Γράφει η Όλγα Τσουκαλά
Γεννημένος το 1881 στη Θεσσαλονίκη (Selanik) όταν εκείνη ακόμη άνηκε στην πρώην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ο Πατέρας των Τούρκων, ο Mustafa Kemal Atatürk, αποτέλεσε μία εμβληματική προσωπικότητα, τόσο για την ριζοσπαστική του φιλοδοξία, όσο και για την σύσταση μιας Τουρκικής Δημοκρατίας που έμελλε να αλλάξει πλήρως την θέση των Τούρκων στη Διεθνή Σκακιέρα. Μέχρι την στιγμή που απεβίωσε από κίρρωση του ήπατος στην Κωνσταντινούπολη, το 1938, οπότε και τέθηκε σε τριήμερο λαϊκό προσκύνημα στο παλάτι Ντολμά Μπαχτσέ, ο Κεμάλ χάραξε με τα πιο σημαντικά έργα τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό την πορεία της Τουρκικής Δημοκρατία.
Καταρχάς, θα πρέπει να περιγράψουμε συνοπτικά το πορτραίτο αυτής της φιγούρας που έχει πολλά κληροδοτήσει στην ιστορία τόσο του Τουρκικού Λαού όσο και κάθε αντίπαλου έθνους το οποίο αναμετρήθηκε με τις φιλόδοξες επεκτατικές πολιτικές του.
Η ΑΡΧΗ
Ας ξεκινήσουμε, λοιπόν, με την εκπαίδευση που έλαβε ως νέος. Μόλις 12 ετών ο νέος τότε Mustafa εισήχθη στην οθωμανική στρατιωτική ακαδημία (Ottoman Military Academy) από την οποία αποφοίτησε το 1905. 3 χρόνια αργότερα, το 1908, ο Mustafa συμμετέχει και γίνεται ενεργό μέλος του κινήματος των Νεότουρκων απέναντι στην αυτοκρατορία του Sultan Abdülhamid II. Έως το 1911 και δη την 29η Σεπτεμβρίου 1911 που ξεκίνησε ο Ιταλοτουρκικός Πόλεμος, γνωστός ως πόλεμος της Τριπολίτιδας στην Τουρκία, ο Κεμάλ απέκτησε πληθώρα αξιωμάτων στον τουρκικό στρατό. Ο Ιταλοτουρκικός Πόλεμος, που έληξε την 18 Οκτωβρίου 1912 με την υπογραφή της Συνθήκης του Ouchy, σηματοδότησε την έναρξη μιας ανώτερης πορείας του Κεμάλ στο κίνημα των Νεότουρκων. Μόλις το 1912, ο Μουσταφά συμμετέχει στους 2 Βαλκανικούς Πολέμους έως το 1913. Αυτοανακηρύχθηκε επικεφαλής της 19ης Διμοιρίας όπου διακρίθηκε για την τόλμη και την γενναιότητα του στη Μάχη των Δαρδανελίων και στην εκστρατεία του Μούδρου που έληξε το 1918. Από το 1908 έως το 1918, ο Μουσταφά αναρριχήθηκε ταχύτατα σε διάφορες θέσεις στον στρατιωτικό χώρο αποδεικνύοντας το στρατιωτικό του ταλέντο στις επιχειρήσεις που έλαβαν χώρα καθ’ όλη τη διάρκεια της δεκαετίας αυτής.
ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ
Το έτος που σηματοδότησε την πορεία αυτής της εμβληματικής προσωπικότητας είναι εκείνο του 1923. Μόλις το 1920, υπογράφεται η Συνθήκη των Σεβρών ως επακόλουθο της λήξης του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου που είχε ξεκινήσει το 1919. Τόσο για την Ελλάδα όσο και για την υπό σύσταση Τουρκική Δημοκρατία το 1923 αποτελεί σημείο κομβικό για την αναγέννηση του τουρκικού ιδεώδους. Η συνθήκη αυτή επί της ουσίας ακρωτηρίαζε την Οθωμανική Αυτοκρατορία και την επικράτεια όπου ζούσε ο Τουρκικός Λαός και σε αυτό ο Κεμάλ ήταν προδήλως αντίθετος. Αφού πρώτα ο Κεμάλ, εκμεταλλευόμενος την νίκη της ομάδας του στην Τουρκική Εθνοσυνέλευση στην οποία η πλειοψηφία τάχθηκε υπέρ της ακύρωσης της Συνθήκης των Σεβρών, αφάνισε με το κίνημα των Νεότουρκων τους Έλληνες και τους Αρμένιους από τα Παράλια της Μικράς Ασίας με την ολοσχερή καταστροφή και πυρπόληση της Σμύρνης την 27η Αυγούστου 1922, ο ίδιος άνοιξε την οδό για την εγκαθίδρυση σε ένα έδαφος μιας Τουρκίας της προόδου και της αποοθωμανοποίησης των τούρκων. <<Μάλιστα, την ώρα που η Σμύρνη καιγόταν, ο Κεμάλ βρισκόταν στην πόλη και απολάμβανε τη θέα από το μπαλκόνι της αρραβωνιαστικιάς του, Λατιφέ>> αναφέρει με γλαφυρότητα η Τουρκάλα ιστορικός Αϊσέ Χουρ διαβάζοντας το τεύχος της τουρκικής εφημερίδας Cumhuriyet το 1939 όπου ο υπασπιστής του Κεμάλ προέβη σε μια αποκαλυπτική περιγραφή για την συμπεριφορά του ηγέτη των Νεότουρκων ο οποίος γύρισε τη σελίδα στη ιστορία της Τουρκίας.
Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ
Η Συνθήκη των Σεβρών το 1920 και η Καταστροφή της Σμύρνης προετοίμασαν το έδαφος για την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας. Στην Ανακωχή των Μουδανιών η ελληνική πλευρά παρουσιάστηκε ηττημένη μετά τα αιματηρά γεγονότα στη Σμύρνη. Η Σύµβαση Ανακωχής υπεγράφη τελικώς στις 26 Σεπτεµβρίου/11 Οκτωβρίου 1922 χωρίς τη συµμετοχή της Ελλάδος που προσχώρησε δύο ημέρες µετά. Η υπογραφή της Σύμβασης των Μουδανιών αποτέλεσε τον πρόδρομο για την Συνδιάσκεψη Ειρήνης στην ελβετική πόλη της Λοζάνης το 1923. Στην παρούσα ο Κεμάλ εμφανίστηκε ως ο απόλυτος νικητής με θριαμβευτικό ύφος να εκπροσωπήσει την Τουρκική Εθνοσυνέλευση από την οποία έλαβε την λαϊκή εντολή να ακυρώσει τα συμφωνημένα στην Συνθήκη των Σεβρών. Ακριβώς τέσσερα χρόνια µετά 7/20 Νοεμβρίου 1923, την ταπεινωτική για την Οθωμανική Αυτοκρατορία ανακωχή του Μούδρου(1919), η νέα εθνικιστική Τουρκία, επαναδιαπραγματευόταν τους όρους της Συνθήκης των Σεβρών από θέσεως στρατιωτικής ισχύος. Κύριος εκφραστής όλης της διαπραγματευτικής ατζέντας, ο Mustafa Kemal Atatürk. Με μία πλούσια διαπραγματευτική ύλη και εκπροσωπώντας τον τουρκικό λαό ο Κεμάλ προέβαλε μια πληθωρική λίστα αξιώσεων από τις Μεγάλες Δυνάμεις. Σε επίπεδο διμερών ελληνοτουρκικών θεμάτων, εκκρεμούσαν η χάραξη νέων συνόρων µεταξύ των δύο χωρών, η διευθέτηση του ζητήματος των μειονοτήτων και των προσφύγων, οι αιχμάλωτοι πολέμου και οι πολεμικές αποζημιώσεις. Αν και η Συνθήκη της Λοζάνης υπήρξε σε ορισμένα σημεία δυσχερής για την Τουρκία, όπως λόγου χάριν η ρύθμιση του δημόσιου χρέους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ενίσχυσε τη θέση της Τουρκίας η οποία άρχισε να συμμετέχει στο διαπραγματευτικό τραπέζι ως ισχυρός αντίπαλος και όχι ως ο “Μεγάλος Ασθενής της Ευρώπης”.
