Γράφει ο Ιωάννης Φύτρος
Το Ελεύθερο Λογισμικό – Λογισμικό Ανοικτού Κώδικα ή ΕΛ/ΛΑΚ (Free Open Source Software – FOSS) και τα ανοικτά δεδομένα (Open Data) αποτελούν θεμελιώδεις πυλώνες για την προώθηση της διαφάνειας, της καινοτομίας και της διαλειτουργικότητας στο ψηφιακό οικοσύστημα. Το λογισμικό ανοικτού κώδικα ορίζεται ως το λογισμικό του οποίου ο πηγαίος κώδικας είναι διαθέσιμος στο κοινό, επιτρέποντας σε οποιονδήποτε να το χρησιμοποιήσει, να το τροποποιήσει και να το αναδιανείμει χωρίς περιορισμούς, υπό όρους που επιβάλλονται από συγκεκριμένες άδειες (European Commission, 2010). Αντίστοιχα, τα ανοικτά δεδομένα είναι δεδομένα που προέρχονται κυρίως από δημόσιους φορείς, διατίθενται στο κοινό για επαναχρησιμοποίηση χωρίς περιορισμούς και είναι προσβάσιμα σε μηχαναγνώσιμες μορφές. Σύμφωνα με τον ορισμό της Οδηγίας (EU) 2019/1024 αυτές οι μορφές επιτρέπουν την επεξεργασία τους και κατ’ επέκταση τη διαλειτουργικότητα μεταξύ διαφορετικών συστημάτων. Αυτοί οι δύο τομείς έχουν δεχθεί ιδιαίτερη προσοχή από την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ), η οποία έχει αναπτύξει ένα ευρύ φάσμα νομοθετικών και θεσμικών πρωτοβουλιών με στόχο την προώθηση της χρήσης τους.
Νομοθετικές Πρωτοβουλίες της ΕΕ
Η βασική νομοθετική πρωτοβουλία της ΕΕ για τα ανοικτά δεδομένα είναι η Οδηγία (ΕΕ) 2019/1024 «για τα ανοικτά δεδομένα και την περαιτέρω χρήση πληροφοριών του δημόσιου τομέα» (Public Sector Information ή PSI). Αυτή η οδηγία προωθεί την ελεύθερη διάθεση των δεδομένων του δημόσιου τομέα σε μορφές που επιτρέπουν την εύκολη επεξεργασία και επαναχρησιμοποίηση τους. Η οδηγία επικεντρώνεται στη βελτίωση της διαφάνειας και της πρόσβασης στα δεδομένα του δημόσιου τομέα, με στόχο την ενίσχυση της καινοτομίας, ειδικά σε τομείς όπως της Τεχνητής Νοημοσύνης (AI) και των υπηρεσιών που βασίζονται στα δεδομένα. Επιπλέον, η οδηγία απαιτεί την παροχή αυτών των δεδομένων σε ανοιχτές, μη προστατευμένες μορφές προκειμένου να διευκολύνουν τη διαλειτουργικότητα μεταξύ των διαφόρων συστημάτων.
Μια ακόμη σημαντική νομοθετική πρωτοβουλία είναι ο Κανονισμός για την Ελεύθερη Ροή Δεδομένων (Free Flow of Non-Personal Data). Ο Κανονισμός (ΕΕ) 2018/1807 σχετικά με την ελεύθερη ροή μη προσωπικών δεδομένων προωθεί τη δυνατότητα των δημόσιων και ιδιωτικών φορέων να αποθηκεύουν και να επεξεργάζονται δεδομένα οπουδήποτε στην ΕΕ χωρίς γεωγραφικούς περιορισμούς. Ο κανονισμός ενθαρρύνει τη χρήση ανοικτών προτύπων, ιδίως για τη μεταφορά των δεδομένων, με δομημένους και ευρέως χρησιμοποιούμενους μορφότυπους (Άρθρο 6) προάγοντας τη διαλειτουργικότητα και συμβάλλοντας στην ανάπτυξη διαφόρων τεχνολογιών και υπηρεσιών. Ένας ακόμη βασικός πυλώνας της ευρωπαϊκής στρατηγικής για τα δεδομένα είναι ο Κανονισμός (EΕ) 2022/868 για τη Διακυβέρνηση Δεδομένων (Data Governance Act ή DGA). Ο DGA επιδιώκει να αυξήσει την εμπιστοσύνη στην κοινή χρήση δεδομένων, να ενισχύσει τους μηχανισμούς για την αύξηση της διαθεσιμότητας δεδομένων και να ξεπεράσει τα τεχνικά εμπόδια στην επαναχρησιμοποίηση δεδομένων. Προς την ίδια κατεύθυνση, άλλωστε, υποστηρίζει επίσης τη δημιουργία και ανάπτυξη Κοινών Ευρωπαϊκών Χώρων Δεδομένων (Common European Data Spaces) σε μια σειρά από στρατηγικούς τομείς όπως η υγεία, το περιβάλλον, η ενέργεια, η γεωργία και η δημόσια διοίκηση (European Commission, 2024).
Σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφερθούν και δύο ακόμη νομοθετικές πρωτοβουλίες της ΕΕ που, αν και δεν περιέχουν σαφείς αναφορές προς το ΕΛ/ΛΑΚ ή τα ανοικτά δεδομένα, αφορούν άμεσα τη χρήση τους από ιδιωτικούς ή δημόσιους φορείς. Πρόκειται αφενός για τον Κανονισμό (EU) 2022/1925 για την ψηφιακή αγορά (Digital Markets Act ή DMA) που εισάγει κανόνες για τις μεγάλες ψηφιακές πλατφόρμες (gatekeepers) που ελέγχουν την πρόσβαση στις ψηφιακές αγορές. Ο DMA προωθεί τη διαλειτουργικότητα μεταξύ διαφορετικών πλατφορμών και την αποφυγή πρακτικών που περιορίζουν τον ανταγωνισμό, γεγονός που ευνοεί την υιοθέτηση λύσεων λογισμικού ανοικτού κώδικα. Αυτός ο κανονισμός ανοίγει το δρόμο για τη χρήση του ανοικτού λογισμικού στις ψηφιακές αγορές, επιτρέποντας σε μικρότερες εταιρείες και φορείς να αναπτύξουν καινοτόμες λύσεις που βασίζονται σε ΕΛ/ΛΑΚ. Αφετέρου, η Οδηγία (EU) 2016/1148 για την Ασφάλεια των Δικτύων και των Πληροφοριών (NIS Directive) ενισχύει τις απαιτήσεις για την ασφάλεια στον κυβερνοχώρο και την προστασία των δεδομένων σε ολόκληρη την ΕΕ. Η οδηγία προωθεί τη χρήση ασφαλών και διαλειτουργικών λύσεων, πολλές από τις οποίες όμως βασίζονται σε λογισμικό ανοικτού κώδικα. Τα εργαλεία ανοικτού κώδικα που αναπτύσσονται για την κυβερνοασφάλεια προσφέρουν υψηλή διαφάνεια και δυνατότητες προσαρμογής, γεγονός που τα καθιστά σημαντικά για τη συμμόρφωση των οργανισμών με την οδηγία.
Θεσμικές Πρωτοβουλίες της ΕΕ
Πέρα από τις νομοθετικές πρωτοβουλίες, η ΕΕ έχει υιοθετήσει και διάφορες θεσμικές πρωτοβουλίες για την προώθηση του λογισμικού ανοικτού κώδικα και των ανοικτών δεδομένων. Η Ευρωπαϊκή Στρατηγική για το Λογισμικό Ανοικτού Κώδικα 2020-2023 είναι από τις βασικότερες εξ’ αυτών, καθώς υπογραμμίζει τη σημασία της χρήσης ΕΛ/ΛΑΚ σε ολόκληρο τον δημόσιο τομέα της ΕΕ, προκειμένου να ενισχυθεί η καινοτομία, η διαλειτουργικότητα και η συνεργασία μεταξύ των ευρωπαϊκών φορέων (European Commission, 2020). Η στρατηγική προωθεί την ανάπτυξη λογισμικού που βασίζεται σε ανοικτά πρότυπα και διατίθεται με ανοικτές άδειες (open licenses). Στόχος είναι η μείωση της εξάρτησης από «κλειστές» λύσεις και η ενίσχυση της διαφάνειας και της ασφάλειας στον δημόσιο τομέα.
