Γράφει η Μαρία Ποταμιάνου
“If you want to do politics, make a statement through art. Art lasts longer.”
Marjan Satrapi
Όταν κανείς επιδιώκει έναν θεωρητικό αναστοχασμό της ιστορίας διαχωρισμού των φύλων του Ιράν, εισάγει τον εαυτό του σε έναν λαβύρινθο βιβλιογραφίας, ο οποίος, εκτός του ότι είναι αβυσσαλέα χαοτικός, στο κέντρο του δεν φέρει καμία πολυπόθητη απάντηση στο ερώτημα «πού εντοπίζονται οι απαρχές της γυναικείας καταπίεσης στην Εγγύς Ανατολή;». Ενδεχομένως γιατί, η έννοια της καταπίεσης αποτελεί ένα φαντασιακό κατασκεύασμα της Δύσης, που δεν αντιπροσωπεύει τον τρόπο που η μέση γυναίκα μουσουλμάνα αντιλαμβάνεται την ισότητα. Από την άλλη, η ανασκόπηση του διαδοχικού υποσιτισμού των δικαιωμάτων της από την 1η Φεβρουαρίου 1979, ημέρα που η άφιξη του θρησκευτικού ηγέτη Αγιατολάχ Χομεϊνί στη Τεχεράνη σηματοδότησε την επιτυχημένη περάτωση της Ισλαμικής Επανάστασης – και ως εκ τούτου, την επισφράγιση της γυναικείας καταδίκης -, μέχρι την 16η Σεπτεμβρίου 2022, όπου η 22 ετών Mahsa Amini έχασε τη ζωή της κατόπιν της βίαιης κράτησης της από την Αστυνομία Ηθών – σηματοδοτώντας την ανέγερση του κινήματος αλληλεγγύης Women, Life, Freedom -, αφήνει την πικρή αίσθηση ότι η ακλόνητη υπεράσπιση των δικαιωμάτων των γυναικών αντιμετωπίζεται ως «προεκλογική» αδολεσχία.
Παράλληλα, μια λιγότερο δριμεία, αλλά εξίσου ηχηρή πρωτοβουλία που σημειώθηκε το 2000, υπήρξε η έκδοση πρώτα του αυτοβιογραφικού μυθιστορήματος σε μορφή κόμικ με τίτλο Persepolis της Marjan Satrapi, και σχεδόν μια δεκαετία αργότερα (2007) η κυκλοφορία της κινηματογραφικής εκδοχής του. Ως έργο, θεωρείται ότι συνιστά το πολιτιστικό και φεμινιστικό δίαυλο που γεφυρώνει τους ιστορικούς και σύγχρονους αγώνες. Συνδιαμορφώνοντας ένα κοινό πλαίσιο της επαναστατικής ιδεολογίας μέσω της καλλιτεχνικής αφήγησης της Satrapi, με το φεμινιστικό παγκόσμιο αντίκτυπο του κινήματος Women, Life, Freedom, η παρούσα ανάλυση επιδιώκει τη σύνθεση των χρονικών της φεμινιστικής αντίστασης στο Ιράν.
Η βίαιη καταστολή που υπέστησαν τα ανθρώπινα δικαιώματα κατά τη περίοδο μεταβολής του κοινωνικοπολιτικού γίγνεσθαι της χώρας, επακόλουθο της ολοκλήρωσης της Ιρανικής Επανάστασης, φαντάζει ουτοπικό σενάριο για το καθεστώς του Σάχη. Ελισσόμενος μεταξύ των άκρων της οργανωμένης συστημικής βίας κατά των αντιφρονούντων, και της πρόταξης των αρετών της δυτικής φιλελευθεροποίησης, ο μονάρχης Mohammad Reza Pahlavi προτεραιοποίησε ιδιαίτερα το πολιτικό πρόγραμμα υπέρ της χειραφέτησης των γυναικών. Φίμωση της ελευθεροτυπίας και δικαίωμα γυναικείας ψήφου συμπορεύονταν αμφίδρομα (Κασαμπαλάκος, n.d.).