24 Ιουλίου 1923. Υπεγράφη η συνθήκη της Λοζάνης στην οποία οριοθετήθηκαν οι σχέσεις της Τουρκίας με τις Μεγάλες Δυνάμεις (Αντάντ), καθώς η εν λόγω συνθήκη είχε κύριο άξονα την Τουρκία και καθόριζε τα σύνορά της, τις οικονοµικές και λοιπές εκκρεµότητές της µε τα συµβαλλόµενα κράτη, τον διάπλου των Στενών, το καθεστώς των µειονοτήτων αλλά και ζητήματα πρακτικά που σχετίζονταν µε το τέλος του πολέμου, όπως οι αιχμάλωτοι, οι αποζημιώσεις και τα στρατιωτικά νεκροταφεία.
Στις 29 Οκτωβρίου 1923, σε συνεδρίαση της Εθνοσυνέλευσης, στην οποία παρίστατο και ο Μουσταφά Κεμάλ μετά από ομιλία ενός βουλευτή ανήγγειλε ότι θα γινόταν ψηφοφορία πάνω στο ζήτημα της εγκαθίδρυσης της δημοκρατίας. Η ώρα είχε φτάσει και η ιδέα για μία νέα Τουρκία αναγεννημένη και ισχυρή στη διεθνή σκακιέρα είχε αρχίσει να γίνεται απτή πραγματικότητα. Σε σύντομο χρονικό διάστημα η Τουρκική Δημοκρατία (Turkiye Cumhuriyet) απέκτησε υπόσταση με την ιδρυτική πράξη την ίδια ημέρα στην Άγκυρα που επισημοποίησε αυτό που στην Λοζάνη έγινε προδήλως κατανοητό από τις διαπραγματεύσεις, ο “Μεγάλος Ασθενής της Ευρώπης” είχε πλέον “θεραπευθεί”.
Στο νεοσύστατο τουρκικό κράτος οι εσωτερικές αλλαγές που ακολούθησαν διαπνέονταν από πνεύμα ριζοσπαστισμού στο οθωμανικό κατεστημένο ανανεώνοντας τον αέρα της τουρκικής πλευράς. Ο Κεμάλ, ως ο πρώτος Πρόεδρος της νεοσύστατης Τουρκικής Δημοκρατίας, πρωτοπόρησε στα εσωτερικά της τουρκικής πολιτείας έως το θάνατο του. Καταρχάς, βαθιά του επιθυμία ήταν να “ οργανώσει την τουρκική ανεξαρτησία οικονομική, δημοσιονομική, δικαστική, στρατιωτική και πολιτιστική”. Πρώτη και συμβολική κίνηση του Κεμάλ ήταν η μεταφορά της πρωτεύουσας από την Κωνσταντινούπολη στην Άγκυρα ως ένδειξη της πλήρους απομάκρυνσης από το οθωμανικό παρελθόν. Η ανάδειξη της Εθνοσυνέλευσης ως κυρίαρχο αποφασιστικό όργανο πολιτικών αποφάσεων, η οποία τότε απαριθμούσε 333 μέλη, αποδείκνυε την σφοδρή επιθυμία του Κεμάλ να καταστεί το πολίτευμα της νέας Τουρκίας ως αντιπροσωπευτική Δημοκρατία με θεμελιώδη Νόμο το Σύνταγμα της 20ης Ιανουαρίου 1921 το οποίο αντικαταστάθηκε στις 20/4/1924 απο το Σύνταγμα των 105 άρθρων.
