Γράφει ο Γιώργος Βαρσάμης
Οι σχέσεις μεταξύ Γαλλίας και Γερμανίας έχουν μετασχηματιστεί στην διάρκεια των ετών, από το μίσος και τις πολεμικές συρράξεις των δύο Παγκοσμίων Πολέμων, στην αναδιαμόρφωση των σχέσεων τους και στη διμερή συνεργασία στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης και όχι μόνο. Οι σχέσεις τους, όπως αυτές διαμορφώνονται σήμερα, δημιουργούν μια ισχυρή διμερή ηγεσία στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Με ποιον τρόπο όμως, ο γαλλογερμανικός άξονας επηρεάζει την Ευρώπη; Σκοπός του κειμένου είναι να εμβαθύνει στις σχέσεις των δύο χωρών και να επισημάνει τη βαρύνουσα σημασία της για τη διατήρηση της συνοχής και της σταθερότητας στην Ευρώπη.
1945-1980
Μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και τη διάσπαση της Γερμανίας σε Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας, γνωστή ως Δυτική Γερμανία και στη σοσιαλιστική Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας, γνωστή ως Ανατολική Γερμανία, το πρώτο βήμα για τη σύσφιξη των σχέσεων των δύο χωρών έγινε με τη δημιουργία της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας (ΕΟΚ) το 1958. Η ΕΟΚ, σχεδιάστηκε με τέτοιο τρόπο, ώστε η δυναμική της Δυτικής Γερμανίας στον τομέα της βιομηχανίας και η δυναμική της Γαλλίας στον αγροτικό τομέα να συμπίπτουν και να ενσωματώνουν η μία τα πλεονεκτήματα της άλλης (Trouille, J.-M., 2013). Με τον τρόπο αυτό τα μειονεκτήματα στον οικονομικό τομέα της Δυτικής Γερμανίας καλύπτονταν από τα πλεονεκτήματα της Γαλλίας, αλλά και αντίστοιχα η οικονομία της Γαλλίας υποβοηθούνταν από της Γερμανίας, μέσω επενδύσεων και συνεργασιών σε εταιρικό επίπεδο (Trouille, J.-M., 2013). Αυτό, όμως, που έφερε τις δύο χώρες ακόμα πιο κοντά ήταν η Συνθήκη των Ηλυσίων το 1963. Η Συνθήκη των Ηλυσίων υπογράφηκε στις 22 Ιανουαρίου 1963 από τον Γάλλο πρόεδρο Σαρλ ντε Γκολ και τον Γερμανό Καγκελάριο Κόνραντ Αντενάουερ. Η υπογραφή της παραπάνω Συνθήκης δημιούργησε νέους ορίζοντες στις διμερείς σχέσεις των δύο χωρών, ύστερα από τις μεταξύ τους πολεμικές συρράξεις. Η Συνθήκη προέβλεπε την διατήρηση της ειρήνης ανάμεσά τους, αλλά και στην υπόλοιπη Ευρωπαϊκή ήπειρο, αλλά και στην εξασφάλιση σταθερής οικονομικής ανάπτυξης και ευημερίας (Vassallo, F., 2013).
