Γράφει η Μαρίνα Γκερνιώτη
Η υπόθεση Πιτσιλάδη και Βασιλέλλης κατά Ελλάδος, που εξετάζεται σε βάθος στην παρούσα ανάλυση, αφορά την τραγική απώλεια του 3χρονου Παναγιώτη Βασιλέλλη (εφεξής Π.Β.) το 2001, λόγω σπάνιας μορφής λευχαιμίας. Οι γονείς του, Γεωργία Πιτσιλάδη και Ευστράτιος Βασιλέλλης που ζούσα στη Λέσβο μαζί με τον υιό τους, προσέφυγαν κατά της Ελλάδας στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής ΕΔΔΑ), υποστηρίζοντας πως η καθυστέρηση κατά την αποδέσμευση των χρημάτων που προέρχονταν από δωρεές για τη θεραπεία του παιδιού τους, είχε ως συνέπεια την παραβίαση του άρθρου 2 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής ΕΣΔΑ), μέσω του οποίου διασφαλίζεται η προστασία του δικαιώματος στη ζωή (ΕΣΔΑ, 1950a). Το βασικό ζήτημα που τέθηκε προς εξέταση, ήταν το κατά πόσο το ελληνικό κράτος είχε αποτύχει να εκπληρώσει τη θετική υποχρέωσή του να προστατεύσει τη ζωή του Π.Β., εξαιτίας της διοικητικής αδράνειας και των γραφειοκρατικών δυσλειτουργιών, που οδήγησαν σε σημαντική καθυστέρηση της αποδέσμευσης των χρημάτων των προερχομένων από δωρεές, που προορίζονταν για την ιατρική περίθαλψη του ασθενούς.
Ξεκινώντας, στις 22 Σεπτεμβρίου 1999, ο Π.Β., ηλικίας ενός έτους και οκτώ μηνών τότε, διαγνώστηκε με νευροβλάστωμα τετάρτου σταδίου στο δεξιό επινεφρίδιο. Νοσηλεύτηκε στο δημόσιο Νοσοκομείο Παίδων « Η Αγία Σοφία» στην Αθήνα, όπου παρέμεινε για οκτώ μήνες, υποβαλλόμενος σε εντατικές θεραπείες. Στις 14 Ιανουαρίου 2000, υποβλήθηκε σε χειρουργική επέμβαση, ενώ στις 18 Μαΐου 2000, ακολούθησε μεταμόσχευση μυελού των οστών (European Court of Human Rights, 2023, παρ. 5). Λόγω των οικονομικών δυσχερειών της οικογένειας, ο Δήμος Γέρακα όπου διέμεναν τότε, παρείχε οικονομική ενίσχυση 587 ευρώ και διοργάνωσε έρανο για τη συγκέντρωση επιπλέον χρημάτων. Στις 4 Μαΐου 2000, ο δήμαρχος ενημέρωσε τον ιδιοκτήτη τηλεοπτικού σταθμού στη Λέσβο για την κατάσταση της υγείας του παιδιού. Την επόμενη ημέρα, ο υπάλληλος του σταθμού, Ε.Π., προέβη στο άνοιγμα κοινού λογαριασμού ταμιευτηρίου στην Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, στο όνομα των γονέων και του παιδιού, καταθέτοντας 293 ευρώ ως αρχικό ποσό. Μέσα στον ίδιο μήνα, τα μέσα ενημέρωσης δημοσιοποίησαν την ανάγκη για οικονομική στήριξη της οικογένειας του ανηλίκου και η ανταπόκριση του κοινού ήταν θερμή. Μέχρι τις 13 Ιουνίου 2000, είχαν συγκεντρωθεί 296.291,16 ευρώ, ποσό που προοριζόταν για τα ιατρικά έξοδα του Π.Β (European Court of Human Rights, 2023, παρ.6).
