Γράφει η Πένυ Πασσάκου
Η Ελλάδα και η Τουρκία αποτελούν ένα κλασσικό δίπολο γειτονικών χωρών με εξαιρετικά τεταμένες, ανά διαστήματα, σχέσεις. Ιδιαίτερα με φόντο το κυπριακό ζήτημα και την έκταση των χωρικών υδάτων τα δύο κράτη έχουν αρκετές φορές έρθει σε αντιπαράθεση. Μάλιστα, παρότι στην αρχή της διακυβέρνησης Ερντογάν υπήρξε μια επαναπροσέγγιση με φόντο την πιθανότητα ένταξης στους κόλπους της Ε.Ε., τα επόμενα χρόνια και ιδιαίτερα μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα του 2016 όπου παρατηρήθηκε στροφή προς τον εθνικισμό, οι ελληνοτουρκικές σχέσεις σταδιακά εντείνονται. Τον τελευταίο ενάμιση χρόνο, μάλιστα, οι κινήσεις της τουρκικής πλευράς τόσο με τις ενεργειακές προκλήσεις στη Ανατολική Μεσόγειο, όσο και με την υπογραφή του μνημονίου με τη Λιβύη επιδείνωσαν τις σχέσεις των δύο πλευρών. Οι εξελίξεις αυτές στη νοτιοανατολική Μεσόγειο οδήγησαν την Ελλάδα σε μία εντατική προσπάθεια διπλωματικής απομόνωσης της γείτονος, μέσα από την ανάπτυξη σχέσεων με άλλες άμεσα ενδιαφερόμενες χώρες της περιοχής και την αναζήτηση υποστήριξης στα πλαίσια της Ε.Ε. .
H σημερινή κλιμάκωση
Παρότι οι ελληνοτουρκικές θαλάσσιες διαφορές σχετικά με τα ελληνικά χωρικά ύδατα, κυρίως επί των αποκλειστικών οικονομικών ζωνών και της υφαλοκρηπίδας, έχουν τις ρίζες τους αρκετές δεκαετίες πίσω, η κρίση εντάθηκε μόλις πρόσφατα εξαιτίας της ενεργειακής αναζήτησης και της εμφύλιας διαμάχης στη Λιβύη. Η αφορμή δόθηκε με την ανακάλυψη του κοιτάσματος φυσικού αερίου Zohr (2015) σε αιγυπτιακή θαλάσσια ζώνη. Η ιταλική εταιρεία Eni ,η οποία το ανακάλυψε, σχεδίαζε την εκμετάλλευση του προσφάτως ευρεθέντος αιγυπτιακού, του κυπριακού και ισραηλινού αερίου που είχαν ανακαλυφθεί διαδοχικά από το 2009-2011 και τη χρήση αιγυπτιακών εγκαταστάσεων για την υγροποίησή και πώλησή του στην Ευρώπη ως υγροποιημένο φυσικό αέριο (LNG).
Η Τουρκία ελπίζει μέσω της έρευνας υδρογονανθράκων να αντιμετωπίσει κάποια από τα χρόνια οικονομικά προβλήματά της και να περιορίσει την επιβάρυνση στο δημοσιονομικό της έλλειμμα από τις εισαγωγές ενεργειακών πόρων. Για το σκοπό αυτό, η χώρα έχει διπλασιάσει τις δραστηριότητες ενεργειακής εξερεύνησης τόσο στην ανατολική Μεσόγειο όσο και στη Μαύρη Θάλασσα , φιλοδοξώντας μάλιστα να μετατραπεί σε ενεργειακό κόμβο και διάδρομο προς την Ευρώπη. Οι πρόσφατες όμως ανακαλύψεις αερίου στα ανατολικά της Μεσογείου έχουν εντείνει τις ανησυχίες της ότι παραγκωνίζεται από το ενεργειακό παιχνίδι και την ασφάλεια της περιοχής. Οι ψυχρές σχέσεις της με τα κράτη της περιοχής είχαν ως αποτέλεσμα ο αγωγός φυσικού αερίου EastMed να βασιστεί στη στενότερη συνεργασία μεταξύ Ελλάδας, Κύπρου και Ισραήλ και να αποκλείει τη Τουρκία. Αυτή η τριμερής συνεργασία απέκτησε θεσμική μορφή τον Ιανουάριο του 2020 με τη δημιουργία του Φόρουμ φυσικού αερίου της Ανατολικής Μεσογείου, στο οποίο συμπεριελήφθηκαν επίσης η Αίγυπτος, η Ιορδανία, η Παλαιστινιακή Αρχή και η Ιταλία.
