Loading...
Latest news
Ιστορία και Πολιτισμός

Προσωπικότητες που επηρέασαν την ιστορία: Ίων Δραγούμης

Γράφει ο Γιάννης Πήλιουρας

Η γνώση για τη ζωή και το έργο μιας σημαντικής προσωπικότητας όπως ο Ίων Δραγούμης, συνδέεται άμεσα με το γύρισμα του αιώνα στην Ελλάδα της Μεγάλης Ιδέας και των εθνικών διεκδικήσεων. Σε αυτό το πλαίσιο είναι σημαντικό να γνωρίζουμε τόσο το περιβάλλον στο οποίο ενηλικιώθηκε ο Δραγούμης όσο και την πορεία του μέχρι τον τραγικό του θάνατο.

Η αναψηλάφηση των κειμένων και των άρθρων του και η προσπάθεια ερμηνείας τους παραμένει πάντοτε ένα περιπετειώδες ταξίδι καθώς οι ιδέες του δεν μπορούν να περιοριστούν στα στενά πολιτικά πλαίσια της εποχής του αλλά και των διαχωρισμών του σήμερα. Παρά την άδικη καπήλευσή του από μερίδα πολιτικών χώρων και κύκλων, ο Ίων Δραγούμης παραμένει μια συναρπαστική προσωπικότητα που οφείλει κανείς να τον ανακαλύψει διαβάζοντας ολοκληρωμένα τα έργα του.

Το οικογενειακό περιβάλλον και η εποχή της ενηλικίωσης


Ο Ίων Δραγούμης γεννήθηκε στην Αθήνα  στις 14 Σεπτεμβρίου του 1878, το 5ο από τα 11 παιδιά του Στέφανου Δραγούμη και της Ελισάβετ Κοντογιαννάκη. Η οικογένεια Δραγούμη αποτελούσε μια από τις πιο ενεργές πολιτικά στην εποχή της καθώς τα περισσότερα μέλη της είχαν ανάμειξη ή παρουσία στην πολιτική ζωή του τόπου. Συγκεκριμένα, ο πατέρας του Στέφανος Δραγούμης, διετέλεσε μέχρι και Πρωθυπουργός το 1910 αμέσως μετά το κίνημα στο Γουδί ενώ επί σειρά ετών είχε θητεύσει στο πλάι σπουδαίων πολιτικών όπως ο Χαρίλαος Τρικούπης, ο Αλέξανδρος Ζαΐμης και ο Στέφανος Σκουλούδης[1]. Το περιβάλλον στο οποίο μεγάλωσε, λοιπόν, ο Ίων ήταν πολιτικό αλλά και πνευματικό. Οι πολιτικές συζητήσεις μέσα στο σπίτι θα πρέπει να ήταν μια καθημερινότητα, στην οποία διαπλάστηκε ο παιδικός νους του Ίωνα[2].

Η οικογένεια Δραγούμη είχε καταγωγή από το Βογατσικό της Μακεδονίας, με τον Στέφανο Δραγούμη να αποτελεί ένα από τα βασικότερα στελέχη της Μακεδονικής Επιτροπής, που είχε την ευθύνη για την ανάπτυξη του επαναστατικού κινήματος των Ελλήνων της Μακεδονίας στα 1878. Μάλιστα, ο ίδιος βρέθηκε δυο φορές στα παράλια του Ολύμπου σε αποστολή εθελοντών[3]. Η καταγωγή της οικογένειας των Δραγούμηδων δικαιολογεί την ανάμειξη τους στις αλυτρωτικές κινήσεις στην περιοχή της Μακεδονίας.

Ο Ίων είχε το προνόμιο να συναναστρέφεται και με μια εξίσου σημαντική προσωπικότητα, τον σύζυγο της αδελφής του Ναταλίας, Παύλο Μελά, ο οποίος ακολουθώντας το δρόμο της θυσίας, βρέθηκε στα σκλαβωμένα χωριά της Μακεδονίας με το ψευδώνυμο Μίκης Ζέζας, όπου σκοτώθηκε στις 13 Οκτωβρίου 1904.

