Γράφει η Αριάννα Αργυριάδου
Η απαγόρευση της ισλαμικής μαντίλας σε ορισμένα κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης συνιστά ένα από τα πλέον αμφιλεγόμενα ζητήματα της σύγχρονης πολιτικής και νομικής πραγματικότητας. Πρόκειται για μια απροσδιόριστη μεθόριο μεταξύ θρησκευτικής ελευθερίας και κρατικής ουδετερότητας, ατομικής επιλογής και κοινωνικής ενσωμάτωσης, πολυπολιτισμικότητας και επιβολής «απελευθερωτικών» πολιτικών.
Πλήθος διεθνών συνθηκών οι οποίες συγκροτούν το διεθνές και ευρωπαϊκό νομικό πλαίσιο, κατοχυρώνουν το θεμελιώδες δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας. Ειδικότερα, παραδείγματος χάριν, το Άρθρο 18, παράγραφος 3 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα (ΔΣΑΠΔ) προβλέπει την προστασία του δικαιώματος κάθε ατόμου να υιοθετεί και να εκδηλώνει τη θρησκεία ή την πεποίθηση του, τόσο ατομικά όσο και συλλογικά, μέσω λατρευτικών πράξεων, τελετουργιών και διδασκαλίας. Ωστόσο, αξίζει να υπογραμμιστεί πως το ίδιο το κείμενο της συνθήκης ορίζει πως η άσκηση της ελευθερίας αυτής μπορεί να υπόκειται σε περιορισμούς, εφόσον αυτοί προβλέπονται από το νόμο και είναι αναγκαίοι για την προστασία της δημόσιας ασφάλειας, τάξης, υγείας ή ηθικής, ή των θεμελιωδών δικαιωμάτων και ελευθεριών τρίτων (United Nations, 1996, Art.18, par.3). Στο πλαίσιο αυτής της διακριτικής ευχέρειας περιορισμού φαίνεται να εδράζεται μία «ειδική γαλλική περίπτωση» (Costa-Lascoux, 2006), μια ριζοσπαστική εκδοχή της κοσμικότητας, γνωστή ως laïcité.
Η αρχή της laïcité αναφέρεται στον εκκοσμικευμένο χαρακτήρα του κράτους (Scott 2007). Βασίζεται στην ιδέα ότι η θρησκεία αποτελεί ιδιωτική υπόθεση και οφείλει να παραμένει διαχωρισμένη από τη δημόσια σφαίρα. Από τη στιγμή, λοιπόν, που η θρησκεία βρίσκεται εντός του ιδιωτικού πεδίου, το κράτος δεν δικαιούται να παρεμβαίνει στην άσκηση και εκδήλωση της (Scott 2007). Ενώ κατά τον 18ο και 19ο αιώνα ο κανονιστικός σκοπός της laïcité ήταν η εδραίωση του κοσμικού κράτους («laïcité-séparation»), και στις αρχές του 20ου αιώνα η διασφάλιση της θρησκευτικής ουδετερότητας με πλήρη σεβασμό της θρησκευτικής ελευθερίας («laïcité-neutralité»), η είσοδος στον 21ο αιώνα σημαδεύτηκε από μια «μαχητική» εκδοχή της laïcité (Καράντζιος, 2024). Η προστασία της δημόσιας τάξης, η διατήρηση της κρατικής συνοχής και η αποτροπή, ενδεχομένως, ενός θρησκευτικού κοινοτισμού αποτέλεσαν τα νομιμοποιητικά θεμέλια για την εφαρμογή αυτής της πιο ενεργητικής μορφής θρησκευτικής ουδετερότητας στο γαλλικό δημόσιο χώρο (Καράντζιος, 2024).