Αναζητώντας συμμάχους που να εξυπηρετούν την πραγματοποίηση των σχεδίων της, η τουρκική πλευρά εκμεταλλεύτηκε τη λιβυκή κρίση και πέτυχε την υπογραφή δύο μνημονίων κατανόησης με την αναγνωρισμένη από τον ΟΗΕ Κυβέρνηση Εθνικής Συμφωνίας της Λιβύης (GNA) τον Νοέμβριο του 2019. Η πρώτη συμφωνία εξυπηρετούσε πλήρως τα τουρκικά συμφέροντα, καθώς οριοθετούσε τα θαλάσσια σύνορα της Τουρκίας με τη Λιβύη μέσα από τη διμερή δημιουργία μιας ΑΟΖ που εκτείνεται από τη νότια μεσογειακή ακτή της Τουρκίας στη βορειοανατολική ακτή της Λιβύης αγνοώντας σημαντικά ελληνικά νησιά, όπως η Κρήτη και η Ρόδος . Με τη συμφωνία αυτή, ο προτεινόμενος αγωγός αερίου Ισραήλ-Ελλάδας-Κύπρου θα πρέπει να περάσει εν μέρει από θαλάσσιες περιοχές που διεκδικεί η Τουρκία, αποδεικνύοντας έτσι την πρόθεση της Τουρκίας να διαταράξει τυχόν τέτοια έργα και να εξαναγκάσει τη συμμετοχή της στο εν λόγω έργο. Αφού κέρδισε την ευκαιρία παραγκωνισμού των ελληνικών δικαιωμάτων στην περιοχή, παρείχε στη λιβυκή κυβέρνηση (GNA), μέσω της δεύτερης συμφωνίας τους, άμεση στρατιωτική στήριξη και κατ’ επέκταση την βοήθησε να αντέξει την επίθεση του Εθνικού Στρατού της Λιβύης (LNA),όπου με ηγέτη τον Χαλίφα Χίφτερ προσπάθησε να καταλάβει την Τρίπολη. Η Ελλάδα από τη μεριά της αντέδρασε έντονα και άμεσα, κυρίως ως προς τη συμφωνία για τα θαλάσσια σύνορα, και απέβαλε τον πρεσβευτή της GNA από την Αθήνα καλλιεργώντας στενότερους δεσμούς με το LNA, ενώ ταυτόχρονα αμφισβήτησε τη νομιμότητα της συμφωνίας αυτής με βάση το Διεθνές Δίκαιο της θάλασσας.
Εκτός από τα προαναφερθέντα στοιχεία, στην κλιμάκωση της κρίσης συνέβαλε από τη μία το κενό εξουσίας που δημιουργήθηκε από τη μείωση του περιφερειακού ρόλου των ΗΠΑ στην Ανατολική Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή, και από την άλλη τα εσωτερικά προβλήματα της Τουρκίας με την επιδείνωση της οικονομία της σε συνδυασμό με την απομάκρυνσή της από τη Δύση. Οι Hνωμένες Πολιτείες απομακρύνονται σταδιακά από την ευρωπαϊκή περιοχή, τόσο στη Νότια όσο και στην Ανατολική Ευρώπη, ήδη από την εποχή διακυβέρνησης Ομπάμα, κάτι που δεν αναμένεται να αλλάξει ούτε επί της προεδρίας Μπάιντεν. Το κενό της απουσίας τους συνδυαζόμενο με την ατολμία των Ευρωπαίων να λάβουν αποφασιστικά μέτρα με στόχο την αποκλιμάκωση δημιουργούν ξεκάθαρο παράθυρο ευκαιριών για τη Τουρκία, η οποία μπορεί να κλιμακώσει πιο αψήφιστα εφόσον θεωρεί ότι δεν θα συναντήσει ουσιαστική αντίσταση. Συγχρόνως, το σχέδιό της να διαδραματίσει ρόλο ηγεμόνα στη Μεσόγειο την ωθεί στην ανάληψη ρίσκων, καθιστώντας την πιο νευρική αρά και πιο επικίνδυνη, ενώ την ωθεί στην απομάκρυνση από την Ε.Ε.. και από τα παράθυρα διαλόγου.
