Γράφει η Αλεξάνδρα Αναργύρου
Η ρωσική στρατιωτική επίθεση στην Ουκρανία, αποτελεί μια από τις πλέον ανησυχητικές και δραματικές εξελίξεις στην ευρωπαϊκή ήπειρο τα τελευταία έτη. Η εν λόγω σύγκρουση έχει αναδείξει μια σειρά από κρίσιμα νομικά, πολιτικά και ανθρωπιστικά ζητήματα, με την εφαρμογή και επιβολή του διεθνούς δικαίου να αποτελεί το πλέον σημαντικό. Ταυτόχρονα, ανακύπτουν ερωτήματα σχετικά με την αποτελεσματικότητα των διεθνών θεσμών που έχουν σκοπό την προστασία της παγκόσμιας ειρήνης και ασφάλειας. Συγχρόνως, λαμβάνουν χώρα σοβαρές παραβιάσεις των θεμελιωδών κανόνων του διεθνούς δικαίου, οι οποίες θα εξεταστούν αναλυτικά στο παρόν κείμενο.
Αρχικά, η προστασία της εδαφικής ακεραιότητας των κρατών αποτελεί έναν από τους βασικούς κανόνες του διεθνούς δικαίου, σύμφωνα με τον Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών (άρθρο 2, παράγραφος 4), όπου αναφέρεται ρητά η απαγόρευση χρήσης βίας εναντίον άλλων κρατών. Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία συνιστά ασφαλώς παραβίαση τόσο της συγκεκριμένης αρχής όσο και αυτής αντίστοιχα της μη επέμβασης στις εσωτερικές υποθέσεις των κρατών (Ρούκουνας, 2015, σελ. 199). Εν συνεχεία, ο συγκεκριμένος πόλεμος έχει φέρει στο προσκήνιο σοβαρές παραβιάσεις του δικαίου ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου. Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο δε, έχει ήδη προχωρήσει στη διεξαγωγή ερευνών σχετικά με πιθανά εγκλήματα πολέμου, εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, και ενδεχομένως, γενοκτονία (Hathaway O.A., Poole D. N., Andersen D., Raymond N. A., Parham J., Howarth C. N., Khoshnood K., 2024, page 33, Paparinskis Martins, 2024, page 2).
Αναλυτικότερα, όσον αφορά την πρώτη κατηγορία, υπάρχουν αναφορές σύμφωνα με τη διεθνή οργάνωση «Ερυθρός Σταυρός» σχετικά με πλήθος εγκλημάτων πολέμου, όπως επιθέσεις σε αμάχους, σε νοσοκομεία και σχολεία και καταστροφή βασικών υποδομών. Σύμφωνα δε με το άρθρο 18 της Τέταρτης Σύμβασης της Γενεύης (1949), απαγορεύεται ρητά η επίθεση ή η καταστροφή νοσοκομείων και άλλων ιατρικών εγκαταστάσεων, ενώ σύμφωνα με το άρθρο 53 της ίδιας Σύμβασης, απαγορεύεται η στόχευση υποδομών που είναι απαραίτητες για τη διαβίωση των πολιτών, όπως είναι οι υδραγωγοί, οι δρόμοι, οι ενεργειακές εγκαταστάσεις κ.ά. (Arima C., 2022, page 24). Βάσει καταγγελιών, οι ρωσικές στρατιωτικές δυνάμεις επιτέθηκαν σε περιοχές με σημαντικό πληθυσμό αμάχων, με αποτέλεσμα τον θάνατο των τελευταίων, αλλά και την καταστροφή σχολείων, νοσοκομείων και άλλων υποδομών.