Αφετηρία στην επιβολή περιορισμών της χρήσης της ισλαμικής μαντίλας σε δημόσιους χώρους αποτέλεσε η Γαλλία. Αν και οι ρίζες της ιδεολογίας της laïcité ανάγονται στην Γαλλική Επανάσταση και αργότερα την γαλλική αποικιοκρατία, το ζήτημα μετατράπηκε σε δεσμευτικό κανονιστικό πλαίσιο μέσω της εθνικής νομοθεσίας που ψηφίστηκε το 2004 και το 2010, με την απαγόρευση των ενδυμάτων τα οποία υποδηλώνουν θρησκευτική ταυτότητα, αλλά και με τις τοπικές απαγορεύσεις του γυναικείου μπουρκίνι το 2017 (Τζινιέρη, 2018). Σύμφωνα με τον Καράντζιο (2024), δεν είναι τυχαίο ότι το σχολικό περιβάλλον αποτέλεσε τον πρώτο χώρο εφαρμογής της «μαχητικής» laïcité, καθώς συνδέεται άμεσα με την καλλιέργεια της πολιτικής και κοινωνικής ταυτότητας των μελλοντικών πολιτών.
Ειδικότερα, το 2004, έπειτα από την αποβολή δύο μαθητριών στην γαλλική πόλη Aubervilliers, έντονες αντιπαραθέσεις και με την σύσταση μιας ερευνητικής επιτροπής για το θέμα, ο Πρόεδρος της Γαλλίας Ζακ Σιράκ αποδέχθηκε την πρόταση νόμου και τον Μάρτιο, του ίδιου έτους, ο εν λόγω νόμος τέθηκε σε ισχύ. Αποφασίστηκε δηλαδή, ότι το δημόσιο λαϊκό σχολείο θα παραμείνει ένας ουδέτερος χώρος μέσω του οποίου θα συντελείται η διαμόρφωση της ταυτότητας των Γάλλων πολιτών (Scott, 2007). Ο νόμος του 2004 περιλαμβάνει δύο βασικές πτυχές αφενός την απαγόρευση των θρησκευτικών συμβόλων στο σχολικό περιβάλλον και αφετέρου την διαπαιδαγώγηση. Εάν μαθητής αρνηθεί να συμμορφωθεί με την απαγόρευση, το σχολείο υποχρεούται να έρθει σε διάλογο μαζί του, προκειμένου να πειστούν ο ίδιος και οι οικείοι του (CAA Lyon, 2006). Οι ρυθμίσεις, ωστόσο, συνεχίστηκαν και εξειδικεύτηκαν, με την ψήφιση νέων νόμων τα επόμενα χρόνια. Έτσι, αργότερα, το 2010, το γαλλικό κοινοβούλιο ενέκρινε νόμο που απαγορεύει στις μουσουλμάνες γυναίκες να φορούν τη μαντίλα που καλύπτει ολοκληρωτικά το πρόσωπο (μπούρκα ή νικάμπ) σε δημόσιους χώρους και τον Απρίλιο του 2011 ο νόμος τέθηκε σε ισχύ (BBC, 2018).
Κάποιοι μελετητές ερμηνεύουν την απαγόρευση της ισλαμικής μαντίλας στη Γαλλία ως εναντίωση στην καταπίεση και τη χειραγώγηση, που βιώνουν οι μουσουλμάνες γυναίκες, εντός και εκτός συνόρων, στο πλαίσιο θρησκευτικών ή πολιτισμικών επιταγών (Scott, 2017). Από την άλλη πλευρά, φορείς και άτομα του φεμινιστικού, αλλά και ακαδημαϊκού χώρου, τάχθηκαν κατά του νόμου, χωρίς ωστόσο να υποστηρίζουν γενικά την χρήση της ισλαμικής μαντίλας (Gaspard, 2006). Υπογράμμισαν, δηλαδή, ότι εφόσον οι μαθήτριες που αποβλήθηκαν, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, ήταν πράγματι θύματα του ισλαμισμού και της πατριαρχίας, ο αποκλεισμός τους από την εκπαίδευση δεν αποτελούσε λύση (Gaspard, 2006). Αντιθέτως, με αυτό τον τρόπο, ήταν πιθανόν να οδηγηθούν έμμεσα σε θρησκευτικά ιδιωτικά σχολεία ή σε πρόωρους, συμφωνημένους γάμους, ενώ ταυτόχρονα ενισχυόταν η διάκριση εις βάρος τους (Τζινιέρη, 2018).