Επιπρόσθετα, στην νεοσύστατη Τουρκία λαμβάνουν πλέον χώρα εκλογές στις 28 Ιουνίου 1923. Ο Κεμάλ μετέτρεψε την Ένωση Προάσπισης των Δικαιωμάτων της Ανατολίας και της Ρούμελης σε Κόμμα του Λαού το οποίο ύστερα διασπάστηκε από τις δύο ομάδες που το συνέθεταν σε Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα (Ρ.Λ.Κ.) με αρχηγό τον Κεμάλ και σε Προοδευτικό Ρεπουμπλικανικό Κόμμα (Π.Ρ.Κ.). Από το 1925-1926 υπήρξαν εσωτερικές πολιτικές αναταραχές λόγω αντιπαλότητας των άνω ομάδων γεγονός που οδήγησε τον Κεμάλ σε πολλαπλές πολιτικές διώξεις στελεχών του Προοδευτικού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος οι οποίες κορυφώθηκαν με την απόπειρα δολοφονίας εναντίον του το 1926 στη Σμύρνη( 15 Ιουνίου). Πλέον ως κράτος-έθνος και όχι αυτοκρατορία, η νέα Τουρκία του Κεμάλ χρωματίστηκε από εθνικιστικά φρονήματα, ισχυρό και εμφανές χαρακτηριστικό του ηγέτη της. Στόχος του Κεμάλ ήταν να γίνει η Τουρκία ένα νέο, μοντέρνο, σύγχρονο και δυτικό κράτος στην Ανατολή. Πως θα το κατάφερνε αυτό; Μα με αλλαγή εκ βάθους των κοινωνικοηθικών αξιών, την κατάργηση του χαλιφάτου και της πολιτικής-πολιτιστικής προόδου κατά τα δυτικά πρότυπα.
Ως πρός τις μειονότητες, εκείνες έπαψαν να αποτελούν πλέον “άμεσο κίνδυνο” για την Τουρκία του Κεμάλ. Ο ηγέτης της Τουρκίας, όμως, στέρησε από τις μειονότητες πολλά προνόμια παρόλο που εκείνες είχαν το ελεύθερο να υπάρχουν και να ζουν ειδικά στην Κωνσταντινούπολη (Έλληνες, Αρμένιοι). Βέβαια, ο διαμελισμός του κουρδικού έθνους σε Ιράκ, Συρία και Τουρκία με στρατιωτικοποιημένα σύνορα και καμία ελπίδα για κουρδοτουρκική αδελφότητα οδήγησε στα άκρα τις σχέσεις των δύο λαών.
Κομβικό σημείο της πορείας του Κεμάλ, ως Πρόεδρος της Τουρκίας, αποτέλεσε η κατάργηση του χαλιφάτου και η μεταφορά των προνομίων και των αρμοδιοτήτων των ήδη υφιστάμενων χαλίφηδων στην Εθνοσυνέλευση(π.χ. η κατοχή κρατικού θησαυροφυλάκιού). Αναφορικά με τις κοινωνικές δομές, ο Κεμάλ υπήρξε πρωτοπόρος στην εκπαίδευση, στο κοινωνικό τρόπο ζωής των τουρκικών κοινωνιών και στην οικονομία αυτών. Κατήργησε τα τάγματα των σουφιστών, των τεκέδων και των δερβίσηδων. Ενισχύθηκαν οι δράσεις κοινωνικής αλληλεγγύης. Η Τουρκία απέκτησε το 1926 το Γρηγοριανό Ημερολόγιο έναντι του Ισλαμικού. Υιοθετήθηκαν ο νέος Ποινικός και Αστικός Κώδικας της Τουρκικής Δημοκρατίας απηλλαγμένοι από τους παραδοσιακού Νόμους της Σαρία και του θρησκευτικού οικογενειακού νόμου. Εν έτει 1928 η Τουρκική γλώσσα μεταπηδά από το αραβικό αλφάβητο στο λατινικό, το 1933 έπαψε πλήρως η χρήση της και το 1935 καθιερώνεται επίσημη αργία η Κυριακή έναντι της Παρασκευής ως ίσχυε. Παρόλο που η πολιτική ζωή και ο τουρκικός κοινοβουλευτισμός ήταν μονοκομματικός το 1934 η γυναίκα απελευθερώνεται από τα δεσμά του οθωμανικού χαρεμιού και της πατριαρχικής υποταγής και αποκτά δικαίωμα ψήφου. Στην οικονομία, ο Κεμάλ στήριξε το καινοτόμο για την εποχή σχέδιο της εθνικοποίησης μονοπωλιακών επιχειρήσεων αλλοδαπών συμφερόντων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η γαλλική εταιρεία καπνού Regie που μετονομάστηκε σε Tekel το 1925. Ως εκ τούτου, η Τουρκία ήλεγχε πιο αποτελεσματικά τη δημοσιονομική πολιτική και το εμπόριο παράλληλα με την ίδρυση της πρώτης δημόσιας Τράπεζας Turkiye
Is Bankası που έως και σήμερα είναι η ισχυρότερη και μεγαλύτερη τράπεζα της τουρκικής επικράτειας.