Περί τη περίοδο διέλευσης της συνταγματικής μοναρχίας της Δυναστείας των Σάχηδων (1906-1979), το Ιράν απολάμβανε τα προνόμια συμπόρευσης με το δυτικό στρατόπεδο. Όμως η περίφημη «Λευκή Επανάσταση», μεγαλαυχώντας για τους περίοπτους μεταρρυθμιστικούς στόχους της, λησμόνησε τη λαϊκή δυσαρέσκεια που προκαλούσε η αυταρχικότητα του Παχλεβί και έτσι η μαζική εκτόνωση δεν άργησε να εξωτερικευθεί. Υπό την προσωποπαγή ηγεσία του Ruhollah Khomeini, ανώτερου θρησκευτικού κληρικού και νομοδιδάσκαλου του σιιτικού Ισλάμ, η μέχρι πρότινος Ιρανική μοναρχία παρέδωσε τη σκυτάλη στην Ισλαμική Δημοκρατία, ένα νέο κράμα κράτους που ιδρύθηκε στις 31 Μαρτίου 1979, με την εντυπωσιακή έγκριση του πλήθους, υπό το ποσοστό 99% πανεθνικού δημοψηφίσματος (Στούκας, 2022).
Αποτελεί πλέον αδιαμφισβήτητο τεκμήριο, ότι ο χρόνος συνέστησε τον αντικειμενικότερο κριτή της επανάστασης. Υποσχέσεις περί κοινωνικής δικαιοσύνης, κοινοκτημοσύνης των αγαθών και κυρίως, ισότητας των φύλων λησμονήθηκαν μπροστά στη πρόταξη του Ισλαμικού Δικαίου (Σαρία). Τα κεκτημένα της περιόδου διακυβέρνησης του Παχλαβί, είτε επρόκειτο για πρόσβαση στην εκπαίδευση, στη πολιτική, ή στο οικογενειακό δίκαιο εκμαυλίστηκαν ολοκληρωτικά, με τις διακρίσεις να εφαρμόζονται από το εργασιακό φάσμα, έως το ρουχισμό και τις ατομικές ελευθερίες (Keddie, 2000).
Ακριβώς όπως η παραδοσιακή αντιπολίτευση απέρριπτε πολλές φιλελεύθερες και αριστερές ιδέες για ανάλογους λόγους και επειδή εν μέρει λόγω της σύνδεσής τους με τους δυτικούς δυνάστες, έτσι απέρριπτε και τα δυτικά μοντέλα για τη θέση και τη συμπεριφορά των γυναικών αντιστρατεύονταν τα ακόμα λειτουργικά και ευρέως αποδεκτά πολιτιστικά πρότυπα.
Μία μονοπώληση που για τις κοσμικές γυναίκες φάνηκε εντελώς δυσμενής. Ο μη μεταρρυθμιστικός ισλαμικός νόμος που εγκαθιδρύθηκε, περιελάμβανε την πολυγαμία, τον γάμο παιδιών, τον έλεγχο του πρώτου γάμου από τον πατέρα ή τον κηδεμόνα, την επιμέλεια στον πατέρα ή την οικογένειά του, το ελεύθερο διαζύγιο για τους άνδρες αλλά όχι για τις γυναίκες, και την ενδεχόμενη ελάχιστη ηλικία των 9 ετών για τις γυναίκες νύφες.
Αξίζει να σημειωθεί ότι αν και στη χώρα υπήρξε αξιόλογο φεμινιστικό κίνημα που αγωνίστηκε για την άρση των ασφυκτικών μέτρων, οι σκοταδιστικές ισλαμιστικές απόψεις που επικράτησαν, είχαν σαν αποτέλεσμα οι γυναίκες να αντιμετωπίζονται ως πολίτες δεύτερης κατηγορίας (Keddie, 2000).