Με το πέρασμα των χρόνων, το ευρωπαϊκό αλλά και το παγκόσμιο πολιτικό τοπίο κατέστησε σαφές την αναγκαιότητα της στενής και διεξοδικής συνεργασίας των δύο χωρών προκειμένου να διατηρηθεί η ειρήνη (Vassallo, F., 2013). Στις επόμενες δεκαετίες παρατηρήθηκε μία μεταβολή των δεδομένων, ιδιαίτερα λίγο πριν την επανένωση της Γερμανίας (Trouille, J.-M., 2013). Πιο συγκεκριμένα, η Γερμανία είδε την οικονομία της να εκτοξεύεται χάρη στην τεράστια βιομηχανική της παραγωγή, η οποία δεν επηρεάστηκε καθόλου από την Πετρελαϊκή Κρίση του 1973. Αντίθετα, η Γαλλία, εξαιτίας της ισχνής παραγωγικής της δυνατότητας μετά τον πόλεμο, αλλά και των επιπτώσεων που είχε σε αυτή η Πετρελαϊκή Κρίση, ήρθε αντιμέτωπη με την συρρίκνωση της οικονομίας της (Trouille, J.-M., 2013). Το οικονομικό χάσμα που δημιουργήθηκε μεταξύ τω δύο χωρών καλύφθηκε εν μέρει από το ανάστημα της Γαλλίας, το οποίο σε συνδυασμό με τις καλές της σχέσεις με την Ελβετία, βοήθησε τη Γερμανία να αναδυθεί στην Ευρώπη και να χτίσει ένα ισχυρό πολιτικό προφίλ (Trouille, J.-M., 2013).
1980-2000
Από τη δεκαετία του 1980 και έπειτα, η Γαλλία και η Γερμανία αποδεικνύουν έμπρακτα την οικονομική τους συνεργασία αποτελώντας η καθεμία χώρα τον κύριο προμηθευτή και αγοραστή αγαθών και υπηρεσιών της άλλης (Trouille, J.-M., 2013). Πέρα, όμως από τον οικονομικό τομέα συμπεριλαμβανομένων του εμπορίου και των επενδύσεων, οι δύο χώρες επιχείρησαν να συσφίξουν τις σχέσεις τους και στον βιομηχανικό τομέα ενισχύοντας τη συνεργασία των επιχειρήσεων τους από το 1990 μέχρι και τις αρχές και του 2000 (Trouille, J.-M., 2013). Είναι, πλέον φανερό ότι οι σχέσεις των δύο χωρών, πόσο μάλλον των οικονομίων τους, επηρεάζουν άμεσα την Ευρώπη και το διεθνές τοπίο (Trouille, J.-M., 2013). Ο γαλλογερμανικός άξονας, αποτελεί κινητήρια δύναμη και καθοδηγεί την Ευρώπη κατά τη διάρκεια κρίσεων, προσαρμοζόμενος στις εκάστοτε νέες συνθήκες (Trouille, J.-M., 2013). Ακόμη και στα διαδικαστικά της Ένωσης, τυχόν διαφωνία των δύο χωρών μπορεί να οδηγήσει το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο σε αδυναμία λήψης απόφασης (Trouille, J.-M., 2013).
Οι κρίσεις και η αναδιαμόρφωση του γαλλογερμανικού άξονα
Η μεγαλύτερη δοκιμασία των σχέσεων Παρισιού-Βερολίνου επήλθε, όταν η Ευρωπαϊκή Ένωση αναγκάστηκε να αντιμετωπίσει τρεις μεγάλες κρίσεις. Την κρίση της Ευρωζώνης, τη μεταναστευτική κρίση και τέλος το Brexit. Άλλωστε, το γεγονός ότι αποτελούν τις δύο μεγαλύτερες οικονομίες, αλλά και μεγαλύτερες εδαφικά χώρες της Ένωσης, καθώς και η υπόσχεσή τους για την εξασφάλιση της ασφάλειας και ευημερίας, ως ιδρυτικά μέλη, έμμεσα τις ανάγκαζε να επέμβουν στις κρίσεις αυτές (Schramm, L.,& Krotz, U., 2023).