ΤΟ ΔΙΑΣΤΗΜΑ 1930-1938
Στην διάρκεια των ετών αυτών, η Τουρκία του Κεμάλ διεύρυνε τους ορίζοντες της με τους δυτικούς συμμάχους της. Ήδη από το 1928 το πρώτο σύμφωνο μη επιθέσεως υπογράφτηκε με την Ιταλία. Εν συνεχεία, ακολούθησε η Συμφωνία της Άγκυρας μεταξύ Ελλάδος-Τουρκίας το 1930 ως φιλία μεταξύ των δύο χωρών εγκαθιδρύοντας ένα κοινό μέτωπο απέναντι στη Βουλγαρική απειλή. 3 χρόνια αργότερα υπογράφεται η «εγκάρδια συνεννόηση» μεταξύ της κυβέρνησης του Τσαλδάρη και του Κεμάλ µπορεί να θεωρηθεί ως το απόγειο της ελληνοτουρκικής προσέγγισης. Οι δύο χώρες εγγυούνταν αμοιβαίως τα κοινά τους σύνορα. Μόλις το 1934, Ελλάδα και Τουρκία, κρίνοντας ότι ήταν απαραίτητη για την ασφάλειά τους η δημιουργία ενός πολυμερούς βαλκανικού συμφώνου προχώρησαν σε διαβαλκανική συµµαχία µε τη Γιουγκοσλαβία και τη Ρουμανία. Τον Φεβρουάριο του 1934 υπέγραψαν το Βαλκανικό Σύμφωνο. Οι χώρες που έλαβαν µέρος σε αυτό υποστήριζαν ενθέρμως το status quo της περιοχής και εγγυήθηκαν «αμοιβαίως την ασφάλειαν όλων των βαλκανικών των συνόρων». Νέος σύμμαχος της Τουρκίας εμφανίστηκε η Σοβιετική Ένωση, η οποία ενίσχυσε τον αγώνα της Ανεξαρτησίας της Τουρκίας οικονομικά και στάθηκε αρωγός στην ίδρυση της.
ΤΑ ΕΞΙ ΤΟΞΑ
Έτσι αποκαλέστηκαν οι βασικές αρχές της ιδεολογίας του Κεμαλισμού ή Ατατουρκισμού. Ένα τουρκικό σύστημα που προκάλεσε εντύπωση στον κόσμο της Ανατολής που διαρθρώνεται στα κάτωθι έξι τόξα-αρχές του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος( Ρ.Λ.Κ.) και παρουσιάστηκαν στις 20/4/1931: 1) Ρεπουμπλικανισμός (Cumhuriyetçilik), 2) Εθνικισμός (Milliyetçilik), 3) Λαϊκισμός (halkçılık), 4) Κρατισμός (Devletçilik), 5) Κοσμικότητα (Laiklik) και 6) Επαναστατικότητα (İnkılapçılık).Τα έξι τόξα ενσωματώθηκαν στο Σύνταγμα το Φεβρουάριο του 1937 και ουσιαστικά έγιναν η επίσημη ιδεολογία του κράτους .