Την απόφαση της Γαλλίας ως προς την απαγόρευση της ισλαμικής μαντίλας στους δημόσιους χώρους ακολούθησε το Βέλγιο, το οποίο το 2011 ψήφισε νόμο, που απαγορεύει την κάλυψη του προσώπου σε δημόσιους χώρους, περιλαμβάνοντας την μουσουλμανική μπούρκα και το νικάμπ. Οι παραβάτες τιμωρούνται με πρόστιμο και, ενδεχομένως, ποινή φυλάκισης έως 7 ημερών. Τον Δεκέμβριο του 2012, το Συνταγματικό Δικαστήριο του Βελγίου απέρριψε προσφυγές κατά της απαγόρευσης, κρίνοντας ότι αυτή δεν παραβιάζει τα ανθρώπινα δικαιώματα. Τελικά, το 2017, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου έκρινε πως ο βελγικός νόμος δεν παραβίαζε τα άρθρα της Σύμβασης που επικαλούνταν οι προσφεύγοντες/ουσες (BBC, 2018). Συγκεκριμένα, το ΕΔΔΑ δικαιολόγησε την απαγόρευση, στηριζόμενο στην έννοια του «διαβιούμε μαζί» («vivre ensemble»), επισημαίνοντας ότι το πρόσωπο φέρει μια κυρίαρχη θέση στην κοινωνική διάδραση και, άρα, η απόκρυψη του κωλύει τις διαπροσωπικές επαφές (European Court of Human Rights, S.A.S. v. France, 2014, paragr.121-122).
Έναν χρόνο αργότερα, η Ελβετία ακολούθησε το παράδειγμα της Γαλλίας. Συγκεκριμένα, το 2013, το ιταλόφωνο Ticino, ένα από τα 26 καντόνια της Ελβετίας, έγινε το πρώτο καντόνι της χώρας, το οποίο απαγόρευσε την πλήρη κάλυψη του προσώπου σε δημόσιους χώρους, έπειτα από δημοψήφισμα στο οποίο το 65% των ψηφοφόρων ψήφισε υπέρ της απαγόρευσης (Lob, 2013). Στις 7 Μαρτίου του 2021, η Ελβετία προχώρησε σε εθνικό δημοψήφισμα σχετικά με την συγκεκριμένη απαγόρευση, με πρωτοβουλία του Ελβετικού Λαϊκού Κόμματος (SVP), το οποίο χρησιμοποιούσε εκτενώς το σλόγκαν «Σταματήστε τον Εξτρεμισμό». Το δημοψήφισμα αφορούσε την μπούρκα και το νικάμπ, όχι, όμως, την μαντίλα, η οποία καλύπτει μόνο τα μαλλιά (BBC News, 2021). Από την 1η Ιανουαρίου του 2025 τέθηκε σε ισχύ η απαγόρευση της μπούρκας σε δημόσιους χώρους, κοινώς γνωστή ως “burqa ban”, η οποία ενσωματώθηκε στο Ελβετικό Σύνταγμα μέσω της προσθήκης του άρθρου 10α (Gesley, 2025). Η εφαρμογή της απαγόρευσης και οι κυρώσεις για τη μη συμμόρφωση καθορίζονται από τον Ομοσπονδιακό Νόμο, ο οποίος προβλέπει πρόστιμο έως 1000 ελβετικά φράγκα για τους παραβάτες. Εξαίρεση αποτελούν χώροι λατρείας, λόγοι δημόσιας ασφάλειας, καιρικών συνθηκών ή τοπικών εθίμων (Fedlex, 2025). Παρόμοιες ρυθμίσεις ακολούθησαν χώρες όπως η Γερμανία, η Ολλανδία και η Ιταλία το 2016, η Αυστρία το 2017 και η Δανία το 2018 (BBC News, 2018).