- Η περιοχή της νοτιοανατολικής Μεσογείου χαρακτηρίζεται από ρευστότητα, όπως απέδειξαν τα γεγονότα των τελευταίων ετών αρχής γενομένης από την Αραβική Άνοιξη. Στο πλαίσιο αυτό η Ελλάδα καλείται να διαμορφώσει τους στόχους της εξωτερικής πολιτικής της με το βλέμμα στραμμένο στις κινήσεις της Τουρκίας, προωθώντας την ενίσχυση της θέσης της από τη μία και του ρόλου της στην περιοχή ως παρόχου ασφαλείας από την άλλη. Η αντιμετώπιση της τουρκικής προκλητικότητας στην Ανατολική Μεσόγειο προστάζει την αναζήτηση συνεργατικών σχημάτων με χώρες κλειδιά της περιοχής, με σκοπό τη διπλωματική απομόνωση της γείτονος από τους υπόλοιπους δρώντες.
Το Ισραήλ συνιστά ισχυρότατο παίκτη και άμεσα ενδιαφερόμενο για τις εξελίξεις στη Μεσόγειο, εφόσον είναι μία από τις χώρες που διαθέτουν κοιτάσματα αερίου. Οι σχέσεις του με τη Τουρκία επιδεινώθηκαν από το 2006 και έπειτα, κυρίως λόγω της υποστήριξης προς τους Παλαιστίνιους με ένα είδος στρατιωτικού ακτιβισμού. Η αποκατάσταση δε των διπλωματικών σχέσεων με την Ιορδανία και την Αίγυπτο διευκολύνει τη συνεργασία όλων των πλευρών που διαθέτουν συγκλειόμενα συμφέροντα και δίνει την ευκαιρία στην Ελλάδα να πλησιάσει τα δύο αυτά κράτη που είναι εξίσου σημαντικά για την πορεία των τοπικών εξελίξεων. Η Αίγυπτος,η οποία παραδοσιακά βρίσκεται σε αντιπαράθεση με τη Τουρκία για την περιφερειακή ηγεμονία, αποτελεί κράτος κλειδί στην περιοχήλόγω της προεξέχουσας θέσης της στον αραβικό κόσμο και δύναται να λειτουργήσει εξισορροπητικά απέναντι στο τουρκικό αναθεωρητισμό. Η προσέγγιση της αιγυπτιακής πλευράς και η υποστήριξη που εκείνη παρέχει σε θέματα θαλασσίων συνόρων επιβεβαιώθηκαν με τη μεταξύ τους συμφωνία οριοθέτησης ΑΟΖ που εναρμονίζεται με τους κανόνες του Δικαίου της θάλασσας. Ανάλογες προσεγγίσεις οφείλουν να γίνουν και με τις υπόλοιπες χώρες της περιοχής, καθώς απαντούν έμπρακτα στη τουρκική τακτική ατομικής προσέγγισης των κρατών αυτών και στην προσφορά προτάσεων διμερούς οριοθέτησης που προσφέρουν μεγαλύτερα θαλάσσια κομμάτια, αλλά αγνοούν τα ελληνικά και κυπριακά κυριαρχικά δικαιώματα.