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Με τον θάνατο του Mustafa Kemal Atatürk το 1938, έκλεισε ένα μεγάλο κεφάλαιο για την Τουρκική Δημοκρατία. O <<Πατέρας των Τούρκων>>, ο Μουσταφά, ο Κεμάλ έθεσε τα θεμέλια καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής και της πολιτείας του για τη δυτικότροπη πορεία της Τουρκίας στη διεθνή σκηνή. Με τον πλούσιο στρατιωτικό του βίο, την πολιτική του οξυδέρκεια, την ανοικοδόμηση της Τουρκίας από την οθωμανική οπισθοδρόμηση, την αναγέννηση της εσωτερικής δομής της επικράτειας, την υπογραφή ποικίλων συνθηκών και συμφώνων που εδραίωσαν νέες συμμαχίες και κοινά μέτωπα αλλά και την διαμόρφωση της νέας τουρκικής κουλτούρας ο Mustafa Kemal τοποθετήθηκε υψηλά στο βάθρο των πολιτικών ηγετικών προσωπικοτήτων της τουρκικής ιστορίας. Μια προσωπικότητα που δημιούργησε και δημιουργεί αμφιθυμικά συναισθήματα στους ιστορικούς, στους μελετητές του καθώς και στους λαούς μεταξύ τους. Για τους Τούρκους ήταν και είναι << Πατέρας >> για τους αντίπαλους και δη Κούρδους, Αρμένιους και Έλληνες <<Σφαγέας>>, το μόνο σίγουρο είναι ότι ο Κεμάλ χάραξε μερικές πολύ σημαντικές και καθοριστικές σελίδες στην σύγχρονη ιστορία με φιλόδοξο όραμα που ακόμα και σήμερα ενυπάρχει στην τουρκική ζωή. Με την επιθυμία για μια δημοκρατική Τουρκία, η οποία ακόμη και σήμερα διασαλεύεται από φιλοοθωμανικά φρονήματα ηχεί μέσα από τον τουρκικό λαό ο οποίος συμμετέχει ενεργά και αντιδρά με σθένος σε καθετί που τείνει να κλονίσει το κεμαλικό ιδεώδες.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Βερέμης Θάνος, Ιστορία των ελληνοτουρκικών σχέσεων, εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Αθήνα, 2005
«Encyclopedia Britannica – Treaty of Lausanne» διαθέσιμο σε: https://www.britannica.com/event/Treaty-of-Lausanne-1923 (πρόσβαση: 21/12/2019).
G. Nonneman (2005), Analyzing Middle East foreign policies and the relationship with Europe, Νέα Υόρκη, εκδ. Routledge, σ.204
Mustafa Kemal, Ο Μέγας Ρητορικός, Α΄ Τόμος, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 2009.
Mustafa Kemal, Ο Μέγας Ρητορικός, Β΄ Τόμος, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 2009.
Mango Andrew, Atatürk: The Biograghy of the Founder of Modern Turkey, the Overlookpress, New York, 1999.
Συρίγος Άγγελος Μ., Ελληνοτουρκικές σχέσεις , εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ, Αθήνα 2015
Τουρκάλα ιστορικός λέει ότι ενώ οι Τούρκοι έκαιγαν την Σμύρνη ο Κεμάλ έβλεπε τη θέα, iefimerida.gr, διαθέσιμο σε: https://www.iefimerida.gr/news/67048/τουρκάλα-ιστορικός-λέει-ότι-οι-τούρκοι-έκαιγαν-την-σμύρνη-και-ο-κεμάλ-έβλεπε-τη-θέα –
Mustafa Kemal Atatürk Biography (c. 1881–1938), last updated April 18th, 2019 available at: https://www.biography.com/political-figure/mustafa-kemal-ataturk
Εμμανουηλίδης Εμμανουήλ, Η εσωτερική πολιτική του Κεμάλ Ατατούρκ την περίοδο 1923-1927 περιοδ. Ιστορία, τ.579 Ιούνιος 2016, σ.33-45 , academia.edu, διαθέσιμο σε: https://www.academia.edu/33272543/Η_εσωτερική_πολιτική_του_Κεμάλ_Ατατούρκ_την_περίοδο_1923-1927.pdf?auto=download
Πηγή φωτογραφίας: Προσωπικό αρχείο της αρθρογράφου από την επίσκεψη της στο Σπίτι του Κεμάλ στη Θεσσαλονίκη, Σεπτέμβριος 2019