Ο Δραγούμης σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ενώ από πολύ νωρίς έδειξε τα πρώτα δείγματα γραφής του. Πολυμαθής και πολύγλωσσος ο Ίωνας είχε την ευκαιρία να ανακαλύψει σπουδαία έργα ξένων συγγραφέων[4].Κατά τη διάρκεια των σπουδών του ξέσπασε ο ατυχής πόλεμος του 1897. Παρά το γεγονός ότι δεν ήταν σε ηλικία στράτευσης και ο πατέρας του τον εμπόδισε[5], ο Ίων κατατάχθηκε ως εθελοντής του Μηχανικού, χωρίς όμως να συμμετάσχει σε κάποια μάχη[6]. Τον Νοέμβριο 1899, πέτυχε στον διαγωνισμό του Υπουργείου Εξωτερικών και εισήλθε στο Διπλωματικό Σώμα ως ακόλουθος β’ τάξεως, χαρίζοντας τον εαυτό του στην Ελλάδα[7].


Η διπλωματική του δραστηριότητα


Το 1902, ο Δραγούμης τοποθετείται στο Ελληνικό Προξενείο Μοναστηρίου με το βαθμό του γραμματέα. Η παρουσία του εκεί σηματοδοτεί την έναρξη της συντονισμένης οργάνωσης του αγώνα για την απελευθέρωση της Μακεδονίας. Ο Δραγούμης ταυτίστηκε με την Μακεδονία και έκανε αυτοσκοπό του τη σωτηρία της αναλαμβάνοντας πρωτοβουλίες με σκοπό την προώθηση των ελληνικών συμφερόντων στην περιοχή, αντιδρώντας στην αβελτηρία του εθνικού κέντρου. Αλληλογραφούσε τακτικά με τον Παύλο Μελά και τον πατέρα του, Στέφανο Δραγούμη, για τα τεκταινόμενα στη Μακεδονία και τους κινδύνους αφανισμού του Ελληνισμού. Έχοντας ελευθερία κινήσεων λόγω του ονόματος του, ξεπερνούσε τα εμπόδια της διπλωματικής ιεραρχίας παίρνοντας πρωτοβουλίες συχνά αντίθετες με τις εντολές της Κυβέρνησης. Έτσι συνίδρυσε στο Μοναστήρι με άλλους Έλληνες την «Μακεδονική Άμυνα» ενώ συσπείρωσε τις ελληνικές κοινότητες προκειμένου να αντισταθούν στον σλαβικό εθνικισμό. Σε συνεργασία με μεγάλες προσωπικότητες, όπως ο Μητροπολίτης Καστοριάς Γερμανός Καραβαγγέλης και ο αντιστασιακός Καπετάν Κώτας, ο Δραγούμης εξύφανε ένα δίκτυο που προετοίμαζε τον ξεσηκωμό της Μακεδονίας. Ο θάνατος του Παύλου Μελά, σημάδεψε τις εξελίξεις, ξεσπώντας επίσημα ο Μακεδονικός Αγώνας, ένα δημιούργημα στην ουσία του Δραγούμη, ο οποίος δεν βρισκόταν εκείνη την περίοδο στη Μακεδονία αφού είχε μετατεθεί τότε στη Φιλιππούπολη [8].

Ο Δραγούμης μετατέθηκε στις Σέρρες (1903) στον Πύργο και τη Φιλιππούπολη της Βουλγαρίας (1904), στην Αλεξάνδρεια (1905) όπου γνώρισε την Πηνελόπη Δέλτα, στο Δεδέαγατς – την σημερινή Αλεξανδρούπολη- (1905), στην πρεσβεία της Κων/πολης (1907), στο Βουκουρέστι (1908) στη Ρώμη (1910) και εν συνεχεία στο Λονδίνο. Το 1911 προβιβάστηκε σε τμηματάρχη Β’ στο Υπουργείο Εξωτερικών ενώ ένα χρόνο αργότερα, ανέλαβε σύμβουλος διπλωματικών υποθέσεων στο Γενικό Στρατηγείο κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων. Στη συνέχεια βρέθηκε στη Βιέννη (1913) και στο Βερολίνο. Το 1914 ορίστηκε πρέσβης στην Αγία Πετρούπολη ενώ ένα χρόνο αργότερα αποφάσισε να παραιτηθεί από το Υπουργείο Εξωτερικών.