Σε αυτό το πλαίσιο προκύπτει το ερώτημα του εάν μπορεί να υπάρξει μία γέφυρα μεταξύ της τάσης προς περιορισμούς και της ενσωμάτωσης της μουσουλμανικής θρησκείας στα ευρωπαϊκά σύνορα. Στη σκιά αυτού του προβληματισμού αναδύεται η έννοια του «Ευρωϊσλάμ». Πλήθος ευρωπαίων ερμηνεύει τον όρο ως μέσο εξευρωπαϊσμού του Ισλάμ, με στόχο την γέννηση ενός «κοσμικού» Ισλάμ, μιας εκμοντερνισμένης θρησκευτικής σύνθεσης, που διατηρεί τον πυρήνα της πίστης ενώ προσαρμόζεται στην δυτική «κοσμική» κουλτούρα (Karić, 2002). Ορισμένοι μελετητές συνδέουν την έννοια του Ευρωϊσλάμ με αυτήν της laïcité, κυρίως σε χώρες όπως η Γερμανία και το Ηνωμένο Βασίλειο, όπου η κοσμικότητα είναι πιο πλουραλιστική και ευέλικτη. Σε αυτές τις χώρες, η πιο ανοιχτή αντίληψη για τη θρησκεία επιτρέπει την ενσωμάτωση του Ισλάμ στην κοινωνία με έναν τρόπο που διατηρεί την ταυτότητα της θρησκείας, ενώ παράλληλα προσαρμόζεται στις ευρωπαϊκές αξίες. Αντιθέτως, μια εναλλακτική ερμηνεία, σε χώρες όπως σαφώς η Γαλλία, αντιλαμβάνεται τις δύο έννοιες, του Ευρωϊσλάμ και της laïcité, ως βαθιά αντικρουόμενες. Υπό το πρίσμα αυτής της ανάλυσης, η γαλλική έννοια της laïcité θεμελιώνεται σε μια συντηρητική θεώρηση, η οποία προϋποθέτει μια κοινωνικά αόρατη θρησκευτικότητα και, εμμέσως, έναν εθνοκεντρικό προσανατολισμό. Η ιδεολογία της κοσμικότητας δεν είναι ουδέτερη, καθώς διαμορφώνεται από ανισορροπίες εξουσίας που ευνοούν την κυρίαρχη εθνοπολιτισμική ομάδα (Olivier, 2004).
Κατά συνέπεια, είναι αδιαμφισβήτητο πως οι σχετικές νομοθεσίες απαγόρευσης της ισλαμικής μαντίλας πυροδότησαν έντονη διχογνωμία. Σε ορισμένες προσεγγίσεις υπογραμμίζεται ότι οι σχετικές απαγορεύσεις δεν αποτελούν περιορισμό της θρησκευτικής ελευθερίας, αλλά συνιστούν θεμιτό μέτρο για την προστασία της δημόσιας τάξης. Στο πλαίσιο αυτό, το Γαλλικό Συνταγματικό Συμβούλιο, με απόφαση του το 2010, έκρινε πως η θέσπιση της απαγόρευσης της κάλυψης του προσώπου σε δημόσιους χώρους βασίζεται στην προστασία της δημόσιας ασφάλειας και την εξασφάλιση των θεμελιωδών κανόνων κοινωνικής συμβίωσης. Ειδικότερα, υπογράμμισε πως οι γυναίκες που αποκρύπτουν το πρόσωπό τους, ανεξαρτήτως του βαθμού συναίνεσης ή επιβολής, τίθενται σε καθεστώς κοινωνικού αποκλεισμού και κατωτερότητας προδήλως ασυμβίβαστο με τις συνταγματικές αρχές της ελευθερίας και της ισότητας (Conseil Constitutionnel, 2010). Παραμένει σαφώς αναπάντητο το ερώτημα σχετικά