Η χρήση της ιδιότητας τους ως κράτη μέλη της Ε.Ε. από την Ελλάδα και την Κύπρο μπορεί θεωρητικά να τους προσδώσει πλεονεκτική θέση αν κερδίσουν την υποστήριξη ενός τόσο ισχυρού διεθνούς οργανισμού. Στην πραγματικότητα, ωστόσο έχει αποδειχθεί χρονοβόρο και δύσκολο να αποσπάσει κανείς πλήρη στήριξη από την Ε.Ε., επειδή ο διακρατικός της χαρακτήρας την καθιστά ευάλωτη στα επιμέρους εθνικά συμφέροντα. Ιδίως στην περίπτωση της Τουρκίας, πολλά κράτη διαθέτουν οικονομικές και εμπορικές σχέσεις μαζί της, κάτι που πολλές φορές υπερισχύει έναντι της καταδίκης των πράξεων της. Η ανάδειξη όμως του ζητήματος της τουρκικής προκλητικότητας στους ευρωπαϊκούς θεσμούς παραμένει σημαντική και ενδυναμώνεται αν επιτευχθεί η έμπρακτη στήριξη μιας μεγάλης ευρωπαϊκής δύναμης, όπως συνέβη με τη Γαλλία πρόσφατα. Ειδικά η τωρινή συγκυρία, με τη Γαλλία να αποζητά πιο ενεργό ρόλο στα ευρωπαϊκά ζητήματα, συντελεί υπέρ της Ελλάδας καθώς πρόκειται και για μία χώρα που διαθέτει πλέον κακές σχέσεις με τη Τουρκία και κατ’ επέκταση μπορεί να ταχθεί ευκολότερα υπέρ των ελληνικών θέσεων.
Τέλος , πέρα από τη χρήση των καλών σχέσεων με τα άμεσα ενδιαφερόμενα μεσογειακά κράτη η Ελλάδα, μέσα από συμφωνίες οριοθέτησης όπως αυτές με την Ιταλία και την Αίγυπτο, αποδεικνύει ότι είναι πρόθυμη αλλά και ταυτόχρονα έτοιμη να διεκδικήσει και να επιλύσει τα ζητήματα των θαλάσσιων συνόρων με γνώμονα πάντα το Διεθνές Δίκαιο. Σε μία περίοδο που το τουρκολιβυκό μνημόνιο πυροδότησε έντονες αντιδράσεις, δόθηκε συγχρόνως το έναυσμα και το κίνητρο να κινηθεί η Ελλάδα προς τη διευθέτηση των οριοθετήσεων και να διεκδικήσει τα δικαιώματά της στην περιοχή.
Επίλογος
Η Ελλάδα βασιζόμενη στην ήπια ισχύ και στη διπλωματική της ευελιξία καλείται να ανταπεξέλθει στις προκλήσεις του ασταθούς περιβάλλοντός της. Με όπλο την ενδυνάμωση των σχέσεών της με τα όμορα κράτη και τη μεταφορά του καλού κλίματος σε συμφωνίες που επιλύουν τα θαλάσσια ζητήματα που διαιωνίζονταν επί χρόνια, κατάφερε να ενισχύσει την θέση της και να απαντήσει ηχηρά στη τουρκική προκλητικότητα. Θα πρέπει ωστόσο εφεξής να αναλαμβάνει περισσότερες πρωτοβουλίες εκ των προτέρων και όχι να λειτουργεί υπό την πίεση απαντήσεων προς τις τουρκικές κινήσεις, γιατί δεν είναι πάντα σίγουρη η επιτυχία αυτών των αντιδράσεων. Είναι άλλωστε βέβαιο ότι εξαιτίας και της γεωστρατηγικής αλλά και οικονομικής θέσης, η Τουρκία αποτελεί θέλγητρο για τις μεγάλες δυνάμεις κάνοντας αδύνατη την απόλυτη απομόνωσή της.