Στην κρίση της Ευρωζώνης του 2007, οι διαφορετικές πολιτικές και τα διαφορετικά συμφέροντα των 27 χωρών δημιουργούσαν 27 διαφορετικές ανάγκες στην οικονομία, οι οποίες έπρεπε να αντιμετωπιστούν. Οι μόνες χώρες που είχαν τη δύναμη να βρουν τη λύση ήταν η Γαλλία και η Γερμανία (Schramm, L.,& Krotz, U., 2023). Η οικονομία και οι πόροι που διέθεταν από κοινού οι δύο χώρες, ξεπερνούσαν στο σύνολο αρκετές ομάδες χωρών της Ένωσης (Schramm, L.,& Krotz, U., 2023). Όμως, η κρίση επηρέασε ακόμα και τον γαλλογερμανικό άξονα. Παρόλο που η οικονομία της Γερμανίας επηρεάστηκε μερικώς από την κρίση, η οικονομία της Γαλλίας έχασε την πιστοληπτική της ικανότητα το 2011 (Schramm, L., & Krotz, U., 2023). Επιπλέον, και οι δύο δάνεισαν μέσω των τραπεζών τους 400 δισεκατομμύρια ευρώ στα κράτη μέλη, γεγονός που επέφερε μεγάλη ανασφάλεια και αστάθεια στο τραπεζικό τους σύστημα (Schramm, L., & Krotz, U., 2023). Σημαντική ήταν δε και η επιθυμία τους να εμποδίσουν οποιαδήποτε αποχώρηση κράτους μέλους από την Ένωση, διότι αυτό θα επέφερε μεγαλύτερη ζημία στην Ευρώπη και, όπως δήλωσε η τέως Καγκελάριος της Γερμανίας, Άνγκελα Μέρκελ, «Αν το ευρώ αποτύχει, τότε και η Ευρώπη θα αποτύχει» (Schramm, L.,& Krotz, U., 2023).
Σταδιακά, οι συνθήκες άρχισαν να δυσχεραίνουν την σταθερότητα για τον γαλλογερμανικό άξονα. Η βιομηχανία της Γερμανίας παρουσίαζε συνεχιζόμενη αύξηση, η οποία δεν σταμάτησε ούτε με την κρίση, ενώ η βιομηχανία της Γαλλίας και το ΑΕΠ της εμφάνιζαν κάθετη πτώση (Trouille, J.-M., 2013). Η μεταξύ τους οικονομική ανισορροπία δημιούργησε πολλές ανασφάλειες για τη βιωσιμότητα της συνεργασίας, δεδομένου ότι η οικονομία της μίας είναι άμεσα συνδεδεμένη με την οικονομία της άλλης (Trouille, J.-M., 2013). Συνεπώς, αν επιθυμούσαν να ηγηθούν μαζί της Ευρωπαϊκής Ένωσης, έπρεπε πρώτα να βρουν έναν τρόπο να ισορροπήσουν και πάλι. Πιο συγκεκριμένα, η Γαλλία έπρεπε, αφενός να αντιμετωπίσει το δημόσιο χρέος και το οικονομικό έλλειμα της, και αφετέρου να οδηγήσει τη βιομηχανία της στην ανάπτυξη (Trouille, J.-M., 2013). Οι νέες αυτές συνθήκες και ειδικότερα η διαφωνία τους για τον τρόπο προσέγγισης του προβλήματος, οδήγησαν σε κρίση στις σχέσεις των δύο χωρών και εν μέρει στην απομάκρυνσή τους (Vassallo, F., 2013). Μάλιστα, το 2013, η Καγκελάριος Μέρκελ και ο Πρόεδρος της Γαλλίας Φρανσουά Ολάντ κατέβαλλαν σημαντικές προσπάθειες για την εκ νέου σύσφιξη των σχέσεων τους (Vassallo, F., 2013).