Από τη μεριά του, το Persepolis είναι ένα από τα σημαντικότερα σύγχρονα απομνημονεύματα που δημοσιεύτηκαν από Ιρανές απόδημες γυναίκες στην ταραχώδη εποχή που ακολούθησε την 11η Σεπτεμβρίου (Ezzatikarami & Ameri, 2019). Η κινηματογραφική μεταφορά του έργου αφηγείται τη ζωή της Marjan, μιας Ιρανής κοπέλας στη μετα-επαναστατική εποχή, η οποία βιώνει τις πολιτικές ταλαντώσεις και τις επακόλουθες προσωπικές προκλήσεις, προτάσσοντας θέματα όπως η ελευθερία και η ταυτότητα.
Το έργο της Satrapi εγκολπώνεται τη θεωρία του Edward Said για τον οριενταλιστικό λόγο, τη θεωρία του Lacan για το βλέμμα του αντικειμένου και τη θεωρία του William James για τον πολιτισμικό σχετικισμό. Ο στόχος της ταινίας, εν τούτοις, φαίνεται να θεωρείται η ενοποίηση της δυτικής και της ανατολικής δημόσιας ιδεολογίας σχετικά με το Ιράν, με βάση τα θεμελιώδη ζητήματα της αφομοίωσης. Συνεπώς, τα μέλη της ιρανικής διασποράς μπορούν να συναισθανθούν βαθιά το Persepolis, αλλά πιο συγκεκριμένα να συσχετιστούν με την προσωπική προσπάθεια της Marjan να βρει νόημα σε έναν δυαδικό κόσμο πολιτισμού, παλεύοντας με την μοναξιά και την αναζήτηση του ανήκειν, επαναλαμβανόμενα θέματα καθ’ όλη τη διάρκεια της ταινίας.
Η χρήση κινούμενων σχεδίων σηματοδοτεί την παραδοχή της αδυναμίας να αναπαρίσταντο τα τραυματικά γεγονότα που λαμβάνουν χώρα στη ταινία, με ρεαλιστική ακρίβεια. Αν και μπορεί να αντιτείνει κανείς ότι τα κινούμενα σχέδια στερούνται ακριβώς αυτού του αναγκαίου ρεαλιστικού ύφους, εντούτοις δεν αποτυγχάνουν να καθηλώσουν τον θεατή στην αφηγηματική και αισθητική τέχνη. Με αυτόν τον τρόπο, η χρήση του animation προσφέρει ένα μέσο όπου η μνήμη, το όνειρο και η φαντασία μπορούν να συνυπάρχουν (SHAKIBA, 2021).
Πολλές περιπτώσεις έργων και συγγραμμάτων της ιρανικής διασποράς αν και αναγνωρίζουν την ρητορική της εθνοτικής και θρησκευτικής πολιτισμικότητας από την οποία προέρχονται, αδυνατούν να μειώσουν την ταξική ανισότητα που η διακρατική μετακίνηση του δοθέντα τόπου και χρόνου υπαγορεύει (Ghanizadeh, 2022). Για αρκετούς θεωρητικούς, το ρηξικέλευθο έργο Persepolis δεν κατορθώνει να εξαιρεθεί από την κριτική, που υποστηρίζει ότι η απεικόνιση του υποχρεωτικού χιτζάμπ ως παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ενισχύει τα δυτικά στερεότυπα για τις μουσουλμάνες γυναίκες (Ezzatikarami & Ameri, 2019). Ανεξάρτητα, ωστόσο, από τον πολιτισμό από τον οποίο μπορεί να προέρχεται κάποιος, η εσωτερική σύγκρουση με το «παραδοσιακό» και το μοντέρνο θα εξακολουθεί πάντα να υφίσταται (SHAKIBA, 2021).