Κατά την παραμονή του στην Κων/πολη[9], ο Δραγούμης σε συνεργασία με τον Αθανάσιο Σουλιώτη-Νικολαΐδη, ιδρύουν την Οργάνωση Κων/πόλεως, η οποία έπαιξε σημαντικό ρόλο σε μια ταραγμένη περίοδο για την Τουρκία με το κίνημα των Νεοτούρκων. Η συμβολή του σωματείου ήταν καθοριστική για την οργάνωση των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης, καταφέρνοντας να εκλέξει 26 Έλληνες βουλευτές.

Η δράση του Δραγούμη ερέθισε τις τουρκικές αρχές θεωρώντας τον persona non grata λόγω των εθνικών του δραστηριοτήτων, αναγκάζοντας το Υπουργείο Εξωτερικών να τον μεταθέσει στη Ρουμανία.


Οι παραπάνω οργανώσεις κατηγορούνται ακόμα και για ανατρεπτικές ενέργειες μέσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία (εκρήξεις σε δημόσια κτίρια, δολοφονικές ενέργειες), με ενεργή ανάμειξη του Ίωνα Δραγούμη, ο οποίος είχε γίνει θρύλος στα αστικά σαλόνια των Αθηνών.

 Ο Α’ Βαλκανικός Πόλεμος τον βρίσκει αποσπασμένο στο στρατηγείο του Διαδόχου του θρόνου Κων/νου ως διπλωματικός σύμβουλος. Μαζί με τους συμβούλους του διαδόχου, Βίκτωρα Δούσμανη και Ιωάννη Μεταξά, συμμετέχει ενεργά στις διαπραγματεύσεις για την παράδοση της Θεσσαλονίκης από τον Ταχσίν Πασά. Μάλιστα ήταν και ο ίδιος που συνέταξε το Πρωτόκολλο παράδοσης της πόλης και θα υψώσει την πρώτη ελληνική σημαία στην Μητρόπολη της Θεσσαλονίκης.

Η αντίθεση του με την πολιτική της κεντρικής κυβέρνησης παίρνει τα χαρακτηριστικά κρίσης, όταν με δικές του ενέργειες και χωρίς τη συναίνεση του Πρωθυπουργού, έδωσε διαταγή ως τμηματάρχης του Υπουργείου Εξωτερικών να καταληφθεί το Καστελόριζο και να ενωθεί με την Ελλάδα. Η κίνηση του αυτή εξόργισε τους Ιταλούς και τον Βενιζέλο, εξαναγκάζοντας τον σε παραίτηση, που αργότερα ανακλήθηκε. Του επιβλήθηκε έτσι ποινή δίμηνης αργίας άνευ αποδοχών. Παρόμοια αντίθεση στην πολιτική του Βενιζέλου επέδειξε και με την άρνηση του να διαπραγματευτεί από το Βερολίνο την ανταλλαγή των Ελλήνων της Θράκης και της Μικράς Ασίας με τους Τούρκους της Μακεδονίας.

Το 1915, ο Δραγούμης τάσσεται ανοικτά υπέρ της εισόδου της χώρας στον πόλεμο, στο πλευρό της Ανταντ, εφόσον υπάρξουν εθνικά ανταλλάγματα και όχι άνευ όρων όπως κατηγορούνταν ότι έκανε ο Βενιζέλος. Τη χρονιά αυτή ο Ίωνας Δραγούμης παραιτείται οριστικά από το διπλωματικό σώμα και αποφασίζει να ακολουθήσει τον πολιτικό στίβο χωρίς όμως να έχει ταχθεί φανατικά σε κάποιο κόμμα. Έτσι, κατεβαίνει ανεξάρτητος υποψήφιος στην περιφέρεια της Φλώρινας και εκλέγεται για πρώτη φορά βουλευτής. Με πλούσια δράση εναντίον της βενιζελικής πολιτικής στο πνεύμα του Εθνικού Διχασμού, ο Ίων Δραγούμης υπογράμμιζε τα κακώς κείμενα της πολιτικής της Αντάντ και τις παραβιάσεις της εθνικής κυριαρχίας από τους Συμμάχους. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Δραγούμης το 1917, έγραψε ένα πύρινο άρθρο στο περιοδικό Πολιτική Επιθεώρησις,  που εξέδιδε μαζί με τους Γ. Μπούσιο και Αλ. Καραπάνο,  που τον στοχοποίησε τόσο εντός όσο και εκτός Ελλάδος, από τους Συμμάχους. Λίγο αργότερα, το πληρώνει ακριβά καθώς μετά την επάνοδο του Βενιζέλου και των Συμμάχων στην Αθήνα, εξορίζεται μαζί με άλλες αντιβενιζελικές προσωπικότητες στην Κορσική.