Ενδεικτικό παράδειγμα δε, αποτελεί η επίθεση στη Μαριούπολη, η οποία υπήρξε ένας από τους κύριους στόχους της Ρωσίας και είχε ως συνέπεια τα προαναφερόμενα αποτελέσματα (Arima C., 2022, pages 34-35).Ειδικότερα, από τις αρχές Μαρτίου 2022, οι ρωσικές ένοπλες δυνάμεις πολιόρκησαν την Μαριούπολη, απομονώνοντας την πόλη και στερώντας από τους κατοίκους την πρόσβαση σε τρόφιμα, νερό, ηλεκτρικό ρεύμα και ιατρική περίθαλψη. Το μαιευτήριο και το νοσοκομείο παίδων της Μαριούπολης δε, αποτέλεσαν στόχο αεροπορικών επιθέσεων στις 9 Μαρτίου 2022, γεγονός το οποίο προκάλεσε έντονες αντιδράσεις σε διεθνές επίπεδο αναφορικά με την παραβίαση των πλέον θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων (Arima C., 2022, pages 34-35). Παράλληλα, χιλιάδες άμαχοι βρέθηκαν εγκλωβισμένοι και αδυνατούσαν να διαφύγουν, ενώ υφίσταται πλήθος αναφορών σχετικά με μαζικούς βομβαρδισμούς κατοικημένων περιοχών, χρήση βαρέων όπλων και ενδεχομένως, για επίθεση με θερμοβαρικά όπλα (Arima C., 2022, pages 34-35). Επιπλέον, η καταστροφή του θεάτρου της Μαριούπολης, το οποίο χρησιμοποιήθηκε ως καταφύγιο από εκατοντάδες αμάχους, εξετάζεται ως παράβαση του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου, σύμφωνα με τις διατάξεις των άρθρων 51 και 52 του Πρωτοκόλλου Ι της Σύμβασης της Χάγης του 1977 (Arima C., 2022, pages 34-35). Όλες οι προαναφερθείσες ενέργειες, αποτελούν παραβίαση θεμελιωδών αρχών του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου, και συγκεκριμένα, της αρχής της διάκρισης μεταξύ στρατιωτικών και πολιτικών στόχων, της αρχής της αναλογικότητας και της υποχρέωσης προστασίας των αμάχων, όπως αυτές απορρέουν από το άρθρο 3 της Τέταρτης Σύμβασης της Γενεύης του 1949 και το άρθρο 13 του Πρωτοκόλλου Ι του 1977.
Εν συνεχεία, θα πρέπει να τονιστεί ότι τα εγκλήματα πολέμου, σύμφωνα με το άρθρο 8 του Καταστατικού της Ρώμης του 1998, αφορούν σοβαρές παραβιάσεις διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου, όπως η επίθεση σε αμάχους, η καταστροφή αστικών υποδομών, η χρήση απαγορευμένων όπλων, και η σκόπιμη καταστροφή ή κατάληψη πολιτικών και θρησκευτικών μνημείων. Η Σύμβαση της Χάγης του 1907, οι Συμβάσεις της Γενεύης του 1949 καθώς και τα Πρωτόκολλα του 1977, καθορίζουν τις θεμελιώδεις αρχές του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου, όπως οι ανωτέρω αναφερόμενες οι οποίες θεωρείται ότι παραβιάστηκαν στην εδώ εξεταζόμενη περίπτωση. Η Ουκρανία, ως κράτος μέλος που έχει επικυρώσει τις Συμβάσεις της Γενεύης και τα συμπληρωματικά Πρωτόκολλα του 1977 και εφόσον έχει αποδεχθεί τη δικαιοδοσία του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου ύστερα από την ρωσική εισβολή στην Κριμαία (2014), επιτρέπει τη διερεύνηση και δίωξη εγκλημάτων πολέμου εντός της επικράτειάς της (Kelly Michael, 2023, page 80). Επομένως, παρά την απουσία επικύρωσης του Καταστατικού της Ρώμης από τη Ρωσία, υφίσταται δικαιοδοσία του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου (Kelly Michael, 2023, page 80).
Επίσης, το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο έχει λάβει σοβαρά υπόψη του τις καταγγελίες περί χρήσης βομβών διασποράς και άλλων όπλων που απαγορεύονται βάσει της Διεθνούς Σύμβασης για την Απαγόρευση των Βομβών Διασποράς (άρθρο 1, παράγραφος 1). Σύμφωνα με τη Διεθνή Οργάνωση «Ερυθρός Σταυρός» δε, η Ρωσία έχει κάνει χρήση των προαναφερομένων βομβών σε πολλές περιοχές με μεγάλο αριθμό αμάχων (Arima C., 2022, pages 34-35). Επίσης, κατά το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο και την Τέταρτη Σύμβαση της Γενεύης, η αναγκαστική μετακίνηση πληθυσμών συνιστά ένα ακόμα έγκλημα πολέμου (Καταστατικό της Ρώμης του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου, 1998, Άρθρο 8, Τέταρτη Σύμβαση της Γενεύης, 1949, Άρθρο 49, παράγραφος 1). Εν προκειμένω δε, έχουν γίνει καταγγελίες σχετικά με την αναγκαστική μετακίνηση άμαχου πληθυσμού από τα κατεχόμενα εδάφη της Ουκρανίας προς τη Ρωσία, η οποία όπως αναφέρθηκε και ανωτέρω, αποτελεί σαφή παραβίαση του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου (Mikheieva O., Sereda V., Kuzemska L., 2023, page 213).