Την 13η Ιουνίου 2000, η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος προχώρησε στη δέσμευση του τραπεζικού λογαριασμού, καθώς έκρινε ότι η συγκέντρωση χρημάτων δεν ήταν νόμιμη βάσει του Νόμου 5101/1931 περί εράνων, λαχείων και φιλανθρωπικών αγορών κατά τον οποίο η συλλογή δωρεών υπέρ ιδιωτών, επιτρέπεται αποκλειστικά σε συλλόγους, ιδρύματα και επιτροπές. Η απόφαση της τράπεζας τεκμηριώθηκε βάσει επιστολής του Υφυπουργού Υγείας, η οποία είχε αποσταλεί στην Ένωση Ελληνικών Τραπεζών στις 19 Οκτωβρίου 1999 στην οποία διευκρινιζόταν ότι το άνοιγμα τραπεζικών λογαριασμών για τη συγκέντρωση δωρεών απαιτούσε την έκδοση ειδικής άδειας από κοινού από τους Υπουργούς Οικονομικών και Υγείας. Επιπροσθέτως, εγκύκλιος της 8ης Φεβρουαρίου 2000 επαναβεβαίωνε ότι η τράπεζα μπορούσε να εξακολουθήσει να εγκρίνει τη δημιουργία τέτοιων λογαριασμών μόνο υπό την προϋπόθεση ότι είχε δοθεί η αναγκαία εξουσιοδότηση από τις αρμόδιες αρχές (European Court of Human Rights, 2023, παρ.7). Την ίδια ημέρα, ο πατέρας του ανηλίκου εκλήθη από την τράπεζα να υπογράψει τη σχετική σύμβαση και, συμμορφούμενος με τις οδηγίες της, υπέβαλε αίτημα προς τον Υπουργό Υγείας, αιτούμενος την απαραίτητη εξουσιοδότηση για την ανάληψη των δεσμευμένων χρημάτων από τον λογαριασμό (European Court of Human Rights, 2023, παρ.8).
Το 2000, η υγεία του Π.Β. επιδεινώθηκε σημαντικά και οι γονείς του αναζήτησαν εξειδικευμένη θεραπεία στο εξωτερικό. Απέστειλαν τον ιατρικό του φάκελο στο Royal Marsden στο Ηνωμένο Βασίλειο, ενώ ζήτησαν από την Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος την εκταμίευση χρημάτων για την κάλυψη των θεραπευτικών εξόδων. Αρχικά, η τράπεζα απέρριψε το αίτημα, αλλά τελικά ενέκρινε τη διάθεση 35.216 ευρώ στις 29 Νοεμβρίου 2000, χαρακτηρίζοντας το παρόν ως «δωρεά» (ECHRcaselaw, 2023). Στις 4 Δεκεμβρίου 2000, το νοσοκομείο ενημέρωσε τους γονείς ότι η κατάσταση του Π.Β. είχε επιδεινωθεί και οι πιθανότητες επιβίωσης ήταν ελάχιστες. Παρά την αρνητική πρόγνωση, οι γονείς συνέχισαν να αναζητούν θεραπεία και απευθύνθηκαν στο Memorial Sloan Kettering Cancer Center στις ΗΠΑ, το οποίο τους πρότεινε ένα πρωτοποριακό θεραπευτικό πρωτόκολλο. Ωστόσο, η απαιτούμενη προκαταβολή των 95.000 δολαρίων για τη θεραπεία δεν εγκρίθηκε εκ νέου από την τράπεζα, εμποδίζοντας τη μετάβαση του Π.Β. στις ΗΠΑ για θεραπεία (ECHRcaselaw, 2023).
Στις 15 Φεβρουαρίου 2001, η ελληνική κυβέρνηση προχώρησε σε τροποποίηση του νόμου με στόχο την αντιμετώπιση των περιορισμών που δημιουργούσαν προσκόμματα κατά τη συλλογή των χρημάτων από εράνους για άτομα με σοβαρά προβλήματα υγείας. Ο Νόμος 2889/2001 προέβλεπε ότι, κατ’ εξαίρεση, ο Υπουργός Υγείας είχε τη δυνατότητα, μέσω ειδικής απόφασης, να επιτρέψει την είσπραξη κεφαλαίων και τη συνολική ή μερική μεταφορά των εισπραχθέντων ποσών σε τραπεζικούς λογαριασμούς που ανοίγονται στο όνομα ατόμων με σοβαρά προβλήματα υγείας (ECHRcaselaw, 2023). Κατ’ εφαρμογή της εν λόγω ρύθμισης, στις 2 Μαρτίου 2001, με την Απόφαση υπ’ αριθ. 664, ο Υπουργός Υγείας ενέκρινε την αποδέσμευση ποσού 102.714,60 ευρώ από τον προαναφερόμενο τραπεζικό λογαριασμό, προκειμένου να καλυφθούν τα έξοδα νοσηλείας του Π.Β. σε ιατρικό κέντρο του εξωτερικού (European Court of Human Rights, 2023, παρ.11).