Η εξορία του στην Κορσική και αργότερα στην Σκόπελο τον απογοητεύει και τον τοποθετεί ακόμα πιο σκληρά απέναντι στον Βενιζέλο και την «τυραννία του» που του αφαίρεσαν την ελευθερία του.

Η επαναφορά του στην ενεργό δράση έγινε σχεδόν ταυτόχρονα με την επιστροφή του στην Αθήνα, δηλώνοντας συμμετοχή στην Ηνωμένη Αντιπολίτευση. Η επανεμφάνιση του Δραγούμη θορύβησε τους πολιτικούς του αντιπάλους οι οποίοι τον θεωρούσαν ενορχηστρωτή της αντιπολίτευσης. Στην απόπειρα δολοφονίας του Βενιζέλου στο Παρίσι, στις 30 Ιουλίου 1920, υπάρχουν υπόνοιες και θεωρίες ότι συμμετείχε άμεσα ή έμμεσα ο Ίων Δραγούμης, κάτι όμως που δεν επιβεβαιώνεται από καμία αναφορά του ίδιου ή των συγγενικών του προσώπων[10].



Η δολοφονία του


Η απόπειρα δολοφονίας του Βενιζέλου, σήμανε για ακόμη μια φορά ταραχές στην Αθήνα και πολιτικό πογκρόμ εναντίον των αντιβενιζελικών.

Ο Δραγούμης, κατευθυνόμενος προς τα γραφεία του περιοδικού της Πολιτικής Επιθεώρησης, για να γράψει ένα άρθρο καταγγελίας της απόπειρας δολοφονίας που υπέστη ο Βενιζέλος, συνελήφθη από σώμα Κρητών του Παύλου Γύπαρη σε σημείο απέναντι από το Ξενοδοχείο Χίλτον (εκεί όπου σήμερα υπάρχει αναθηματική στήλη προς τιμήν του).

Εκεί, με άγνωστη ακόμη την πηγή της εντολής εκτέλεσης του[11], θα δολοφονηθεί με συνοπτικές διαδικασίες. Ο Βενιζέλος, κλινήρης στη Γαλλία, λέγεται πως δάκρυσε όταν του ανήγγειλαν την δολοφονία του Ίωνα και αναφώνησε: «Φρικτό! Φρικτό! Φρικτό!»[12].

Η ημέρα της δολοφονίας του Δραγούμη (31 Ιουλίου 1920) είναι μια ακόμη μαύρη σελίδα στην ιστορία του εθνικού διχασμού.



Οι ιδέες του και το συγγραφικό του έργο

Ο Ίων Δραγούμης, χαρτογραφεί την ανήσυχη φύση του, μέσα και από τα γραπτά του. Η δημοσίευση των έργων του με διάφορα ψευδώνυμα, αλλά και από τον αδελφό του Φίλιππο Στ. Δραγούμη, τον κατατάσσουν στους ιδεολογικούς διανοητές του γυρίσματος του αιώνα, με ξεχωριστό αποτύπωμα.

Λίγο πριν πάει για πρώτη φορά στη Μακεδονία, ο Ίων ξεκινά να γράφει το «Μονοπάτι» (1902). Εκεί ανακαλύπτουμε τον νεαρό Δραγούμη και τις ανησυχίες του για την ξενομανία, τον κοσμοπολιτισμό και τον ευδαιμονισμό[13]. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1907, εκδίδεται το «Μαρτύρων και Ηρώων Αίμα», προς τιμήν του Παύλου Μελά. Εκεί περιγράφει τα γεγονότα στη Μακεδονία και την δική του εθνική αφύπνιση, με εξαιρετικές αναφορές όπως: «Να ξέρετε πως αν τρέξουμε να σώσουμε τη Μακεδονία, η Μακεδονία θα μας σώσει. Θα μας σώσει από την βρώμα όπου κυλιούμαστε, θα μας σώσει από την μετριότητα και από την ψοφιοσύνη, θα μας λυτρώσει από τον αισχρό τον ύπνο, θα μας ελευθερώσει. Αν τρέξουμε να σώσουμε την Μακεδονία, εμείς θα σωθούμε»[14].