Η διεθνής κοινότητα έχει αντιδράσει έντονα όσον αφορά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, μέσω της επιβολής αυστηρών οικονομικών κυρώσεων. Ειδικότερα, πολλά κράτη- μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής και έτερες χώρες έχουν επιβάλει οικονομικούς περιορισμούς κατά της Ρωσίας και συγκεκριμένα, στον χρηματοπιστωτικό τομέα και τις εμπορικές σχέσεις (ενέργεια, εμπόριο τεχνολογιών και εξοπλιστικών συστημάτων) (Paparinskis Martins, 2024, page 7). Επιπλέον, πολλά κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης μέσω του Οργανισμού Βορειοατλαντικού Συμφώνου, προσφέρουν στρατιωτική βοήθεια στην Ουκρανία, συμπεριλαμβανομένων όπλων και εξοπλισμού, με σκοπό την υποστήριξη της άμυνας της χώρας (Kelly Michael, 2023, page 74).
Επιπρόσθετα, η αποβολή της Ρωσίας από το Συμβούλιο της Ευρώπης το 2022 αποτελεί μία ακόμα σημαντική θεσμική αντίδραση της διεθνούς κοινότητας κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής εισβολής στην Ουκρανία (Kelly Michael, 2023, page 85). Σύμφωνα με το άρθρο 8 του Καταστατικού του Συμβουλίου της Ευρώπης δε, οποιοδήποτε κράτος μπορεί να αποβληθεί από τον Οργανισμό σε περίπτωση παραβίασης των αρχών που απορρέουν από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Η σχετική διαδικασία, ξεκίνησε με την αναστολή των δικαιωμάτων συμμετοχής της Ρωσίας στα κύρια όργανα του Συμβουλίου στις 25 Φεβρουαρίου 2022 και ολοκληρώθηκε με την οριστική αποβολή της στις 16 Μαρτίου 2022, κατόπιν μονομερούς δήλωσης αποχώρησης από τη Ρωσία (άρθρο 7 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου).
Ωστόσο, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου συνεχίζει να εξετάζει εκκρεμείς υποθέσεις που αφορούν παραβιάσεις που έλαβαν χώρα πριν την αποχώρηση της Ρωσίας, σύμφωνα με το άρθρο 46 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, βάσει του οποίου προβλέπεται η υποχρέωση εφαρμογής των αποφάσεων του Δικαστηρίου από τα κράτη μέλη. Οι εκκρεμείς υποθέσεις εν προκειμένω δε, αφορούν σοβαρές παραβιάσεις θεμελιωδών δικαιωμάτων, όπως αυθαίρετες- παράνομες κρατήσεις (άρθρο 5 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου), βασανιστήρια (άρθρο 3 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου), περιορισμούς στην ελευθερία έκφρασης (άρθρο 10 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου) και εγκλήματα πολέμου σε κατεχόμενα εδάφη της Ουκρανίας (Jaroslaw Kowalski, 2024, pages 118-121). Παράλληλα, εκκρεμούν διακρατικές προσφυγές υποβληθείσες από την Ουκρανία σχετικά συστηματικές παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, σύμφωνα με το άρθρο 33 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Ωστόσο, η Ρωσία, αρνούμενη τη δικαιοδοσία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, θεωρεί ότι δεν δεσμεύεται από τις αποφάσεις του, γεγονός το οποίο δημιουργεί προβλήματα στην εκτέλεση αυτών ενώ παράλληλα αποτελεί παραβίαση των άρθρων 1 και 13 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.