Ωστόσο, η κρατική παρέμβαση υπήρξε καθυστερημένη. Ήδη από τις 16 Φεβρουαρίου 2001, οι θεράποντες ιατροί είχαν διαπιστώσει πολλαπλές μεταστάσεις, γεγονός που κατέστησε πλέον αδύνατη οποιαδήποτε αποτελεσματική θεραπεία. Το ανήλικο τέκνο μεταφέρθηκε από την Αθήνα σε νοσοκομείο της Λέσβου, όπου νοσηλεύτηκε έως τις 4 Μαρτίου 2001, όπου και απεβίωσε, χωρίς ποτέ να έχει λάβει την εξειδικευμένη θεραπεία που οι γονείς του είχαν καταβάλει κάθε δυνατή προσπάθεια να διασφαλίσουν για εκείνο (European Court of Human Rights, 2023, παρ.12).
Στις 23 Μαρτίου 2001, οι προσφεύγοντες άσκησαν αγωγή κατά της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος, αιτούμενοι την αναγνώρισή τους ως αποκλειστικών δικαιούχων του επίμαχου τραπεζικού λογαριασμού και τη μεταβίβαση του συνολικού ποσού των 296.291,16 ευρώ. Με την απόφαση υπ’ αριθ. 72/2006 της 13ης Ιουνίου 2006, το Πρωτοδικείο Μυτιλήνης έκρινε ότι, παρά το γεγονός πως τα χρήματα είχαν συγκεντρωθεί προς όφελος συγκεκριμένου προσώπου, η διαδικασία αυτή συνιστούσε μη επιτρεπτό έρανο, καθώς πραγματοποιήθηκε για ιδιωτικό φιλανθρωπικό σκοπό χωρίς την απαιτούμενη κρατική έγκριση. Το δικαστήριο δέχτηκε ότι, σύμφωνα με τις διατάξεις του Νόμου 5101/1931, η συγκέντρωση χρηματικών δωρεών επιτρεπόταν μόνο για συλλόγους, ιδρύματα και επιτροπές, όπως αναφέρθηκε και ανωτέρω, με σκοπό την αποφυγή παραπλάνησης του κοινού. Συνεπώς, απεφάνθη ότι οι προσφεύγοντες δικαιούνταν να διεκδικήσουν αποκλειστικά το ποσό των 102.714,60 ευρώ, το οποίο είχε εγκριθεί με σχετική υπουργική απόφαση, και υποχρέωσε την τράπεζα να το καταβάλει. Επιπλέον, το δικαστήριο έκρινε ότι, προ της έκδοσης της υπουργικής απόφασης, η τράπεζα δεν είχε υποχρέωση να επιτρέψει στους προσφεύγοντες τη διαχείριση του λογαριασμού ή την ανάληψη των κεφαλαίων. Παράλληλα, απέρριψε την πρόσθετη παρέμβαση του ελληνικού κράτους, το οποίο είχε ταχθεί υπέρ των απόψεων της τράπεζας (European Court of Human Rights, 2023, παρ.13). Ακολούθως, στις 20 Σεπτεμβρίου 2006, οι προσφεύγοντες άσκησαν έφεση, η οποία απορρίφθηκε με την απόφαση υπ’ αριθ. 253/2007 της 5ης Νοεμβρίου 2007 από το Εφετείο Αιγαίου, το οποίο επικύρωσε την πρωτόδικη απόφαση. Τέλος, στις 4 Οκτωβρίου 2010, οι προσφεύγοντες άσκησαν αίτηση αναιρέσεως στον Άρειο Πάγο κατά της αποφάσεως του Εφετείου, που με την απόφαση υπ’ αριθ. 1406/2013 της 27ης Ιουνίου 2013 επίσης απορρίφθηκε (Τσέβας, 2023).
Να σημειωθεί ότι στις 11 Σεπτεμβρίου 2003, οι προσφεύγοντες είχαν υποβάλλει αγωγή κατά της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος και άλλων υπαλλήλων της, αιτούμενοι τη καταβολή αποζημίωσης για την ψυχική οδύνη που υπέστησαν λόγω του θανάτου του υιού τους, θεωρώντας πως η άρνηση ανάληψης των απαιτούμενων χρημάτων από τον τραπεζικό λογαριασμό, επηρέασε καθοριστικά το επελθόν αποτέλεσμα του θανάτου του. Το Πρωτοδικείο Αθηνών, με την απόφαση υπ’ αριθ. 4689/2007, έκρινε υπεύθυνους τους υπαλλήλους της τράπεζας για τον θάνατο του παιδιού, καθώς δεν συναίνεσαν στην εκταμίευση των χρημάτων, παρά τις διαβεβαιώσεις του Υπουργού Υγείας, επιδικάζοντας αποζημίωση ύψους 2.934,70 ευρώ για την ψυχική οδύνη των προσφευγόντων (European Court of Human Rights, 2023, παρ.15). Όμως, για την ηθική βλάβη ανέβαλε την έκδοση απόφασης μέχρι την οριστικοποίηση της απόφασης του Πρωτοδικείου Μυτιλήνης. Οι εναγόμενοι στη συνέχεια δε, άσκησαν έφεση η οποία απερρίφθη με την υπ’ αριθ. 2018/2010 απόφαση του Εφετείου, εφόσον θεωρήθηκε ότι η άρνηση της τράπεζας δεν ήταν παράνομη και οι υπάλληλοι ενήργησαν συμφώνως προς το νόμο. Ακολούθως, στις 4 Οκτωβρίου 2010, οι προσφεύγοντες άσκησαν αίτηση αναιρέσεως στον Άρειο Πάγο η οποία απερρίφθη με την υπ’ αριθ. 1407/2013 απόφαση, επικυρώνοντας ταυτοχρόνως την απόφαση του Εφετείου (European Court of Human Rights, 2023, παρ. 16-17).