Τρίτο κατά χρονολογική σειρά έργο του έρχεται η «Σαμοθράκη», γραμμένο κατά την παραμονή του στο προξενείο του Δεδέαγατς (Αλεξανδρούπολη), όπου στις σημειώσεις του καταγράφει τις εντυπώσεις του από το νησί της Σαμοθράκης. Ο Δραγούμης απασχολείται από τη σχέση εθνικισμού-ατομισμού και το κατά πόσο συμβιβάζονται.

Στη συνέχεια εκδίδεται το μνημειώδες βιβλίο «Όσοι Ζωντανοί» το οποίο είχε αφιερώσει στον Περικλή Γιαννόπουλο. Στο βιβλίο αυτό κάνει γνωστές τις σκέψεις του για μια μεγάλη Ανατολική Αυτοκρατορία που θα χωρά Έλληνες και Μωαμεθανούς με τη συνεργασία και των άλλων χριστιανικών εθνών. Απώτερος στόχος του η ένωση της φυλής και η διατήρηση του Ελληνισμού[15].

Ο Δραγούμης εμφανίζεται να έχει επηρεαστεί από τον Γάλλο νατιοναλιστή Maurice Barres αλλά και τον Φρ. Νίτσε. Μάλιστα, ορισμένοι ιστορικοί, προσπαθούν να συνδέσουν τις ιδέες του Δραγούμη και τις αναφορές του σε πρωτοφασιστικά ιδεολογήματα, ενώ άλλοι διακρίνουν στα κείμενα του σοσιαλιστικές επιδράσεις, δείγμα της πολύπλευρης προσωπικότητας του. Ο ίδιος απεχθανόταν τον ετεροκαθορισμό του από -ισμούς και δήλωνε Άνθρωπος.

Επηρεασμένος από το κλίμα της εποχής, εξέδωσε το 1914 το βιβλίο του «Ελληνικός Πολιτισμός» στο οποίο παρουσίασε έννοιες όπως το κράτος (στενότερο από το έθνος), το έθνος, τη γλώσσα και τον πολιτισμό.

Μετά το θάνατο του κυκλοφόρησε το έργο του «Σταμάτημα» στο οποίο επηρεασμένος από την εξορία του στην Κορσική, εισέρχεται στην εποχή της ωριμότητας του.

Αντίστοιχα για την περίοδο 1903-1909, η εικόνα που έχουμε για τη ζωή του οφείλεται στις σημειώσεις του Δραγούμη σε δυο τετράδια που κατέληξαν να γίνουν το βιβλίο «Ο Ελληνισμός μου και οι Έλληνες» μετά το θάνατο του.

Ξεχωριστή μνεία οφείλουμε να κάνουμε στο δημοτικισμό του. Η ανεπιφύλακτη υποστήριξη του στον Δημοτικισμό, τον κατατάσσει σε έναν από τους ριζοσπάστες της εποχής του. Σε άρθρο του στο Νουμά, το 1907 καταθέτει την άποψη ότι το γλωσσικό ζήτημα πέρα από γλωσσικό είναι και κοινωνικό. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1910 μαζί με άλλους δημοτικιστές ίδρυσαν τον «Εκπαιδευτικό Όμιλο», με στόχο την διδασκαλία της δημοτικής γλώσσας στο Σχολείο.

Η επίδραση που άσκησε ο Δραγούμης μέσα από το έργο του κατά τον Κ.Θ. Δημαρά ήταν σημαντική καθώς έπαιξε βασικό ρόλο στη διαμόρφωση της ελληνικής ιδεολογίας στο μεταίχμιο του 19ου με τον 20ο αιώνα[16].

Κατά τον Θεοτοκά, ο Δραγούμης «είναι η πιο ελεύθερη, η πιο όμορφη, η πιο γοητευτική ψυχή της λογοτεχνίας μας» ενώ τον χαρακτηρίζει ως τον «Χάμλετ της ελληνικής πολιτικής»[17].