Το Ψηφιακό Πρόγραμμα για την Ευρώπη (Digital Agenda for Europe), που ξεκίνησε το 2010, αποτέλεσε μία από τις πρώτες μεγάλες πρωτοβουλίες της ΕΕ για την ενίσχυση της ψηφιακής καινοτομίας μέσω του ανοικτού λογισμικού και των ανοικτών δεδομένων (European Commission, 2010). Το πρόγραμμα είχε ως στόχο την ανάπτυξη ψηφιακών υποδομών και την ενίσχυση της συνεργασίας μεταξύ κρατών-μελών με τη χρήση ανοικτών λύσεων. Το λογισμικό ανοικτού κώδικα θεωρείται βασικός παράγοντας για την επίτευξη αυτών των στόχων. Η εξισορρόπηση των άμεσων τεχνολογικών αναγκών και της μελλοντικής ευελιξίας, η ενίσχυση της ασφάλειας των πληροφοριακών συστημάτων μέσω πολλαπλών ανεξάρτητων ποιοτικών ελέγχων και η τεχνολογική ανεξαρτησία είναι μερικά από τα επιχειρήματα υπέρ της χρήσης ανοικτού λογισμικού που επαναλαμβάνονται και στη νεότερη Ψηφιακή Στρατηγική της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (European Commission, 2022).
Η Ευρωπαϊκή Στρατηγική για τα Ανοικτά Δεδομένα αναπτύχθηκε επίσης ως μέρος της ευρύτερης στρατηγικής της ΕΕ για την ψηφιακή καινοτομία (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2019). Η στρατηγική αυτή ενθαρρύνει τη χρήση και διάθεση ερευνητικών δεδομένων και δεδομένων του δημόσιου τομέα, προωθώντας τη διαλειτουργικότητα μεταξύ των κρατών μελών και την πρόσβαση στα δεδομένα από όλους τους πολίτες και τις επιχειρήσεις. Προς αυτή την κατεύθυνση έχει δημιουργηθεί και το “data.europa.eu”, ένας κεντρικός κόμβος πρόσβασης σε ευρωπαϊκά ανοικτά δεδομένα από διεθνείς πύλες, πύλες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, εθνικές, περιφερειακές, τοπικές καθώς και πύλες γεωπληροφοριακών δεδομένων (geodata). Τα οφέλη που προκύπτουν από αυτόν τον κόμβο είναι πολλαπλά, καθώς αφενός διευκολύνει την επαναχρησιμοποίηση των ευρωπαϊκών ανοικτών δεδομένων μεταξύ πολιτών, επιχειρήσεων και οργανισμών. Αφετέρου, προωθεί τη δημοσιοποίηση περισσότερων και καλύτερης ποιότητας δεδομένων από τα θεσμικά όργανα, τους οργανισμούς και άλλους φορείς της ΕΕ, ενισχύοντας τη διαφάνεια των ευρωπαϊκών διοικήσεων. Επιπλέον, ευαισθητοποιεί τους πολίτες και τους οργανισμούς σχετικά με τις ευκαιρίες που προκύπτουν από τη διαθεσιμότητα ανοικτών δεδομένων.
Εκτός από τον κόμβο των ανοικτών δεδομένων, η ΕΕ έχει δημιουργήσει και μια σειρά άλλων πλατφορμών που προωθούν το λογισμικό ανοικτού κώδικα και τα ανοικτά δεδομένα. Μια απ’ αυτές είναι η Ευρωπαϊκή Πλατφόρμα Διαλειτουργικότητας (European Interoperability Framework – EIF). Η πλατφόρμα του EIF αποτελεί ένα πλαίσιο κατευθύνσεων που προωθεί τη χρήση ανοικτών προτύπων ώστε να επιτευχθεί η διαλειτουργικότητα μεταξύ των δημόσιων υπηρεσιών σε διαφορετικά κράτη μέλη. Το πλαίσιο ενθαρρύνει τις δημόσιες διοικήσεις να χρησιμοποιούν ανοικτά πρότυπα για την ανάπτυξη και παροχή των ηλεκτρονικών υπηρεσιών τους, βελτιώνοντας έτσι τη συνεργασία μεταξύ τους, αλλά και με τους πολίτες και τις επιχειρήσεις. Προς την ίδια κατεύθυνση κινούνται και οι πλατφόρμες Joinup και Open Source Observatory (OSOR). Μέσω των πλατφορμών Joinup και OSOR, η ΕΕ προσφέρει στους δημόσιους φορείς και τους προγραμματιστές πρόσβαση σε ανοικτά πρότυπα και τεχνολογίες, ενισχύοντας την κοινή χρήση τους. Αυτές οι πλατφόρμες υποστηρίζουν την ανταλλαγή βέλτιστων πρακτικών, ανοικτού κώδικα και τεχνικών λύσεων, διευκολύνοντας την υιοθέτηση των ανοικτών προτύπων.