Ο απόηχος της ακτιβιστικής δράσης της Satrapi ανανεώθηκε από το κύμα διαμαρτυριών του 2022, οπότε και κινητοποίησαν τη κατά εξαίρεση επιστροφή της στο χαρτί. Το κόμικς «Woman, Life, Freedom» που κυκλοφόρησε το 2024, αποτελεί μια συλλογική απόπειρα 17 Ιρανών και διεθνών καλλιτεχνών, υπό συντονισμό της Satrapi, να εξιστορήσει την ιστορία του συμβάντος που οδήγησε στην πανεθνική «φεμινιστική επανάσταση», όπως η ίδια την αποκαλεί. Πρόκειται για μια προσπάθεια με απώτερους δέκτες την ιρανική διασπορά των περίπου 8 εκατομμυρίων, καθώς και τον υπόλοιπο κόσμο σε ρόλο θεατή, ώστε να «πολλαπλασιαστεί το μήνυμα της επανάστασης, όχι να ξαναγραφτεί ή υπαγορευτεί», σύμφωνα με λεγόμενα της Satrapi (Chrisafis, 2024).
Από την άλλη, η ετυμηγορία της «ανάρμοστης χρήσης της μαντήλας» που στάθηκε επαρκής για τη θανατηφόρα καταδίκη της Mahsa Jina Amini στο κρατητήριο της Αστυνομίας Ηθών, πυροδότησε ένα άνευ προηγουμένου κύμα λαϊκής εξέγερσης στο Ιράν, υπό το σύνθημα του «Γυναίκες, Ζωή, Ελευθερία» (Carteron, 2024) και ανέδειξε με τον πιο εμφατικό τρόπο τα σοβαρά εσωτερικά ζητήματα του Ιράν, σε μια φάση που το παγκόσμιο ενδιαφέρον επικεντρωνόταν περισσότερο στο ζήτημα του πυρηνικού προγράμματος της Τεχεράνης και των περιφερειακών πολιτικών της (Rojhelati, 2022).
Βέβαια, η γενικευμένη δυσαρέσκεια απέναντι στο εκφοβιστικό ιρανικό καθεστώς δεν συνιστά πρωτόγνωρο φαινόμενο για τη χώρα. Η ιδιαιτερότητα των τωρινών διαμαρτυριών εντοπίζεται στην απόκλιση τους από τις τρεις γενικευμένες κατηγορίες κινημάτων των προηγούμενων δύο δεκαετιών: της μεσαίας τάξης, συγκεκριμένης θεματικής και γεωγραφικής απομόνωσης (Rojhelati, 2022). Το πώς υποστηρίχτηκε από διευρυμένες μερίδες του πληθυσμού, ανεξαρτήτως φύλου, περιοχής, εθνικότητας, ηλικίας και θρησκευτικής ταυτότητας, αποδεικνύει ακριβώς αυτή την ανάγκη συναισθηματικής εξωτερίκευσης (Tajali, 2024).
Ακόμα, η επέκταση της διαδικτυακής πρόσβασης στο Ιράν αποτέλεσε αναπόσπαστο μέρος της επόμενης γενιάς ακτιβισμού. Παρόλους τους κρατικούς περιορισμούς, το Ίντερνετ εξακολουθεί να συμβάλει στην ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ εκατομμυρίων ανθρώπων εκτός των επίσημων οδών επικοινωνίας, αλλά και στην ανάρτηση των καθημερινών εμπειριών νεαρών και γυναικείων μελών του κινήματος στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αμβλύνοντας τα όρια μεταξύ του δημόσιου και του ιδιωτικού (Far, 2023). Σε ένα ολοένα αυξανόμενο σύστημα κρατικής παρακολούθησης, οι πολιτικοποιημένοι Ιρανοί συντονίζουν εικονικές συζητήσεις, ενώ οργανώνονται υπογείως, δημοσιοποιώντας δηλώσεις, επιστολές και ηχογραφήσεις, από κοινού με καταστατικούς χάρτες και προτεινόμενα για την Ιρανική κυβέρνηση νομοσχέδια δικαιωμάτων (Tajali, 2024).