Βιβλιογραφία


Έργα του ιδίου

Δραγούμης Ίων, Φύλλα Ημερολογίου Α’, Αθήνα, εκδ. Ερμής, 1988
Δραγούμης Ίων, Φύλλα Ημερολογίου Δ’, Αθήνα, εκδ. Ερμής,1988
Δραγούμης Ίων, Φύλλα Ημερολογίου Ε’, Αθήνα, εκδ. Ερμής, 2006
Δραγούμης Ίων, Φύλλα Ημερολογίου Στ’, Αθήνα, εκδ. Ερμής, 1987
Δραγούμης Ίων, Τα Τετράδια του Ίλιντεν, Αθήνα, εκδ. Πετσίβα, 2000

Δραγούμης Ίων, Το Μονοπάτι, Αθήνα, εκδ. Νέα Θέσις, 1992
Δραγούμης Ίων, Σταμάτημα, Αθήνα, εκδ. Νέα Ζωή Αλεξάνδρειας, 1927
Δραγούμης Ίων, Σαμοθράκη, Αθήνα, εκδ. Δωδώνη, Β’ έκδοση, 1926
Δραγούμης Ίων, Όσοι Ζωντανοί, Αθήνα, εκδ. Νέα Θέσις, 1992
Δραγούμης Ίων, Ο Ελληνισμός μου και οι Έλληνες, Αθήνα, εκδ. Νέα Θέσις, 1991
Δραγούμης Ίων, Ελληνικός Πολιτισμός, Αθήνα, εκδ. Νέα Θέσις, 1991
Δραγούμης Ίων, Μαρτύρων και Ηρώων Αίμα, Αθήνα, εκδ. ΤΟ ΒΗΜΑ, 2008
Δραγούμης Ίων, Προγραμματικοί Πολιτικοί Στοχασμοί, Αθήνα, εκδ. Πετράκου, 1916
Δραγούμης Ίων, Κοινότης, Έθνος και Κράτος, Αθήνα, εκδ. Λεώνη, 1923
Δραγούμης Ίων, Το Ανθολόγιο του Νουμά, Αθήνα, Ενναλακτικές Εκδόσεις,2002

Έργα άλλων συγγραφέων

Dakin Douglas, Ο Ελληνικός Αγώνας στη Μακεδονία 1897-1913, Θεσσαλονίκη, Αδελφοί Κυριακίδη, 1996
Smith Llewellyn Michael, Το Όραμα της Ιωνίας, Αθήνα, εκδ. ΜΙΕΤ, 2004
ΝικολαΪδη Σουλιώτη Αθανασίου, Ο Μακεδονικός Αγών. Η «Οργάνωσις Θεσσαλονίκης» 1906-1908, Απομνημονεύματα, Θεσσαλονίκη, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου Αίμου, 1993

Βακαλόπουλος Απ. Κωνσταντίνος, Ίων Δραγούμης Μαρτύρων και Ηρώων Αίμα. Ανατομία της Ελλαδικής πραγματικότητας, Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Αντ. Σταμούλη, 2008
Χολέβας Κ. Ιωάννης, Ο Μακεδονολάτρης Ίων Δραγούμης, Αθήνα, Εκδόσεις Πελασγός, Β’ έκδοση, 2000
Συλλογικό, Ο Μακεδονικός Αγώνας. Απομνημονεύματα, Θεσσαλονίκη, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου Αίμου, 1984
Καρράς Νικόλαος, Με Ιδεολογία Ελληνική. Νεοέλληνες Πνευματικοί Ήρωες, Αθήνα, εκδ. Πελασγός, 1998
Ωρολογάς Πέτρος, Ίων Δραγούμης. Ο Έλλην Ιδεαλιστής, Αλεξανδρούπολη, εκδ. Θρακικός Οιωνός, 2017
Δέλτα Π.Σ., Αναμνήσεις 1921, Αθήνα, εκδ. Ερμής, 1996
Τσάκωνας Γ. Δημήτρης, Εισαγωγή εις τον νέον Ελληνισμόν, Αθήναι,1958
Πολίτης Λίνος, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα, εκδ. ΜΙΕΤ, 2006
Χάρης Πέτρος, Έλληνες Πεζογράφοι, Αθήνα, εκδ. Εστία, 1954
Παράσχος Κλέων, Ίων Δραγούμης Κείμενα Λογοτεχνικά, Αθήνα, Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφέλιμων Βιβλίων, 1963
Τζιόβας Δημήτρης, Ο Μύθος της Γενιάς του Τριάντα, Αθήνα, εκδ. Πόλις, 2011