Φυσικά, ο σκοπός και τα οφέλη της χρήσης του λογισμικού ανοικτού κώδικα και των ανοικτών δεδομένων δεν εξαντλείται στις προαναφερόμενες θεσμικές πρωτοβουλίες. Η ΕΕ έχει προβεί και σε μια σειρά άλλων νομοθετικών ή θεσμικών πρωτοβουλιών γύρω από την ψηφιακή διακυβέρνηση, όπου η χρήση Ελεύθερου Λογισμικού / Λογισμικού Ανοικτού Κώδικα (ΕΛ/ΛΑΚ) μπορεί να διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο για την επιτυχία τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Ευρωπαϊκή Στρατηγική eGovernment 2016-2020, η οποία έθεσε ως στόχο την ενίσχυση των ψηφιακών δημόσιων υπηρεσιών σε όλη την ΕΕ, με έμφαση στη διαλειτουργικότητα και την πρόσβαση των πολιτών και των επιχειρήσεων στις υπηρεσίες αυτές από οπουδήποτε στην Ευρώπη. Στην ίδια κατεύθυνση κινείται και το Σχέδιο Δράσης για την Ψηφιακή Δημόσια Διοίκηση (Digital Public Administration Action Plan 2021-2027), το οποίο επικεντρώνεται στη βελτίωση της ποιότητας των ψηφιακών υπηρεσιών, ενθαρρύνοντας τη χρήση τεχνολογιών όπως το blockchain, την τεχνητή νοημοσύνη και τις προηγμένες υποδομές δεδομένων για την αναβάθμιση της δημόσιας διοίκησης. Επίσης, ο Κανονισμός eIDAS (Electronic Identification, Authentication and Trust Services) θεσπίζει ένα νομικό πλαίσιο για την αναγνώριση και εμπιστοσύνη στις ηλεκτρονικές υπογραφές, τα πιστοποιητικά κ.λπ., επιτρέποντας π.χ. στους πολίτες και τις επιχειρήσεις να χρησιμοποιούν τις εθνικές ηλεκτρονικές ταυτότητές τους για την πρόσβαση σε δημόσιες υπηρεσίες άλλων χωρών της ΕΕ. Ακόμα, η Ευρωπαϊκή Στρατηγική για την Ψηφιακή Ενιαία Αγορά (Digital Single Market) υποστηρίζει την υιοθέτηση τεχνολογιών όπως το Cloud computing, την Τεχνητή Νοημοσύνη, και τα Big Data για την ενίσχυση των ψηφιακών δημόσιων υπηρεσιών. Ακόμα κι όταν δεν αναφέρεται ρητά σε κάθε μία εκ των παραπάνω πρωτοβουλιών, το ΕΛ/ΛΑΚ παίζει κεντρικό ρόλο στην υλοποίησή τους καθώς προάγει τη διαφάνεια, τη διαλειτουργικότητα και την εξοικονόμηση πόρων, ενώ παράλληλα αποφεύγει την εξάρτηση από συγκεκριμένους προμηθευτές (vendor lock-in).
Κίνδυνοι και προκλήσεις
Παρά τις προσπάθειες της ΕΕ για την προώθηση του ανοικτού κώδικα και των ανοικτών δεδομένων, υπάρχουν και ορισμένες ενέργειες που φαίνεται να έρχονται σε αντίθεση με αυτές τις αρχές. Οι συμφωνίες με μεγάλες τεχνολογικές εταιρείες για τη χρήση κλειστών λογισμικών και συστημάτων σε δημόσιες υπηρεσίες είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα που εγείρουν προβληματισμούς. Ενδεικτικές περιπτώσεις αποτελούν οι συνεργασίες πολλών κρατών-μελών καθώς και ευρωπαϊκών οργανισμών με τη Microsoft (Schumann & Simantke, 2017) αλλά και με τις υπηρεσίες Cloud των εταιριών Amazon και Google (Goujard & Cerulus, 2021). Συγκεκριμένα, πολλά κράτη-μέλη καθώς και ευρωπαϊκοί δημόσιοι οργανισμοί έχουν συνεργαστεί με μεγάλες τεχνολογικές εταιρείες όπως η Amazon Web Services (AWS), η Microsoft και η Google για την παροχή υπηρεσιών Cloud σε δημόσιους φορείς. Αυτές οι συμφωνίες περιλαμβάνουν την αποθήκευση και επεξεργασία δεδομένων σε πλατφόρμες που ανήκουν σε αυτές τις εταιρείες, δημιουργώντας ανησυχίες για την κυριαρχία επί των δεδομένων και την εξάρτηση από εξωτερικούς παρόχους, αντί για την ανάπτυξη ανεξάρτητων ευρωπαϊκών λύσεων. Αυτές οι ενέργειες ενδέχεται να υπονομεύσουν τη διαφάνεια και την ανεξαρτησία του δημόσιου τομέα, καθώς οι κλειστές λύσεις περιορίζουν την πρόσβαση σε δεδομένα και τον έλεγχο των υποδομών.