Είναι πάντως αξιοσημείωτο, το πώς ένα κομμάτι υφάσματος στάθηκε η αφορμή εκδήλωσης μιας πανεθνικής πολιτικής επανάστασης, συντονίζοντας πολλαπλά κοινωνικά στρώματα των οποίων η ποιότητα ζωής υποδαυλίζεται λόγω των ασφυκτικών καθεστωτικών προσταγών. Ιδιαίτερα δε, αν ληφθεί υπόψη ότι για την επανάσταση του 1979, η χρήση μαντήλας αντιπροσώπευσε την διεκδίκηση της πολιτιστικής ταυτότητας και το σύμβολο ανυπακοής στην επιβαλλόμενη επιταγή των δυτικών προτύπων, με δημοκρατικό πρόσχημα (Πάντζου, 2022).
Όσον αφορά το παγκόσμιο αποτύπωμα, φαίνεται ότι ύστερα από δεκαετίες φεμινιστικών διεκδικήσεων και εκτεταμένων συζητήσεων, οι φεμινίστριες του Παγκόσμιου Νότου κατάφεραν να πείσουν τη διεθνή κοινότητα ότι το φύλο μπορεί να καθίσταται λόγος συστημικών διακρίσεων και διαχωρισμού πανομοιότυπου με αυτόν που συστήνει το φυλετικό απαρτχάιντ (Tajali, 2024).
Ο ισλαμικός φεμινισμός στο Ιράν αναδύθηκε μετά την Επανάσταση, ως απάντηση στην κοινωνική αλλαγή και επακόλουθο της ευρύτερης πρόσβασης στην εκπαίδευση μεταξύ των γυναικών της μεσαίας ή κατώτερης τάξης που προέρχονταν από παραδοσιακά περιβάλλοντα. Ο ιρανικός ισλαμικός φεμινισμός μνημονεύει το Κοράνι και τις ισλαμικές παραδόσεις, συνηγορώντας υπέρ της ισότητας των φύλων, με στόχο την επανερμηνεία των ισλαμικών νόμων και παραδόσεων για την εδραίωση της ισότητας των φύλων. Το κίνημα αντανακλά την εκσυγχρονισμένη ιρανική κοινωνία, ενώ απορρίπτει τη δυαδική θεώρηση της παράδοσης κατά της νεωτερικότητας και αγωνίζεται για μια σύνθεση των πολιτιστικών παραδόσεων, των σύγχρονων αξιών και της ισότητας των φύλων (Kian-Thiébaut, 2010).
Σε αυτό το σημείο είναι απαραίτητη η διάκριση μεταξύ του όρου «ισλαμικού» και «ισλαμιστικού». Το «ισλαμικό» υποδηλώνει ότι ο κύριος ρόλος της θρησκείας είναι η παραγωγή αξιών μέσα στην κοινωνία, χωρίς την πρόθεση επιβολής θρησκευτικών αρχών στους θεσμούς, στο νομικό σύστημα ή στον τομέα της πολιτικής. Η λέξη «ισλαμιστής», από την άλλη πλευρά, προσπαθεί να επιβάλει ένα καθολικό σύστημα ελέγχου κάθε έκφανσης της κοινωνίας με βάση αποκλειστικά το Ισλάμ.
Πρέπει επίσης να επισημανθεί ότι ορισμένες ισλαμικές ακτιβίστριες για τα δικαιώματα των γυναικών δεν αυτοπροσδιορίζονται ως φεμινίστριες, δεδομένου ότι το αντιλαμβάνονται ως δυτικό φαινόμενο. Αυτό δεν τις εμποδίζει να εργάζονται για την αλλαγή της νομοθεσίας που εισάγει διακρίσεις με γνώμονα την καταδίκη της κοινωνικής ανισότητας μεταξύ των δύο φύλων (Kian-Thiébaut, 2010).
Με το πέρας της Ισλαμικής Επανάστασης, τα δικαιώματα των γυναικών τέθηκαν υπό περιορισμό εντός μιας παραδοσιακής ερμηνείας του Ισλάμ, η οποία προκάλεσε σοβαρούς εξοντωτικούς φραγμούς και ισχυροποίησε τις πατριαρχικές νόρμες. Ο εξισλαμισμός της δημόσιας σφαίρας έδωσε κοινωνική κινητικότητα σε γυναίκες κυρίως από παραδοσιακά περιβάλλοντα.
