Γράφει η Θεοδώρα Δάμε
Το δικαίωμα στο υπέρτατο αγαθό της ζωής, αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο της ανθρώπινης ύπαρξης και δεν υπόκειται σε περιορισμούς ούτε χερσαίων, ούτε θαλάσσιων συνόρων. Μάλιστα, το ελληνικό Σύνταγμα εγγυάται ότι «Όλοι όσοι βρίσκονται στην ελληνική Επικράτεια απολαμβάνουν την απόλυτη προστασία της ζωής τους, χωρίς διάκριση εθνικότητας, φυλής, γλώσσας και θρησκευτικών ή πολιτικών πεποιθήσεων» (Σύνταγμα της Ελληνικής Δημοκρατίας, 1986). Παράλληλα, αυτή η θεμελιώδης συνταγματική αρχή τυποποιείται και σε διεθνή κείμενα, όπως την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής ΕΣΔΑ). Πιο συγκεκριμένα, το άρθρο 2 της ΕΣΔΑ προβλέπει πως «Το δικαίωμα κάθε προσώπου στη ζωή προστατεύεται από τον νόμο», γεγονός που οδηγεί στην αδιαπραγμάτευτη υποχρέωση του κράτους να απέχει από τη δυσανάλογη χρήση βίας που μπορεί να αποβεί θανατηφόρα και συγχρόνως, να προστατεύει τη ζωή όσων τελούν υπό τη δικαιοδοσία του (Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, 1950).
Αναμφίβολα, η ζωή χιλιάδων μεταναστών και προσφύγων απειλείται στα εξωτερικά σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αφού μόνο το 2024 ο αριθμός των θανόντων και αγνοουμένων ανήλθε σε 2.573 στη Μεσόγειο Θάλασσα (International Organization of Migration, 2024). Στο πλαίσιο αυτό, και η Ελλάδα, ως κράτος πρώτης γραμμής που δοκιμάζεται στη διαχείριση των μεταναστευτικών ροών, αντιμετωπίζει αυξημένες προκλήσεις και φαίνεται πως αδυνατεί να συμμορφωθεί πλήρως με τις υποχρεώσεις της για την προστασία της ανθρώπινης ζωής στη θάλασσα. Εξάλλου, αυτό αποδεικνύεται και από την πρόσφατη καταδίκη της από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής ΕΔΔΑ) για την υπόθεση Almukhlas και Al-Maliki.
Ειδικότερα, την 25η Μαρτίου 2025 δημοσιεύτηκε καταδικαστική απόφαση του ΕΔΔΑ επί της υπ’ αριθ. 22776/18 προσφυγής των Almukhlas και Al-Maliki κατά της Ελλάδας (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 2025). Τα πραγματικά περιστατικά της υπόθεσης έλαβαν χώρα στις 29 Αυγούστου 2015, όταν λετονικό σκάφος της FRONTEX εντόπισε μια θαλαμηγό υπό τουρκική σημαία με 93 παράτυπους μετανάστες κοντά στη Σύμη (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 2025, παρ. 1). Στο εν λόγω σκάφος επέβαινε και ο δεκαεπτάχρονος Ameer με καταγωγή από το Ιράκ, μαζί με μέλη της οικογένειάς του (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 2025, παρ. 2). Μετά την ακινητοποίηση της θαλαμηγού με τη συνδρομή του λιμενικού, ακολούθησε συμπλοκή ανάμεσα σε τρεις λιμενικούς της Ελληνικής Ακτοφυλακής και δυο Τούρκους διακινητές, με αποτέλεσμα ο Ameer να βρεθεί θανάσιμα τραυματισμένος (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 2025, παρ. 13). Ύστερα από τρία χρόνια εξάντλησης όλων των εσωτερικών ένδικων μέσων και την απόφαση του Ναυτοδικείου Πειραιά να μην ασκήσει δίωξη κατά των εμπλεκόμενων λιμενικών, οι γονείς του ανηλίκου, Almukhlas και Al-Maliki, προσέφυγαν στο Δικαστήριο του Στρασβούργου και πριν από λίγους μήνες δικαιώθηκαν (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 2025, παρ. 49, 58).