Στη μεταναστευτική κρίση του 2015 η Γαλλία και η Γερμανία βρέθηκαν αντιμέτωπες με τεράστιες εισροές προσφύγων από τη Μέση Ανατολή. Όντας, οι μεγαλύτερες χώρες της Ένωσης και οι ιδρυτικές χώρες της Ζώνης του Σένγκεν, απετέλεσαν τις κορυφαίες χώρες υποδοχής των μεταναστών (Schramm, L., & Krotz, U., 2023). Η Γερμανία ήταν αυτή που επηρεάστηκε σε μεγαλύτερο βαθμό, διότι, σύμφωνα με στατιστικά δεδομένα, και οι δυο χώρες λάμβαναν το 53,5% των αιτημάτων ασύλου στην Ευρωπαϊκή Ένωση, με τη Γερμανία να λαμβάνει το 47% εξ αυτών (Schramm, L., & Krotz, U., 2023). Τον Αύγουστο του 2015, η γερμανική κυβέρνηση ανέστειλε προσωρινά τη λειτουργία του Κανονισμού του Δουβλίνου, με την προοπτική να επιτρέψει σε Σύριους πρόσφυγες να υποβάλλουν αίτηση ασύλου, προσδοκώντας μάλιστα μια αντίστοιχη αντίδραση και από άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης μπροστά σε αυτή την ανθρωπιστική κρίση, κάτι που δε συνέβη ποτέ (Schramm, L., & Krotz, U., 2023). Ο Κανονισμός του Δουβλίνου προέβλεπε ότι οι αιτούντες άσυλο υπέβαλαν την αίτησή τους στη χώρα υποδοχής τους, δηλαδή σε χώρες όπως η Ελλάδα, η Ιταλία, η Μάλτα και η Ισπανία, οι οποίες ήταν υπεύθυνες για την έγκρισή τους (Schramm, L., & Krotz, U., 2023). Το αποτέλεσμα της προσωρινής αναστολής του Κανονισμού ήταν να αυξηθούν οι αιτούντες άσυλο στα σύνορα της Γερμανίας και να υπάρξουν αρκετές αμφιβολίες και φόβοι (Schramm, L., & Krotz, U., 2023). Την αναστολή του Κανονισμού του Δουβλίνου ακολούθησε η τρομοκρατική επίθεση στο Παρίσι το 2016, καθώς και η επιβολή συνοριακών ελέγχων στη Γαλλία και τη Γερμανία, δημιουργώντας κατά αυτόν τον τρόπο νέα προβλήματα στην Ευρώπη. (Schramm, L., & Krotz, U., 2023).
Τα γεγονότα αυτής της περιόδου, όπως και η κρίση στην Ευρωζώνη, δεν περνούσαν απαρατήρητα από το Ηνωμένο Βασίλειο. Σταδιακά οι σχέσεις του με την Ευρωπαϊκή Ένωση άρχισαν να έρχονται σε ρήξη. Το 2016, με δημοψήφισμα, οι βρετανοί πολίτες ψήφισαν κατά της παραμονής της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ο γαλλογερμανικός άξονας επανήλθε στο κέντρο των εξελίξεων, καθώς έπρεπε, πλέον, να καθορίζουν μόνοι τους τις κινήσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Özdemìr, Ç., 2021). Τα σενάρια που υπήρχαν ήταν τρία. Την ηγεσία θα αναλάμβανε η Γαλλία ή η Γερμανία ή και οι δύο μαζί. Από τη μία η Γαλλία ήθελε να ηγηθεί, όμως ήταν αρκετές χώρες που δεν ήθελαν να την ακολουθήσουν, εξαιτίας της τάσης της να προωθεί πολιτικές στην Ένωση, χωρίς πρώτα να συμβουλεύεται τα υπόλοιπα κράτη μέλη (Özdemìr, Ç., 2021). Χωρίς την εξασφάλιση συνεργασιών η Γαλλία θα δυσκολευόταν να αναλάβει τα ηνία. Η Γερμανία από την άλλη, δεν επιθυμούσε να ηγηθεί της Ένωσης, διότι επικεντρωνόταν στα εσωτερικά της ζητήματα (Özdemìr, Ç., 2021). Επομένως, για να αποφευχθεί η κατάρρευση της Ευρώπης, θα έπρεπε ο γαλλογερμανικός άξονας να βρει ένα modus vivendi (Schramm, L., & Krotz, U., 2023).
