδα διαπιστώνονται οι εξής εξελίξεις. Πρώτον, μεταξύ των ετών 2023-2024, παρατηρείται αύξηση των αιτήσεων ασύλου στην Ελλάδα, με τις περισσότερες να είναι πρώτες αιτήσεις. Ως απόρροια αυτού του γεγονότος, στις αρχές του 2024, η Ελλάδα θέσπισε έναν νέο μεταναστευτικό νόμο κοινωνικής ένταξης. Στον κώδικα περιγράφονται οι όροι εισόδου και διαμονής υπηκόων τρίτων χωρών στην Ελλάδα, καθώς και οι διαδικασίες για την άδεια διαμονής. Σκοπός είναι να μειωθεί η γραφειοκρατία και να επιταχυνθούν οι διαδικασίες ταχείας διεκπεραίωσης. Παράλληλα, όμως, βάση του κώδικα, μειώνονται οι άδειες διαμονής από 50 σε 19, και καταργούνται ορισμένα έγγραφα για την ανανέωση των αδειών (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2024). Σε αυτό το σημείο χρήσιμο θα ήταν να αναφερθεί η κατάσταση που επικρατεί και σε έναν από τους μεγαλύτερους καταυλισμούς στη Σάμο. Η ΕΕΔΑ κατέκρινε σε πρόσφατη έρευνά της την κατάσταση των καταυλισμών στην Σάμο, τονίζοντας την ελλιπή παροχή υπηρεσιών και των ανεπαρκών δομών (ΕΕΔΑ,2024). Πρωτοβουλίες για την επίλυση του ζητήματος καταβάλλονται από το υπουργείο μετανάστευσης και ασύλου, σε συνεργασία με τον ΔΟΜ, για την υγειονομική ενίσχυση (ιατρικές εγκαταστάσεις στα ΚΥΤ), αλλά και αναβάθμιση των υποδομών με το Ταμείο Ασύλου, Μετανάστευσης και Ένταξης για την προώθηση της ένταξης των μεταναστών.
Πριν εξεταστεί η νέα πολιτική που υιοθέτησε η ΕΕ, θα ήταν σημαντικό να γίνει μια σύντομη αναφορά για τον κανονισμό του Δουβλίνου III, που αποτελεί έναν από τους βασικότερους κανονισμούς για τη μεταναστευτική πολιτική της ΕΕ. Ο κανονισμός αυτός θέτει τα κριτήρια σχετικά με το ποιο κράτος προσδιορίζεται ως υπεύθυνο για την εξέταση αίτησης διεθνούς προστασίας, που υποβάλλεται σε κράτος μέλος από πολίτη τρίτης χώρας, ή από άτομο χωρίς ιθαγένεια. Το έτος 2013 ο κανονισμός θεσμοθετήθηκε από το ευρωπαϊκό κοινοβούλιο και στοχεύει να διασφαλίσει πως οι αιτήσεις ασύλου εξετάζονται από ένα μόνο κράτος, αυτό του κράτους πρώτης υποδοχής. Μία βασική παράμετρος του κανονισμού αυτού είναι πως αποτρέπει από έναν αιτούντα άσυλο να κάνει αίτηση σε παραπάνω από ένα κράτος μέλος της ΕΕ (Κελεμουρίδου,2021,σ.39-40). Επιπρόσθετα, περιλαμβάνει ρήτρες διακριτικής ευχέρειας, όπως η «ρήτρα κυριαρχίας» και η «ανθρωπιστική ρήτρα», που επιτρέπουν στα κράτη να εξετάσουν αιτήσεις ασύλου ακόμα και αν δεν είναι υπεύθυνα. Σκοπός είναι να προσφέρεται μία ευελιξία, αλλά και να διασφαλίζονται τα δικαιώματα των αιτούντων άσυλο, όπως και μία δίκαιη διαδικασία χορήγησης των αιτήσεων (Κελεμουρίδου,2021,σ.46-47). Παρόλα αυτά, ο κανονισμός έχει δεχθεί κριτική, κυρίως από Ελλάδα και Ιταλία, καθώς οι χώρες επιβαρύνθηκαν υπερβολικά, ώστε τελικά να τίθεται το ζήτημα αναθεώρησής του.
Σε πρόσφατες εξελίξεις, τον Απρίλιο του έτους 2024, ψηφίστηκε από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο της ΕΕ, το νέο σύμφωνο για την μετανάστευση και το άσυλο (lex europa eu,2024). Τα κράτη, μέχρι το έτος 2026, θα πρέπει να έχουν υιοθετήσει τα απαραίτητα κριτήρια για την υλοποίησή του. Το σύμφωνο αυτό αποσκοπεί σε μία δικαιότερη διαχείριση της μεταναστευτικής κρίσης ανάμεσα στα κράτη-μέλη της ΕΕ. Ειδικότερα, το σύμφωνο προβλέπει: α) διαμοιρασμό της ευθύνης μεταξύ των κρατών-μελών, δηλαδή τα κράτη που χρήζουν βοήθειας θα βασίζονται στην αλληλεγγύη των υπόλοιπων κρατών μέσω μετεγκαταστάσεων, χρηματοδοτικών συνεισφορών ή ανάπτυξης προσωπικού για υποστήριξη, β) κανόνες που αποσαφηνίζουν τα κριτήρια για την χορήγηση διεθνούς προστασίας και θέσπιση αυστηρότερων κυρώσεων σε παράτυπες μετακινήσεις εντός της ΕΕ, καθώς έτσι τα κράτη θα μπορέσουν να διαθέτουν επαρκή σχέδια έκτακτης ανάγκης, γ) προώθηση ασφαλών οδών για νόμιμη μετανάστευση (πρόταση της Επιτροπής) και δ) άμεση βοήθεια των ασυνόδευτων ανηλίκων από τα κράτη-μέλη, τα οποία επίσης θα διασφαλίζουν πως οι αιτούντες άσυλο με δικαιολογημένες αξιώσεις έχουν και το δικαίωμα εργασίας (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2024).