Στο σημείο αυτό, αξιοσημείωτες είναι οι θέσεις που διατύπωσαν οι διάδικοι ενώπιον του ΕΔΔΑ. Αρχικά, η ελληνική κυβέρνηση υποστήριξε πως η θαλαμηγός πραγματοποιούσε επικίνδυνους ελιγμούς με σκοπό τον εμβολισμό του λετονικού σκάφους και πως οι διακινητές αγνοούσαν τις υποδείξεις των αρχών (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 2025, παρ. 7). Στη συνέχεια, δήλωσε πως σημειώθηκε βίαιη επίθεση από τους διακινητές με μεταλλικά αντικείμενα, όπως σφυριά, σιδερόβεργες και κλομπ (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 2025, παρ. 10). Υπό αυτές τις συνθήκες, ένας λιμενικός αποφάσισε να πυροβολήσει δύο φορές για εκφοβισμό και μια φορά στα κάτω άκρα ενός διακινητή, τραυματίζοντάς τον ελαφρά (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 2025, παρ. 12). Όταν, λοιπόν, οι διακινητές συνελήφθησαν, οι λιμενικοί αντίκρισαν τον ανήλικο Ameer χωρίς τις αισθήσεις του κατά τον έλεγχο στην καμπίνα (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 2025, παρ. 13). Σύμφωνα με τις έρευνες που διεξήχθησαν, ο θάνατός του επήλθε μετά τον τελευταίο πυροβολισμό, αφού η σφαίρα διαπέρασε ένα ξύλινο διαχωριστικό στο πιλοτήριο (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 2025, παρ. 14). Με βάση τα παραπάνω, το καθ’ ου κράτος ισχυρίστηκε πως η επιχείρηση αναχαίτισης ήταν σύννομη και πως η χρήση πυροβόλου όπλου κρίθηκε αναγκαία, ενώ ο θάνατος του ανηλίκου ήταν ένα ατυχές συμβάν, δεδομένου πως δεν έγινε αντιληπτός από τις λιμενικές αρχές (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 2025, παρ. 19).
Οι προσφεύγοντες, από την άλλη, διατείνονταν πως ο θάνατος του γιου τους προκλήθηκε από την αλόγιστη χρήση βίας της Ελληνικής Ακτοφυλακής και λαμβάνοντας υπόψη τις αποφάσεις των εθνικών δικαστηρίων, αμφισβήτησαν τους προαναφερόμενους ισχυρισμούς. Ειδικότερα, επεσήμαναν πως οι λιμενικές αρχές είχαν προηγουμένως προσεγγίσει την ίδια θαλαμηγό και γνώριζαν την παρουσία ανηλίκων και ενηλίκων μεταναστών σε αυτή (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 2025, παρ. 21). Σχετικά με τους διακινητές, διαβεβαίωσαν πως απαλλάχθηκαν από τις κατηγορίες περί απόπειρας ανθρωποκτονίας, χρήσης εύφλεκτου υγρού, οπλοφορίας και χρήσης όπλων από το Εφετείο Δωδεκανήσου (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 2025, παρ. 25). Συνεπώς, οι γονείς του Ameer θεωρούν πως ο λιμενικός δεν πυροβόλησε υπό καθεστώς άμεσου κινδύνου ή νόμιμης άμυνας για να προστατεύσει τις ζωές των επιβαινόντων και πως η αδικαιολόγητη χρήση του όπλου του επέφερε τον θάνατο του γιου τους (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 2025, παρ. 28-29).
Λαμβάνοντας υπόψη τα πραγματικά περιστατικά, το ΕΔΔΑ συμπέρανε πως υπήρξε παραβίαση του άρθρου 2 της ΕΣΔΑ, τόσο του ουσιαστικού σκέλους ως προς τη διεξαγωγή της επιχείρησης όσο και του διαδικαστικού ως προς τη διερεύνηση της υπόθεσης (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 2025, παρ. 104, 155). Με λίγα λόγια, το ΕΔΔΑ έκρινε πως κατά τη διάρκεια της επιχείρησης επιτήρησης θαλάσσιων συνόρων δεν ετέθη ως απόλυτη προτεραιότητά η προστασία της ανθρώπινης ζωής στη θάλασσα και πως η Ακτοφυλακή δεν ήταν επαρκώς προετοιμασμένη για τη διαχείριση καταστάσεων έκτακτης ανάγκης, όπως η παρούσα (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 2025, παρ. 149-150). Εκτός των άλλων, υπογράμμισε πως η οπλοχρησία των λιμενικών εναντίον ενός σκάφους που μετέφερε άοπλους μετανάστες, ήταν εξαιρετικά επικίνδυνη και ασύμβατη με το προαναφερθέν άρθρο (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 2025, παρ. 151). Από διαδικαστικής άποψης, έγινε σαφές πως η έρευνα ήταν ελλιπής και δυσχέρανε τη διαλεύκανση των ακριβών συνθηκών θανάτου του ανηλίκου (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 2025, παρ. 141). Αυτό, επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι κλήθηκαν να καταθέσουν μόλις 8 επιβαίνοντες, ενώ η διερεύνηση του περιστατικού ανατέθηκε σε συναδέλφους των εμπλεκόμενων λιμενικών, κάτι το οποίο είχε ως συνέπεια την υπονόμευση της ανεξαρτησίας της διαδικασίας (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 2025, παρ. 99, 101). Τελικά, για την ηθική βλάβη που υπέστησαν οι προσφεύγοντες, το Δικαστήριο επιδίκασε αποζημίωση ύψους 80.000 ευρώ (Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, 2025, παρ. 160).