Η σταθερότητα του γαλλογερμανικού άξονα είχε διαταραχθεί. Οι δύο χώρες απέκτησαν διαφορετικούς στόχους και βλέψεις για την Ευρώπη (Özdemìr, Ç., 2021). Η Γαλλία εκ τότε, υποστηρίζει την οργάνωση μίας ενισχυμένης άμυνας στο πλαίσιο της κοινής εξωτερικής πολιτικής και πολιτικής ασφάλειας της Ένωσης, καθώς και μιας ενισχυμένης στρατιωτικής δύναμης, η οποία θα είναι έτοιμη να επέμβει, όποτε χρειαστεί (Özdemìr, Ç., 2021). Επιπρόσθετα, η στρατιωτική αυτή δύναμη θα είναι αυτόνομη, κατά τον Εμμανουέλ Μακρόν, θα συντηρείται από έναν κοινό προϋπολογισμό και θα δρα σύμφωνα με ένα διαμορφωμένο κοινό πλάνο δράσης (Özdemìr, Ç., 2021). Η Γερμανία από την άλλη, επιθυμεί ακριβώς το αντίθετο. Η Ευρωπαϊκή Ένωση να επικεντρωθεί, πρώτα στην οικονομική της ανάκαμψη και έπειτα, στα υπόλοιπα θέματα (Özdemìr, Ç., 2021).
Η τωρινή κατάσταση
Το συμπέρασμα που προκύπτει από τα παραπάνω είναι ότι η Γαλλία και η Γερμανία διαδραματίζουν σημαντικό και αποφασιστικό ρόλο στο μέλλον της Ευρώπης (Schramm, L., & Krotz, U., 2023). Παρά τις διαφωνίες τους και το χάσμα που δημιουργήθηκε στις σχέσεις τους, υπάρχουν σημαντικά στοιχεία που βοήθησαν την Ευρωπαϊκή Ένωση να ξεπεράσει τις κρίσεις που συνάντησε (Schramm, L., 2023). Πρώτον, ο συμβιβασμός μέσω διπλωματικής συνεργασίας, σε θέματα, που διαφωνούσαν μεταξύ τους, εξασφάλιζε την εμπιστοσύνη των υπόλοιπων κρατών μελών προς τον γαλλογερμανικό άξονα και στην συμμόρφωση με τις αποφάσεις του (Schramm, L., 2023). Δεύτερον, στην κρίση της Ευρωζώνης η συνεργασία τους στην από κοινού ανάληψη του οικονομικού βάρους της Ένωσης, βοήθησε τα κράτη να ανακάμψουν ως ένα βαθμό και εγκαθίδρυσε στην Ένωση την απαραίτητη συμφωνία των δύο για δράσεις που απαιτούν μεγάλα χρηματικά ποσά (Schramm, L., 2023).
Σήμερα οι σχέσεις των δύο χωρών δεν έχουν αλλάξει ιδιαίτερα. Το Παρίσι και το Βερολίνο συνεχίζουν να έχουν διαφορετικές θέσεις σε αρκετούς τομείς τόσο στην άσκηση της εσωτερικής πολιτικής όσο και της πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Χάσελμπαχ, Κ., 2024). Η Γαλλία προωθεί την ενίσχυση της χρήσης της πυρηνικής ενέργειας κατασκευάζοντας νέα εργοστάσια, την ώρα που η Γερμανία τάσσεται κατά της χρήσης της και προωθεί τη χρήση «πράσινων» πηγών ενέργειας. Η Γαλλία παροτρύνει την αποστολή στρατευμάτων στην Ουκρανία, ώστε να ενισχυθεί το ουκρανικό μέτωπο, ενώ η Γερμανία δεν το διαπραγματεύεται καθόλου (Χάσελμπαχ, Κ., 2024).