Συνολικά, το ναυάγιο της Πύλου ανέδειξε τις ελλείψεις εις βάρος της μεταναστευτικής πολιτικής της Ελλάδας και της ΕΕ. Αναφορικά με αυτό το ζήτημα, το σύμφωνο της ΕΕ για την μετανάστευση, επιδιώκει την επίτευξη μίας δικαιότερης ανακατανομής των μεταναστευτικών ροών. Στην ίδια κατεύθυνση κινείται και η Ελλάδα με την υιοθέτηση νέων πολιτικών. Ωστόσο, ακόμα υφίστανται νέες προκλήσεις επιβεβαιώνοντας την ανάγκη για εντατική συνεργασία ανάμεσα στις χώρες, προκειμένου να επιτευχθεί μία ολοκληρωμένη προσέγγιση στο μεταναστευτικό ζήτημα.
Βιβλιογραφία:
Θεοδοσίου Α. (2022). Το μεταναστευτικό ζήτημα. Η στάση των κατοίκων της πόλης της Κορίνθου απέναντι στους μετανάστες. Amitos Library. Διαθέσιμο σε: https://bit.ly/4dZPoLk
Σπυροπούλου Ν. Γενικές αρχές της ελληνικής μεταναστευτικής πολιτικής. Μια σύντομη ανασκόπηση. ΕΚΚΕ. Διαθέσιμο σε: https://www.ekke.gr/publication_files/genikes-arches-tis-ellinikis-metanasteutikis-politikis-mia-sintomi-anaskopisi
Λίβανος Ν. (2017). Μεταναστευτική πολιτική και μηχανισμοί ελέγχου της Ε.Ε. Oι παράγοντες και τα αποτελέσματα που διαμόρφωσαν το διαπραγματευτικό περιβάλλον Ε.Ε. – Τουρκίας, σχετικά με τη διαχείρηση των μεταναστευτικών και προσφυγικών ροών. Pergamos lib uoa. Διαθέσιμο σε: https://pergamos.lib.uoa.gr/uoa/dl/object/1723008/file.pdf
Ευρωπαϊκό Συμβούλιο. (2016). Δήλωση ΕΕ-Τουρκίας, 18 Μαρτίου 2016. Consilium Europa. Διαθέσιμο σε: https://www.consilium.europa.eu/el/press/press-releases/2016/03/18/eu-turkey-statement/
UNHRC. (2024). One year on from the tragic shipwreck off Pylos, Greece. The UN Refugee Agency. Διαθέσιμο σε: https://www.unhcr.org/europe/news/news/one-year-tragic-shipwreck-pylos-greece
Ευρωπαίος Διαμεσολαβητής. (2024). Απόφαση σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Συνοριοφυλακής και Ακτοφυλακής (Frontex) συμμορφώνεται με τις υποχρεώσεις του όσον αφορά τα θεμελιώδη δικαιώματα όσον αφορά την έρευνα και διάσωση στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων θαλάσσιας επιτήρησης, ιδίως το ναυάγιο Adriana (OI/3/2023/MHZ). Ombudsman Europa. Διαθέσιμο σε: https://www.ombudsman.europa.eu/el/decision/el/182665
Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. (2024). ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ (ΕΕ) 2024/1351 ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ της 14ης Μαΐου 2024 για τη διαχείριση του ασύλου και της μετανάστευσης και την τροποποίηση των κανονισμών (ΕΕ) 2021/1147 και (ΕΕ) 2021/1060 και την κατάργηση του κανονισμού (ΕΕ) αριθ. 604/2013. Lex europa eu. Διαθέσιμο σε: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/PDF/?uri=OJ:L_202401351
Ευρωπαϊκή Επιτροπή. (2024). Greece: New migration code. Commission Europa. Διαθέσιμο σε: https://migrant-integration.ec.europa.eu/library-document/greece-new-migration-code_en
ΕΕΔΑ. (2024). Επιτόπια επίσκεψη ΕΕΔΑ στη Σάμο: Μη σύμφωνες με τα βασικά πρότυπα οι συνθήκες υποδοχής στην ΚΕΔ Σάμου. Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου. Διαθέσιμο σε: https://nchr.gr/images/pdf/apofaseis/prosfuges_metanastes/Ekthesi_Samos_2024.pdf
Κελεμουρίδου Μ. (2021). ΚΕΣΑ: O ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ ΔΟΥΒΛΙΝΟ ΙΙΙ ΚΑΙ Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΓΙΑ ΤΟ ΑΣΥΛΟ (EASO). Dspace Πανεπιστήμιο Μακεδονίας. Διαθέσιμο σε: https://dspace.lib.uom.gr/bitstream/2159/25637/1/KelemouridouMariaMsc2021.pdf
Ευρωπαϊκή Επιτροπή. (2024). Managing migration responsibly. Commission Europa. Διαθέσιμο σε: https://commission.europa.eu/strategy-and-policy/priorities-2019-2024/story-von-der-leyen-commission/managing-migration-responsibly_en?prefLang=el
Πηγή εικόνας: https://etias.com/articles/italy-migrant-surge-2023