Τελικώς, η ρωσική στρατιωτική επέμβαση στην Ουκρανία έχει αναδείξει τα θεμελιώδη προβλήματα του υφιστάμενου διεθνούς συστήματος ασφαλείας, επισημαίνοντας την αδυναμία αποκατάστασης της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας. Η Ρωσία, ως μόνιμο μέλος του Συμβουλίου Ασφαλείας δε, απολαμβάνει το προνόμιο του δικαιώματος άσκησης βέτο. Αυτό της επιτρέπει να εμποδίζει την έγκριση οποιασδήποτε απόφασης που την αφορά, περιορίζοντας σημαντικά την ικανότητα του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών να επιβάλει κυρώσεις εναντίον της. Κατά συνέπεια, καθίσταται επιτακτική η ανάγκη για ριζική αναδιαμόρφωση των διεθνών θεσμών και των μηχανισμών επιβολής του διεθνούς δικαίου, προκειμένου να ενισχυθεί η ικανότητά τους να ανταποκρίνονται στις σύγχρονες προκλήσεις και να διασφαλίζεται η αποτελεσματική διαχείριση τέτοιων συγκρούσεων.
Κλείνοντας, ο πόλεμος στην Ουκρανία θέτει σε κίνδυνο την διεθνή ειρήνη και ασφάλεια. Η ρωσική στρατιωτική επιχείρηση ισοδυναμεί με σαφή παραβίαση βασικών κανόνων του διεθνούς δικαίου, όπως της εδαφικής ακεραιότητας των κρατών και της αρχής της μη επέμβασης στις εσωτερικές υποθέσεις, ενώ τα εγκλήματα πολέμου και οι παραβιάσεις του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου που λαμβάνουν διαρκώς χώρα στο έδαφος της Ουκρανίας, αναδεικνύουν την ανάγκη αποτελεσματικής επέμβασης των διεθνών θεσμών. Ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών δε, καλείται να αναδιαμορφώσει τους μηχανισμούς αντιμετώπισης κρίσεων, προκειμένου να αναπτύξει νέες, πιο αποτελεσματικές στρατηγικές για την πρόληψη μελλοντικών συγκρούσεων και την αποκατάσταση της διεθνούς σταθερότητας και ειρήνης.
Πηγές:
Βιβλιογραφία
Ρούκουνας Εμμανουήλ. (2015). Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο, Εκδόσεις: Νομική Βιβλιοθήκη
Αρθρογραφία
Arima (Martz) Christopher. (2022). Russian War Crimes Against Ukraine: The Breach of International Humanitarian Law By The Russian Federation. Journal of Global Rights and Organizations; Syrian Accountability Project; Syracuse University College of Law. 11 May. Available here: Russian War Crimes Against Ukraine: The Breach of International Humanitarian Law By The Russian Federation by Christopher Arima (Martz) :: SSRN
Hathaway O.A., Poole D. N., Andersen D., Raymond N. A., Parham J., Howarth C. N., Khoshnood K. (2024). The effect of conflict on damage to medical facilities in Mariupol, Ukraine: A quasiexperimental study. PLOS GLOBAL PUBLIC HEALTH. 10 April. Available here: The effect of conflict on damage to medical facilities in Mariupol, Ukraine: A quasiexperimental study by Oona A. Hathaway, Danielle N. Poole, Daniel Andersen, Nathaniel A. Raymond, Jack Parham, Caitlin N. Howarth, Kaveh Khoshnood :: SSRN
Kelly Michael. (2023). The Role of International Law in the Russia-Ukraine War. Case Western Reserve University Journal of International Law. 30 April, Vol. 55, No.1. Available here: https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=4433416
Mikheieva O., Sereda V., Kuzemska L. (2023). Forced Displacement of Ukrainians during the War: Patterns of Internal and External Migration. Central European University Press. Available here: Forced Displacement of Ukrainians during the War: Patterns of Internal and External Migration (2014–2022) Patterns of Internal and External Migration (2014–2022) from Russia’s Imperial Endeavor and Its Geopolitical Consequences: The Russia-Ukraine War, Volume Two on JSTOR
Paparinskis Martins. (2024). Reflections on War in Ukraine and International Law. University College London Research Paper Series. 28 February, No.7. Available here: https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=4738975
Jaroslaw Kowalski. (2024). The exclusion of Russia from the Council of Europe: Initial reflections on the effects. Ius Novum. 2024, Vol. 18, No. 3. Available here: Ius Novum 3-24 ANG.indd
Πηγή φωτογραφίας: Reuters. (2022). Vasovic Aleksandar, “We fear no one:” Ukrainians raise flags to defy Russia invasion fear. Available here: “We fear no one:” Ukrainians raise flags to defy Russia invasion fear | Reuters