Κατόπιν τούτων, οι γονείς του Π.Β. προσέφυγαν στο ΕΔΔΑ, κάνοντας λόγο περί παραβίασης του δικαιώματος στη ζωή, όπως αυτό κατοχυρώνεται στο άρθρο 2 ΕΣΔΑ (ΕΣΔΑ, 1950a), λόγω των εμποδίων που αντιμετώπισαν κατά την προσπάθεια χρηματοδότησης της ιατρικής θεραπείας του τέκνου τους στο εξωτερικό. Θα πρέπει να υπογραμμιστεί ότι η προστασία που παρέχει το άρθρο 2 ΕΣΔΑ δεν περιορίζεται μόνο στην απαγόρευση της αυθαίρετης στέρησης ζωής, αλλά μέσω αυτού επιβάλλονται τόσο θετικές όσο και διαδικαστικές υποχρεώσεις στα συμβαλλόμενα κράτη για την προστασία του εν λόγω δικαιώματος, αλλά και τη διερεύνηση των αιτιών θανάτου ενός ατόμου ως συνέπεια αδράνειας και εν γένει παραλείψεων των αρμοδίων κρατικών αρχών (Ακτύπης, 2017). Σε σχέση με την εδώ εξεταζόμενη υπόθεση, είναι απαραίτητο να επισημανθεί ότι το Δικαστήριο έκρινε πως η ένσταση περί ratione materiae ασυμβιβάστου που πρεβλήθη, συνδεόταν άμεσα με την ουσία της υπόθεσης βάσει του άρθρου 2 ΕΣΔΑ, και συνεπώς, έπρεπε να εξεταστεί περαιτέρω. Επιπλέον, διαπίστωσε ότι οι προσφεύγοντες είχαν εξαντλήσει τα εσωτερικά ένδικα μέσα σύμφωνα με το άρθρο 35 παρ. 1 της Σύμβασης (Τσεβάς, 2023) και συνεπώς, βάσει του άρθρου 32 ΕΣΔΑ, το Δικαστήριο είχε τη δικαιοδοσία να εξετάσει την υπόθεση επί της ουσίας (ΕΣΔΑ, 1950b).
Εν συνεχεία, το ΕΔΔΑ επεσήμανε πως οι προσφεύγοντες δεν υποστήριξαν ότι ο γιος τους δεν έλαβε την απαιτούμενη ιατρική περίθαλψη ή ότι η σχετική θεραπεία αποδείχθηκε ανεπαρκής (European Court of Human Rights, 2023, παρ. 50), ούτε ότι η τελευταία δεν χρηματοδοτήθηκε από το κράτος (European Court of Human Rights, 2023, παρ.35). Αντιθέτως, είχε πρόσβαση σε δημόσια και ιδιωτικά νοσοκομεία, όπου υποβλήθηκε σε χειρουργική επέμβαση και μεταμόσχευση. Οι προσφεύγοντες επέκριναν το περιεχόμενο των υφιστάμενων κανόνων σχετικά με τη λήψη δωρεών -τους οποίους θεώρησαν ιδιαίτερα περιοριστικούς- και όχι την έλλειψη κρατικής μέριμνας στον τομέα της υγείας (Τσεβάς, 2023). Ταυτόχρονα, διαπιστώθηκε ότι η υπόθεση δεν εμπίπτει σε περιπτώσεις ιατρικής αμέλειας ή άρνησης περίθαλψης που θα συνεπαγόταν παραβίαση του άρθρου 2 ΕΣΔΑ και επομένως, παρά την τραγικότητα των γεγονότων και την καθυστέρηση στην έγκριση της χρηματοδότησης, το ΕΔΔΑ έκρινε πως οι αρμόδιες κρατικές αρχές δεν παρέλειψαν να τηρήσουν τη θετική τους υποχρέωση προς προστασία του δικαιώματος στη ζωή του ανηλίκου, όπως αυτή προβλέπεται βάσει του άρθρου 2 ΕΣΔΑ (European Court of Human Rights, 2023, παρ. 53, Τσεβάς, 2023). Ειδικότερα, ο θάνατος του υιού των προσφευγόντων δεν οφειλόταν στην καθυστέρηση κατά την αποδέσμευση των χρημάτων, καθώς η κατάσταση της υγείας του είχε ήδη επιδεινωθεί ενώ το προτεινόμενο πρόγραμμα θεραπείας στις ΗΠΑ δεν θα είχε ξεκινήσει πριν την 5η Φεβρουαρίου 2001, όταν θα ήταν πλέον αργά. Συνεπώς, το ΕΔΔΑ κατέληξε ότι δεν υπήρξε παραβίαση του άρθρου 2 της Σύμβασης και απέρριψε την προσφυγή (European Court of Human Rights, 2023, παρ. 56-58).