Γίνεται κατανοητό, πως η καταδίκη αυτή δεν αποτελεί απλώς μια νομική απόφαση, αλλά μια επίσημη παραδοχή πως το ελληνικό κράτος απέτυχε στο θεμελιώδες καθήκον του: να προστατεύσει ανθρώπινες ζωές. Σαφώς, η αποτυχία δεν περιορίζεται στην τραγική απώλεια του Ameer, αλλά είναι συστημική. Δυστυχώς, επιβεβαιώθηκε πως η αξία της ζωής μετριέται διαφορετικά όταν αυτή «ανήκει» σε πρόσφυγες και μετανάστες. Ταυτόχρονα, είναι ιδιαίτερα απογοητευτικό και ανησυχητικό το να διαπιστώνει κανείς πως η προστασία της ανθρώπινης ζωής δεν τίθεται ως ύψιστη προτεραιότητα ούτε τη στιγμή του κινδύνου, ούτε κατά την απόδοση δικαιοσύνης. Αντιθέτως, κυριαρχούν η αναλγησία και η ατιμωρησία που επιτρέπουν τέτοιες τραγωδίες να συμβαίνουν ξανά και ξανά, στέλνοντας το μήνυμα πως ορισμένοι άνθρωποι είναι «λιγότερο ορατοί», άρα και λιγότερο σημαντικοί.
Στην Ελλάδα, το αναφαίρετο δικαίωμα στη ζωή παραβιάζεται επανειλημμένως από κρατικά όργανα, τα οποία, υπό το πρόσχημα του ελέγχου της παράτυπης μετανάστευσης, καταφεύγουν σε πρακτικές που θέτουν σε άμεσο κίνδυνο τη ζωή και την ασφάλεια των μεταναστών και προσφύγων (Chatzigianni and Nikolopoulou, 2023). Χαρακτηριστικό παράδειγμα, αποτελεί το ναυάγιο της Πύλου, όπου τον Ιούνιο του 2023 έχασαν τη ζωή τους περισσότεροι από 600 άνθρωποι, καθώς δεν υπήρξε η απαραίτητη κρατική παρέμβαση για τη διάσωσή τους (Διεθνής Αμνηστία, 2023). Σήμερα, δυο χρόνια μετά, ασκήθηκε ποινική δίωξη για κακουργηματικές πράξεις και θα ακολουθήσει η διενέργεια κύριας ανάκρισης για 17 εμπλεκόμενους λιμενικούς (ΤΟ ΒΗΜΑ, 2025). Μάλιστα, αυτή η εξέλιξη, αποδεικνύει πως η κρατική αδράνεια ή και η συμμετοχή σε πρακτικές που οδηγούν σε απώλεια ανθρώπινων ζωών, δεν μπορούν να μένουν ατιμώρητες. Περιπτώσεις μεταναστών και προσφύγων που χάνονται στην προσπάθειά τους να φτάσουν σε ευρωπαϊκό έδαφος, οφείλουν να διερευνώνται με απόλυτη διαφάνεια και να ακολουθεί αυστηρή λογοδοσία, με στόχο την προάσπιση και υπηρέτηση των θεμελιωδών αρχών του κράτους δικαίου.