Τον Μάιο του 2024 ο Γάλλος Πρόεδρος Μακρόν επισκέφθηκε επίσημα τη Γερμανία όντας ο πρώτος Γάλλος Πρόεδρος τα τελευταία 24 χρόνια, που επισκέπτεται το Βερολίνο (Euronews, 2024). Κατά τη διάρκεια των συνομιλιών τους, ο Μακρόν επέμεινε στη στάση του για μια αυτόνομη Ευρωπαϊκή Ένωση σε ό,τι αφορά την άμυνά της εκφράζοντας παράλληλα τη δυσαρέσκειά του στην απόφαση της Γερμανίας να συνεχίσει να εξοπλίζεται από τις ΗΠΑ και όχι μέσω της Γαλλική αμυντικής βιομηχανίας (Euronews, 2024). Ο Γερμανός Καγκελάριος Όλαφ Σολτς πρόκρινε ότι δεν υπάρχει αυτή τη στιγμή κάποια αξιόπιστη εναλλακτική για την Ευρώπη, σε ό,τι αφορά την προστασία από τις ΗΠΑ και επιπρόσθετα ότι η Ένωση δεν έχει αρκετό χρόνο να προετοιμαστεί κατάλληλα, για να αντιμετωπίσει μια επικείμενη επίθεση της Ρωσίας (Euronews, 2024). Δεσμεύτηκαν όμως ότι θα εργαστούν για την εξεύρεση κοινού εδάφους δημιουργώντας μια ατζέντα διάρκειας πέντε χρόνων για την Ευρωπαϊκή Ένωση (Euronews, 2024).
Την καλή εικόνα που δημιούργησε η επίσκεψη Μακρόν στο Βερολίνο καταστρέφουν όμως τα δεδομένα, που διαμορφώθηκαν μέχρι τον Δεκέμβριο του 2024. Παρόλο που, οι δύο χώρες αποτελούν της ηγέτιδες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ιδιαίτερα σε ότι αφορά στην άσκηση της οικονομικής και εξωτερικής πολιτική της Ένωσης, έχουν βρεθεί σε ένα μονοπάτι οικονομικής και πολιτικής καταστροφής, από το οποίο δεν είναι εύκολο να βγουν (Henley, J. & Cole, D., 2024). Πιο συγκεκριμένα, τα εσωτερικά οικονομικά, με τη πτώση του ΑΕΠ της Γαλλίας κατά 6,1%, και κυβερνητικά προβλήματα, με τις πρόωρες εκλογές στη Γερμανία, που αντιμετωπίζουν οι δύο χώρες, επηρεάζουν άμεσα και τη λειτουργία της Ένωσης στους τομείς αυτούς (Henley, J. & Cole, D., 2024). Κάποιοι αναλυτές της Ευρωπαϊκής Ένωσης δίνουν ορισμένες θετικές προσεγγίσεις υποστηρίζοντας ότι μια άποψη, όπως η παραπάνω, είναι πολύ πρόωρη και πως στο δεύτερο εξάμηνο του 2025 θα υπάρξει αναζωογόνηση του γαλλογερμανικού άξονα (CNN Newroom, 2024). Η προσέγγιση αυτή βασίζεται στο γεγονός ότι ο Μακρόν έχει αντιληφθεί τα προβλήματα της Γαλλίας και θα εργαστεί για τη βελτίωση της κατάστασης και στο ότι οι πρόωρες εκλογές στη Γερμανία θα φέρουν νωρίτερα μια καλύτερη λύση για τη χώρα (CNN Newroom, 2024).
Συμπέρασμα
Καταληκτικά, ο γαλλόγερμανικός άξονας αποτελεί ένα σημαντικό κομμάτι της Ευρωπαϊκής Ένωσης και επηρεάζει άμεσα το μέλλον της. Από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου οι σχέσεις των δύο χωρών παρουσίασαν πολλές αυξομειώσεις, όμως πάντα υπήρχαν και τα σημεία, στα οποία οι δύο χώρες συνεργάζονταν για το καλό της Ευρώπης. Αν και οι αλλεπάλληλες κρίσεις του 21ου αιώνα δημιούργησαν ένα μεγάλο χάσμα ανάμεσά τους, τον τελευταίο καιρό καταβάλλονται σημαντικές προσπάθειες για την αποκατάσταση των σχέσεων τους. Το μόνο σίγουρο είναι ότι και οι δύο επιθυμούν να συνεργαστούν τόσο για το κοινό καλό τους όσο και για την Ευρώπη.