Οι παρατάξεις που συνεργάστηκαν στην επανάσταση είχαν ταυτόσημες προτάσεις ως προς το ότι τα προβλήματα των γυναικών θα μπορούσαν σύντομα να επιλυθούν αν το δικό τους κόμμα έπαιρνε την εξουσία, χωρίς να υπάρχει ανάγκη για ξεχωριστές φεμινιστικές προσπάθειες. Οι φιλελεύθεροι υποστήριζαν περαιτέρω κοσμικές φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις για τις γυναίκες, οι μαρξιστές έβλεπαν την ανισότητα των φύλων να βασίζεται σε ταξικά και ιμπεριαλιστικά ζητήματα και να λύνεται μόλις αυτά ξεπεραστούν, και οι ισλαμιστές έλεγαν ότι τα προβλήματα μεταξύ των φύλων βασίζονταν στην υπερ-δυτικοποίηση και θα μπορούσαν να ξεπεραστούν με την επιστροφή στο Ισλάμ (Kian-Thiébaut, 2010).
Περιττό επομένως να ειπωθεί, ότι πρόκειται για έναν απαισιόδοξο επίλογο. Τα ανθρώπινα δικαιώματα ολοφύρονται. Οι ιδεολογικοί αγώνες στο Ιράν σχετικά με τα δικαιώματα των γυναικών, παρά τις όποιες προόδους, εξακολουθούν να ελέγχονται από συντηρητικές δυνάμεις, οδηγώντας σε νομικές, κοινωνικές και ιδεολογικές προκλήσεις για τις γυναίκες. Όχι μόνο αυτό, καθώς οι υφιστάμενες αναξιοκρατικές νομικές διατάξεις, ο ρόλος της εκκοσμίκευσης και οι διαφορετικές απόψεις για τα δικαιώματα των γυναικών εντός ισλαμικού και παγκοσμιοποιημένου πλαισίου, περιπλέκει ακόμη περισσότερο το πεδίο των δικαιωμάτων των γυναικών στο Ιράν.
Ακόμα και η μαζική συσπείρωση στο φεμινιστικό μέτωπο του Women, Life, Freedom δεν επέφερε την πολυπόθητη πολιτική αλλαγή, για την οποία δεκάδες εκατομμύρια πολίτες αγωνιούν στη χώρα. Η αφοσίωση στον ασφυκτικό πατριαρχικό κλοιό που συστήνει το ισλαμικό καθεστώς, σε αντιπαράθεση με την πρώιμη ειδυλλιακή κατάσταση των γυναικείων δικαιωμάτων στη δικτατορία του Σάχη, αποτελεί σίγουρα ένα πρωτόγνωρο παράδοξο στη διεθνή ιστοριογραφία.
Μόνο μέσω της αναγνώρισης του ότι οι επιπλοκές και οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες στο Ιράν είναι τεράστιες και ανεξέλεγκτες, προωθείται περαιτέρω η έκκληση για μια διαφοροποιημένη προσέγγιση που λαμβάνει υπόψη τις διαφορετικές προοπτικές και εμπειρίες εντός της χώρας.
Πράγματι, η προγενέστερη εμπειρία έχει αποδείξει ότι ακόμη και αν λάβει χώρα μια μαζική καταστολή των διαδηλωτών, οι διαδηλώσεις θα αναβιώσουν. Ακόμη και η παρουσία εκτεταμένων υπηρεσιών ασφαλείας δεν συνιστά πλέον αρκετή απειλή για να αποτρέψει τις διαδηλώσεις κατά της Τεχεράνης. Οπότε, είτε η κυβέρνηση θα υποχρεωθεί να προβεί σε μεταρρυθμίσεις με ελεγχόμενο τρόπο, είτε οι καταλύτες της λαϊκής δυσαρέσκειας θα παραμείνουν ενεργοί και ανικανοποίητοι. Άλλωστε, η ιστορία έδειξε ότι οι διαμαρτυρίες θα είναι σε θέση να εμφανιστούν σε μεγαλύτερο μέγεθος ανά πάσα στιγμή και όσο η δυσαρέσκεια συσσωρεύεται, τόσο θα αυξάνονται οι πιθανότητες μιας εξέγερσης πλήρους κλίμακας.