με το κατά πόσο ένα κοινωνικά περιθωριοποιημένο Ισλάμ μπορεί να γίνει αποδεκτό εντός του κοσμικού πλαισίου της Γαλλίας, καθώς έχει διατυπωθεί η άποψη ότι η συγκεκριμένη εκδοχή της laïcité ενδέχεται να έρχεται σε σύγκρουση με τις αρχές προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (Baubérot, 2014, p. 31). Μάλιστα, ο Γάλλος Πρόεδρος Μακρόν, υπενθύμισε, το 2023, με αφορμή αντιδράσεις που προκλήθηκαν για την εβραϊκή τελετή Χανουκά, η οποία περιλάμβανε θρησκευτικά σύμβολα και τελετουργίες σε δημόσιο κρατικό χώρο, δεδομένης της ουδετερότητας του κράτους, πως η έννοια ενός κοσμικού κράτους δεν συνεπάγεται την εξάλειψη των θρησκειών (BFMTV, 2023). Επιπροσθέτως, μελετητές υποστηρίζουν ότι το Ισλάμ δεν είναι ασύμβατο με τον «ευρωπαϊκό τρόπο ζωής», επισημαίνοντας ότι η θρησκευτική και πολιτιστική διαφορετικότητα μπορεί να ενσωματωθεί αρμονικά στην ευρωπαϊκή κοινωνία, εφόσον τηρούνται οι βασικές αρχές του σεβασμού και της αμοιβαίας αποδοχής (News247, 2020).
Συμπερασματικά, οι εν λόγω απαγορεύσεις εγείρουν ένα ανεπίλυτο νομικό αλλά και ηθικό ζήτημα, δημιουργώντας μία ιδεολογική αντίφαση, δεδομένης της επίδρασης τους σε κράτη δικαίου, που στηρίζονται στην αυτονομία του ατόμου, στην ελευθερία του αυτοπροσδιορισμού και φυσικά στη θρησκευτική ανεξαρτησία. Παρά την εκτενή νομική συζήτηση και την πληθώρα θεωρητικών προσεγγίσεων, η συζήτηση για την νομιμότητα και την θεμιτότητα των παραπάνω περιορισμών παραμένει ανοιχτή. Υπό το πρίσμα των παραπάνω, όπως σημειώνεται από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, σε κάθε περίπτωση, το Ισλάμ βρίσκεται σε μια διαδικασία μετασχηματισμού, εξελισσόμενο από θρησκεία των μεταναστών σε μια θρησκεία που δικαιωματικά αποτελεί τμήμα της ευρωπαϊκής πραγματικότητας (Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, 2004-2009).
Βιβλιογραφία/Πηγές
Βιβλία
Baubérot, J. (2014). La laïcité falsifiée (p. 31). La Découverte.
Costa‐Lascoux, J. (2006). L’intégration “à la française” : une philosophie à l’épreuve des réalités. Revue Européenne Des Migrations Internationales, 22(2), σ.105–126. Διαθέσιμο στο: https://doi.org/10.4000/remi.2823
Gaspard, F. (2006). “Le Foulard de la Dispute.” Cahiers du Genre HS(n 1): σ.75-93.
Joan Wallach Scott. (2007). The politics of the veil. Princeton University Press.
Olivier, R. (2004). Globalized Islam – The search for a new ummah. Columbia University Press.