Βιβλιογραφία:
Özdemìr, Ç. (2021). The Franco-German Rivalry in the Post-Brexit European Union. Uluslararası İlişkiler / International Relations, 18(71), 129–149. Διαθέσιμο σε: https://www.jstor.org/stable/27085799
Schramm, L. (2023). Bilateral leadership in critical moments: France, Germany, and the management of major European integration crises. Comp Eur Polit 22, 170–191 (2024). Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.1057/s41295-023-00344-6
Schramm, L., & Krotz, U. (2023). Leadership in European crisis politics: France, Germany, and the difficult quest for regional stabilization and integration. Journal of European Public Policy, 31(5), 1153–1178. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.1080/13501763.2023.2169742
Trouille, J.-M. (2013). Economic and Industrial Cooperation between France and Germany: Assessment and Future Prospects. German Politics & Society, 31(1 (106)), 1–23. Διαθέσιμο σε: http://www.jstor.org/stable/23744594
Vassallo, F. (2013). Introduction: France and Germany Fifty Years after the Élysée Treaty. German Politics & Society, 31(1 (106)), iv–viii. Διαθέσιμο σε: http://www.jstor.org/stable/23744593
Euronews (2024). Τι μπορεί να κάνει ο γαλλογερμανικός άξονας στον κόσμο; Τριήμερο ταξίδι Μακρόν στη Γερμανία, 15 Ιανουαρίου 2025, Διαθέσιμο σε: https://gr.euronews.com/my-europe/2024/05/26/ti-mporei-na-kanei-o-gallogermanikos-axonas-ston-kosmo-triimero-taxidi-macron
Henley, J. & Cole, D. (2024). Why the Franco-German engine that powered the EU is currently kaput. The Guardian, 15 Δεκεμβρίου 2025, Διαθέσιμο σε: https://www.theguardian.com/world/2024/dec/15/why-the-franco-german-engine-that-powered-the-eu-is-now-almost-kaput
Πρεσβεία της Γαλλίας στη Λευκωσία (2023). 60ή επέτειος της Συνθήκης των Ηλυσίων: η γερμανογαλλική φιλία, μια όμορφη ιστορία συμφιλίωσης, 15 Ιανουαρίου 2025, Διαθέσιμο σε: https://cy.ambafrance.org/60%CE%AE-%CE%B5%CF%80%CE%AD%CF%84%CE%B5%CE%B9%CE%BF%CF%82-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%A3%CF%85%CE%BD%CE%B8%CE%AE%CE%BA%CE%B7%CF%82-%CF%84%CF%89%CE%BD-%CE%97%CE%BB%CF%85%CF%83%CE%AF%CF%89%CE%BD-%CE%B7
Χάσελμπαχ, Κ. (2024). Γαλλία-Γερμανία: Μία ιδιαίτερη σχέση. DW, 26 Μαΐου 2024, Διαθέσιμο σε: https://www.dw.com/el/%CE%B3%CE%B1%CE%BB%CE%BB%CE%AF%CE%B1-%CE%B3%CE%B5%CF%81%CE%BC%CE%B1%CE%BD%CE%AF%CE%B1-%CE%BC%CE%AF%CE%B1-%CE%B9%CE%B4%CE%B9%CE%B1%CE%AF%CF%84%CE%B5%CF%81%CE%B7-%CF%83%CF%87%CE%AD%CF%83%CE%B7/a-69184610
Πηγή εικόνας: Insider (2024). Λυγίζει ο γαλλογερμανικός άξονας; – Τα μεγάλα στοιχήματα και οι νέοι συσχετισμοί, 10 Ιουνίου 2024, Διαθέσιμο σε: https://www.insider.gr/politiki/323704/lygizei-o-gallogermanikos-axonas-ta-megala-stoihimata-kai-oi-neoi-syshetismoi