Κλείνοντας, διαπιστώνεται πως η προστασία των συνόρων δεν μπορεί να επιτυγχάνεται με μεθόδους που θέτουν σε κίνδυνο την ανθρώπινη ζωή και πως κανείς δεν πρέπει να στερείται τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματά του, ακόμη κι αν η είσοδός του σε μια χώρα έγινε κατά παράβαση της μεταναστευτικής νομοθεσίας που ισχύει σε αυτή. (Διεθνής Επιτροπή Νομικών, 2014). Τόσο η υπόθεση Almukhlas και Al-Maliki, όσο και το πολύνεκρο ναυάγιο της Πύλου αποκαλύπτουν την επικινδυνότητα των πρακτικών που εφαρμόζονται στα θαλάσσια σύνορα, αλλά και την έλλειψη σωστής οργάνωσης και συντονισμού των επιχειρήσεων διάσωσης και επιτήρησης. Για αυτό τον λόγο, κρίνεται επιτακτικό, η ελληνική πολιτεία να λάβει τα απαραίτητα μέτρα και να προβεί στις απαιτούμενες ενέργειες, προκειμένου να διασφαλιστεί πως η ανθρώπινη ζωή θα αποτελεί πάντα την πρώτη της προτεραιότητα, από τα σύνορα του Έβρου έως τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου. Μόνο έτσι, θα μπορέσει η χώρα να ανταποκριθεί στις διεθνείς της υποχρεώσεις και να διαμορφώσει μια μεταναστευτική πολιτική με γνώμονα την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλλά και διαφυλάσσοντας παράλληλα και την εθνική της ασφάλεια.
Πηγές:
Βιβλιογραφία
Chatzigianni, Α., & Nikolopoulou, Κ. (2023). Between impunity and criminalization: Pushbacks at Europe’s borders. Greek Council for Refugees. Διαθέσιμο σε: https://gcr.gr/wp-content/uploads/GCR_Pushback_Criminalization_Report.pdf
Αρθρογραφία
ΤΟ ΒΗΜΑ. (2025, Μαΐου 23). Ναυάγιο στην Πύλο: Ποινική δίωξη σε βάρος 17 στελεχών του Λιμενικού από την Εισαγγελία του Ναυτοδικείου. Διαθέσιμο σε: https://www.tovima.gr/2025/05/23/society/nayagio-stin-pylo-poiniki-dioksi-se-varos-17-stelexon-tou-limenikou-apo-tin-eisaggelia-tou-naytodikeiou/
Πρωτογενείς πηγές-Νομοθεσία
Διεθνής Αμνηστία. (2023). Greece: 6 months on, no justice for Pylos shipwreck. Διαθέσιμο σε: https://www.amnesty.eu/wp-content/uploads/2023/12/12dec-Embargoed-AI-HRW-Pylos-Briefing-EUR2575182023eng.pdf
Διεθνής Επιτροπή Νομικών. (2014). Μετανάστευση και διεθνές δίκαιο ανθρωπίνων δικαιωμάτων: Επαγγελματικό εγχειρίδιο (Ανανεωμένη έκδοση). Διαθέσιμο σε: https://www.icj.org/wp-content/uploads/2011/01/migration-and-international-human-rights-law-practitioners-guide-2014-greek.pdf
Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. (1950). Διαθέσιμο σε: Άρθρο 2. Διαθέσιμο σε: https://www.echr.coe.int/documents/d/echr/Convention_ELL
Σύνταγμα της Ελληνικής Δημοκρατίας. (1975/1986). Άρθρο 2. ΦΕΚ Α’ 210/1975, όπως τροποποιήθηκε το 1986. Διαθέσιμο σε: https://www.hellenicparliament.gr/userfiles/f3c70a23-7696-49db-9148-f24dce6a27c8/syntagma1_1.pdf
International Organization of Migration. Missing Migrants Project: Mediterranean. (2024). Διαθέσιμο σε: https://missingmigrants.iom.int/
Νομολογία
Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. (2025). Affaire Almukhlas et Al-maliki c. Grèce (Requête no 22776/18). Διαθέσιμο σε: https://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-242418
Πηγή εικόνας:
Kohler, M. (2020). “Videos and eyewitness accounts: Greece apparently abandoning refugees at sea”. Der Spiegel. Διαθέσιμη σε: https://www.spiegel.de/international/europe/videos-and-eyewitness-accounts-greece-apparently-abandoning-refugees-at-sea-a-84c06c61-7f11-4e83-ae70-3905017b49d5