Ένας άλλος κίνδυνος που προκύπτει από την εξάρτηση από συγκεκριμένες πλατφόρμες και εταιρείες, είναι ότι μπορεί να περιορίσει την καινοτομία, τις επιλογές για τη μελλοντική αναβάθμιση των υποδομών, τη διαλειτουργικότητα και να αυξήσει τους κινδύνους για την ασφάλεια των δεδομένων (Nordhaug & Harris, 2021). Όπως υπογραμμίζει και το Ευρωπαϊκό Ίδρυμα Ελεύθερου Λογισμικού (FSFE), η Ευρώπη χρειάζεται ΕΛ/ΛΑΚ για ασφαλείς και ανθεκτικές ψηφιακές υποδομές, γεγονός που θα ενίσχυε ταυτόχρονα την οικονομία, τη δημοκρατία και την κοινωνία των πολιτών. Συγκεκριμένα, ένας αναπροσανατολισμός των επενδύσεων στον τομέα της πληροφορικής που θα προέκρινε την ελευθερία λογισμικού αντί της προμήθειας λογισμικού κλειστού κώδικα, όχι μόνο θα δημιουργούσε θέσεις εργασίας, αλλά θα εξοικονομούσε κόστος και πόρους μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα, αποφεύγοντας την επανειλημμένη επανεφεύρεση του τροχού στην κατασκευή λογισμικού (FSFE, 2024).
Συμπερασματικά, η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει αναλάβει σημαντικές νομοθετικές και θεσμικές πρωτοβουλίες για την προώθηση του λογισμικού ανοικτού κώδικα και των ανοικτών δεδομένων, ενισχύοντας τη διαφάνεια, τη διαλειτουργικότητα και την καινοτομία. Ωστόσο, υπάρχουν ακόμη προκλήσεις και αντιφάσεις που πρέπει να αντιμετωπιστούν, κυρίως όσον αφορά τη σχέση της ΕΕ με μεγάλες τεχνολογικές εταιρείες και την εξάρτηση από κλειστές λύσεις. Η περαιτέρω υιοθέτηση ανοικτών τεχνολογιών μπορεί να διασφαλίσει την κυριαρχία επί των δεδομένων και την ανάπτυξη ασφαλών και διαλειτουργικών ψηφιακών υποδομών σε ολόκληρη την Ευρώπη.
Πηγές / Βιβλιογραφία
European Commission. (2010). Digital Agenda for Europe. [Πρόσβαση μέσω https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/HTML/?uri=CELEX:52010DC0245 ]
Ευρωπαϊκή Επιτροπή. (2019). Ευρωπαϊκή στρατηγική για τα δεδομένα. [Πρόσβαση μέσω https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/HTML/?uri=CELEX:52020DC0066 ]
European Commission. (2020). European Open Source Software Strategy 2020-2023. [Πρόσβαση μέσω https://commission.europa.eu/about-european-commission/departments-and-executive-agencies/digital-services/open-source-software-strategy_en ]
European Commission. (2022). European Commission Digital Strategy. Brussels: Directorate-General for Digital Services [Πρόσβαση μέσω https://commission.europa.eu/publications/european-commission-digital-strategy_en ]
European Commission. (2024). Common European Data Spaces. [Πρόσβαση μέσω https://digital-strategy.ec.europa.eu/en/policies/data-spaces ]
FSFE – Free Software Foundation Europe. (1 July 2024). Europe needs Free Software to master its digital infrastructure. [Πρόσβαση μέσω https://fsfe.org/news/2024/news-20240701-01.el.html ]
Goujard C., Cerulus L. (26 October 2021). Inside Gaia-X: How chaos and infighting are killing Europe’s grand cloud project. Politico [Πρόσβαση μέσω https://www.politico.eu/article/chaos-and-infighting-are-killing-europes-grand-cloud-project/ ]
Schumann H., Simantke E. (21 June 2017). Europe’s dire dependency on Microsoft. Investigate Europe. [Πρόσβαση μέσω https://www.investigate-europe.eu/en/posts/europes-dire-dependency-on-microsoft ]
Nordhaug, L., L. Harris (2021). Digital public goods: Enablers of digital sovereignty, in Development Co-operation Report 2021: Shaping a Just Digital Transformation. OECD Publishing. Paris https://doi.org/10.1787/c023cb2e-en