Περιοδικά
Κούκουνας Δημοσθένης, Ίων Δραγούμης, περ. Ιστορικές Μορφές, αρ.6, Αθήνα, εκδ. Μέτρον, 2008
Καντζίνος Ηλ. Ελευθέριος, Ίων Δραγούμης «ο τελευταίος των ρομαντικών», Ιστορία Εικονογραφημένη, τευχ.487, Ιανουάριος 2009


[1] Stephanos Dragoumis Biography, American School of Classical Studies at Athens, https://www.ascsa.edu.gr/index.php/archives/stephanos-dragoumis-biography . Accessed 5 Dec 2019

[2]  Γιάννης Α. Μάζης, Ίων Δραγούμης ο Ασυμβίβαστος, Εκδόσεις Μεταίχμιο, 2016, Αθήνα, σ.137

[3] Κωνσταντίνος Απ. Βακαλόπουλος, Ίων Δραγούμης Μαρτύρων και Ηρώων Αίμα. Ανατομία της Ελλαδικής πραγματικότητας, Εκδόσεις Σταμούλη, Θεσσαλονίκη, 2008, σ.25

[4] Ι. Δραγούμης, Φύλλα Ημερολογίου Α’, Αθήνα, εκδ. Ερμής, 1988, σ.10

[5] Ι. Δραγούμης, Το Μονοπατι, Αθήνα, εκδ. Νέα Θέσις, 1992, σ.48

[6] Ο.π. σ.48

[7] Ο.π. σ.204-205

[8] Δημοσθένης Κούκουνας, Ίων Δραγούμης, περ. Ιστορικές Μορφές, αρ.6, Αθήνα, εκδ. Μέτρον, 2008, σ.74

[9] «Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στην Κωνσταντινούπολη ο Δραγούμης γνώρισε τη διάσημη ηθοποιό Μαρίκα Κοτοπούλη, την οποία ερωτεύθηκε σφόδρα και έζησε μαζί της ως το τέλος της ζωής του», περιοδ. Ιστορία, Ελ. Ηλ. Καντζίνος, Ίων Δραγούμης «ο τελευταίος των ρομαντικών», Αθήνα, Ιανουάριος 2009

[10] Γιάννης Α. Μάζης, Ίων Δραγούμης ο Ασυμβίβαστος, Εκδόσεις Μεταίχμιο, 2016, Αθήνα, σ.251

[11]Ο Γύπαρης στη δίκη του για τη συμμετοχή του στο κίνημα του Μαρτίου 1935, στην απολογία του ξεσπάθωσε κατά του Εμμανουήλ Μπενάκη”, περιοδ.Τότε, Δημοσθένης Κούκουνας,  Δολοφονία Δραγούμη. Τα ένοχα μυστικά των πρωταγωνιστών, Αθήνα 2008, σ.24

[12] Αρχείο Π.Σ. Δέλτα, Α΄Ελευθέριος Βενιζέλος, Ημερολόγιο-Αναμνήσεις-Μαρτυρίες-Αλληλογραφία, Επιμ. Π.Α.Ζάννας, 1978, σ.265

[13] Ν. Καρράς, Με Ιδεολογία Ελληνική. Νεοέλληνες Πνευματικοί Ήρωες, Αθήνα, εκδ. Πελασγός, 1998, σ.60

[14] Ι. Δραγούμης, Μαρτύρων και ηρώων αίμα, Αθήνα, εκδ.ΤΟ ΒΗΜΑ, 2008, σ.16

[16] Κ. Θ. Δημαράς «Η διακόσμηση της ελληνικής ιδεολογίας» στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους τμ ΙΔ, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, σ.398

[17] Δ. Τζιόβας, Ο Μύθος της Γενιάς του Τριάντα, Αθήνα, εκδ. Πόλις, 2011 σ.83 & σ.115