Βιβλιογραφία
Άρθρα από ακαδημαϊκές πηγές:
KEDDIE, N. R. (2000). Women in Iran Since 1979. Social Research, 67(2), 405–438. Retrieved from http://www.jstor.org/stable/40971478
Carteron, O. (2024, 06 17). Iran Women’s Movement: A Decade Of Political Activism. Global Human Rights Defence.
Ezzatikarami, M., & Ameri, F. (2019). Persepolis and Human Rights: Unveiling Westernized Globalization Strategies in Marjane Satrapi’s Persepolis. International Journal of Applied Linguistics and English Literature, pp. Volume 8, No 5.
Ezzatikarami, M., & Ameri, F. (2019). Persepolis and Human Rights: Unveiling Westernized Globalization Strategies in Marjane Satrapi’s Persepolis. International Journal of Applied Linguistics and English Literature, pp. Volume 8, No 5. DOI: https://doi.org/10.7575/aiac.ijalel.v.8n.5p.122
Far, T. S. (2023). Unveiling Resistance: The Struggle for Women’s Rights in Iran. Human Rights Watch.
Ghanizadeh, A. (2022). Global Mobility and Subaltern Knowledge: A Transnational Feminist Perspective on Marjane Satrapi’s Persepolis. Peitho, pp. Volume 25, Issue 1.
Keddie, N. R. (2000). Women in Iran Since 1979. Social Research, pp. 405–438.
Kian-Thiébaut, A., Translated by Rundell, E. (2010) . Islamic Feminism in Iran: A New Form of Subjugation or the Emergence of Agency? Critique internationale, No 46(1), 45-66. Retrieved from https://shs.cairn.info/journal-critique-internationale-2010-1-page-45?lang=en.
Rojhelati, Z. (2022). The Demonstrations for Mahsa Amini: A Turning Point in Iran. Fikra Forum.
SHAKIBA. (2021). Persepolis: An Analysis of the Role of Identity During the Iranian Revolution. Retrieved from https://blogs.ubc.ca/shakiba/2021/09/19/persepolis-an-analysis-of-the-role-of-identity-during-the-iranian-revolution/
Tajali, M. (14 February 2024). Iranian Feminist Resistance: Paving the Way to National and Global Change. Wilson Center. Accessed 28 November 2024. Retrieved from https://www.wilsoncenter.org/blog-post/iranian-feminist-resistance-paving-way-national-and-global-change
Ειδησεογραφικές πηγές:
Κασαμπαλάκος, Γ. (n.d.). ΜΗΧΑΝΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ. Retrieved from mixanitouxronou.gr: https://www.mixanitouxronou.gr/poso-islamiki-itan-i-islamiki-epanastasi-toy-iran-to-1979-o-rolos-ton-kommoyniston-kai-oi-dioxeis-poy-ypestisan/#goog_rewarded
Πάντζου, Χ. (2022). Η μαντίλα, η δίψα για αλλαγή και η παιδαγωγική του τρόμου. Ανεξάρτητη Συνεταιριστική Εφημερίδα efsyn , 1-3.
Στούκας, Μ. (2022, 09 25). Ιράν: Ο Σάχης, η Ισλαμική Επανάσταση και οι γυναίκες πριν και μετά το 1979. ΠΡΩΤΟ ΘΕΜΑ. Retrieved from protothema.gr: https://www.protothema.gr/stories/article/1288389/o-sahis-reza-pahlavi-i-islamiki-epanastasi-kai-oi-gunaikes-sto-iran-prin-kai-meta-to-1979/
Chrisafis, A. (2024). ‘The little girl in Persepolis has grown up’: Marjane Satrapi on life after her hit graphic novel – and her radical new work. The Guardian. Retrieved from https://www.theguardian.com/books/2024/mar/16/marjane-satrapi-interview-persepolis-woman-life-freedom