Κλείνοντας, παρότι το Δικαστήριο έκρινε ότι εν προκειμένω, δεν στοιχειοθετείται ευθύνη του ελληνικού κράτους, η υπόθεση υπογραμμίζει τη θεμελιώδη σημασία της άμεσης και αποτελεσματικής ανταπόκρισης των κρατικών αρχών σε περιπτώσεις όπου διακυβεύεται η ζωή των πολιτών. Το ΕΔΔΑ από την πλευρά του, καθορίζει τα όρια εφαρμογής του άρθρου 2 ΕΣΔΑ, ενώ παράλληλα αναδεικνύει τη θετική υποχρέωση του κράτους να λαμβάνει όλα τα αναγκαία μέτρα για τη διασφάλιση της προστασίας της ζωής που συνιστά το θεμελιωδέστερο ανθρώπινο δικαίωμα.
Πηγές:
Βιβλιογραφία
Ακτύπης Σπυρίδων-Ηρακλής σε Σισιλιάνος Λίνος-Αλέξανδρος (2017) Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Ερμηνεία κατ’ άρθρο. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη.
Πρωτογενείς πηγές-Νομοθεσία
Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. (1950a). Άρθρο 2. Διαθέσιμο σε: https://www.echr.coe.int/documents/d/echr/convention_ell
Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. (1950b). Άρθρο 32. Διαθέσιμο σε: https://www.echr.coe.int/documents/d/echr/convention_ell
Αρθρογραφία
Τσέβας, Χ. (2023). Πρόσβαση σε λογαριασμό βοηθείας ασθενούς: Απόφαση Πιτσιλάδη και Βασιλέλλης κατά Ελλάδας. Ελληνική Επιθεώρηση Ευρωπαϊκού Δικαίου. Διαθέσιμο σε: https://eeeurd.gr/wp-content/uploads/2024/09/%CE%95%CE%99%CE%A3%CE%97%CE%93%CE%97%CE%A3%CE%97-%CE%A4%CE%A3%CE%95%CE%92%CE%91-%CE%95%CE%9A%CE%94%CE%97%CE%9B%CE%A9%CE%A3%CE%97-%CE%95%CE%A5%CE%A1%CE%A5%CE%93%CE%95%CE%9D%CE%97-2023.pdf
ECHRcaselaw. (2023). Αδυναμία πρόσβασης προσφευγόντων σε τραπεζικό λογαριασμό που περιείχε χρήματα που θα χρησιμοποιούνταν για τη νοσοκομειακή περίθαλψη του γιου τους, που τελικά πέθανε! Το ΕΔΔΑ δεν διαπίστωσε παραβίαση του δικαιώματος στη ζωή! Διαθέσιμο σε: https://www.echrcaselaw.com/apofaseis-edda/adinamia-prosvasis-prosvevgonton-se-trapeziko-logariasmo-pou-perieixe-xrimata-pou-tha-xrisimopoiountan-gia-tin-nosokomeiaki-perithalpsi-tou-giou-tous-pou-telika-pethane-to-edda-den-diapistose-paravia/
Νομολογία
European Court of Human Rights. (2023). Case of Pitsiladi and Vasillelis v. Greece, (Application no.5049/14 and no.5122/14). 6 Ιουνίου. Διαθέσιμο σε: https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22itemid%22:[%22001-225020%22]}
Πηγή εικόνας: European Court of Human Rights. (2024). Chamber hearing concerning Greece-ECHR-ECHR/CEDH. 4 Ιουνίου. Διαθέσιμη σε: https://www.echr.coe.int/w/chamber-hearing