Άρθρα από Ακαδημαϊκές Πηγές
Γεώργιος Καράντζιος. (2024). Η laïcité française υπό κανονιστική μεταβολή: από την απαγόρευση των θρησκευτικών συμβόλων στο σχολείο προς την ανάδυση μιας “nouvelle laïcité” στον δημόσιο χώρο. Nomarchia.gr. Διαθέσιμο στο: https://nomarchia.gr/%CE%B7-laicite-francaise-%CF%85%CF%80%CF%8C-%CE%BA%CE%B1%CE%BD%CE%BF%CE%BD%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CE%BC%CE%B5%CF%84%CE%B1%CE%B2%CE%BF%CE%BB%CE%AE-%CE%B1%CF%80%CF%8C-%CF%84%CE%B7%CE%BD/
Τζινιέρη, Π.-Μ. (2018). Οι Αντιπαραθέσεις για την Ισλαμική Μαντίλα στην Γαλλία. Πτυχιακή εργασία, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Πέργαμος. Διαθέσιμο στο:
https://pergamos.lib.uoa.gr/uoa/dl/object/2779345/file.pdf
Gesley, J. (2025). Switzerland: Burqa Ban Enters into Force. Law Library of Congress. Διαθέσιμο στο:
https://www.loc.gov/item/global-legal-monitor/2025-01-15/switzerland-burqa-ban-enters-into-force/
Karić, E. (2002). Is “Euro-Islam” a Myth, Challenge or a Real Opportunity for Muslims and Europe?. Journal of Muslim Minority Affairs, Vol. 22(2), σ.435–442. Διαθέσιμο στο: https://doi.org/10.1080/1360200022000027375
Πρωτογενείς Πηγές
Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. (n.d). Το Ισλάμ στην Ευρωπαϊκή Ένωση: τι διακυβεύεται στο μέλλον;. Directorate-General for Internal Policies. Policy Department B – Structural and Cohesion Policies. Διαθέσιμο στο: [chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://www.europarl.europa.eu/meetdocs/2004_2009/documents/dv/668/668402/668402el.pdf ]
CAA Lyon. (2006). Decision No. 05LY01818. Légifrance. Διαθέσιμο στο: https://www.legifrance.gouv.fr/ceta/id/CETATEXT000007471101?init=true&page=1&query=05LY01818&searchField=ALL&tab_selection=all
Conseil Constitutionnel. (2010). Decision no. 2010-613 DC of 7 October 2010. Διαθέσιμο στο:
https://www.conseil-constitutionnel.fr/decision/2010/2010613DC.htm?utm_source
European Court of Human Rights. (2014). Case of S.A.S. v. France, no 43835/11, paragr.121-122. Διαθέσιμο στο: https://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-145466
Fedlex. (2025). Federal Act on the Ban on Covering the Face. Federal Constitution of the Swiss Confederation. Διαθέσιμο στο:
https://www.fedlex.admin.ch/eli/cc/2024/620/en#art_2
United Nations. (1966). International Covenant on Civil and Political Rights. Διαθέσιμο στο:
Διαδικτυακές Πηγές
BBC News. (2018). The Islamic veil across Europe. BBC News. Διαθέσιμο στο:
https://www.bbc.com/news/world-europe-13038095
BBC News. (2021). Switzerland referendum: Voters support ban on face coverings in public. BBC News. Διαθέσιμο στο:
https://www.bbc.com/news/world-europe-56314173
BFMTV. (2023). Hanouka à l’Élysée: Macron estime qu’il a été “respectueux de la laïcité” et appelle au “bon sens”. Διαθέσιμο στο:
Lob, G. (2013). Burka ban approved in Italian-speaking Switzerland. SWI Swissinfo.ch. Διαθέσιμο στο:
https://www.swissinfo.ch/eng/democracy/burka-ban-approved-in-italian-speaking-switzerland/36951992
News 24/7. (2020). Π. Κουργιώτης: ‘’Το Ισλάμ δεν είναι οιονεί ασύμβατο με τον ευρωπαϊκό τρόπο ζωής’’. Διαθέσιμο στο:
Πηγή Εικόνας:
Meraji, M. (2019). Women wearing black niqab. Unsplash. Διαθέσιμο στο: https://unsplash.com/photos/women-wearing-black-niqab-rql24m2eO2s