Αναφορές
- Bloomberg: Τι συμβαίνει με το φυσικό αέριο στην Ανατολική Μεσόγειο;. (2020.1.7). Ανάκτηση από https://energypress.gr/news/bloomberg-ti-symvainei-me-fysiko-aerio-stin-anatoliki-mesogeio.
- Greece to expel Libyan ambassador over maritime border MoU. (2019.12.6). Ανάκτηση από https://www.ekathimerini.com/news/247268/greece-to-expel-libyan-ambassador-over-maritime-border-mou/.
- Michalopoulos, S. (2020.8.20). Greece to ratify maritime deals with Egypt and Italy next week. Ανάκτηση από https://www.euractiv.com/section/global-europe/news/greece-to-ratify-maritime-deals-with-egypt-and-italy-next-week/.
- Nedos, V. (2021.2.14). Greek diplomacy ticks off Turkey. Ανάκτηση από https://www.ekathimerini.com/news/262351/greek-diplomacy-ticks-off-turkey/.
- Webinar Report: “The Eastern Mediterranean Crisis: Scenarios and Implications”. (2020. 12.18). Ανάκτηση από https://research.sharqforum.org/2020/12/18/webinar-report-the-eastern-mediterranean-crisis-scenarios-and-implications/.
- Κιτσικόπουλος, Π. (2019, 12 6). Αντιδράσεις για το μνημόνιο Τουρκίας-Λιβύης. Ανάκτηση από https://gr.euronews.com/2019/12/06/ellada-tourkia-livyh-antidraseis-ellada.
- Λιάκουρας, Π. (2019, 12 2). Η Τουρκία κυκλώνει τη Μεσόγειο. Ανάκτηση από https://www.huffingtonpost.gr/entry/e-toerkia-keklonei-te-mesoyeio_gr_5de4a31fe4b0913e6f81257a.
- Λιάκουρας, Π. (2019, 5 15). Τουρκία και Ανατολική Μεσόγειος. Ανάκτηση από https://www.huffingtonpost.gr/entry/toerkia-kai-anatolike-mesoyeios_gr_5cdaa560e4b0615b08190d08.
- Ματς-Λυκ, Ν. (2020, 6 30). Ποιος δικαιούται τι στη Μεσόγειο;. Ανάκτηση από https://www.dw.com/el/%CF%80%CE%BF%CE%B9%CE%BF%CF%82-%CE%B4%CE%B9%CE%BA%CE%B1%CE%B9%CE%BF%CF%8D%CF%84%CE%B1%CE%B9-%CF%84%CE%B9-%CF%83%CF%84%CE%B7-%CE%BC%CE%B5%CF%83%CF%8C%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CE%BF/a-53977840.
- Ντάλαι, Γ. (2021, Ιανουαρίου 28). Τουρκία, Ευρώπη και Ανατολική Μεσόγειος: Διαγράφοντας μια διέξοδο από το τρέχον αδιέξοδο. Ανάκτηση από https://www.brookings.edu/research/turkey-europe-and-the-eastern-mediterranean-charting-a-way-out-of-the-current-deadlock/.
- Nachmani, A. (2013). Η Ανατολική Μεσόγειος: Δραματικές Αλλαγές , Δραματικές Ευκαιρίες. Στο Ή. Π., Η. Κουσκουβέλης, Ι. Μάζης, Ν. Ραπτόπουλος, Σ. Καλεντερίδης, & A. Nachnami, Το Στρατηγικό Βάθος Και Η Τουρκία (σσ. 107-122). Αθήνα: ΠΟΙΟΤΗΤΑ.
- Κουσκουβέλης, Η. (2013). Πολιτική των “μηδενικών προβλημάτων” με τους γείνονες ή προβληματική πολιτική;. Στο Ή. Π., Η. Κουσκουβέλης, Ι. Μάζης, Ν. Ραπτόπουλος, Σ. Καλεντερίδης, & A. Nachnami, Το Στρατηγικό Βάθος Και Η Τουρκία (σσ. 15-46). Αθήνα: ΠΟΙΟΤΗΤΑ.
- (2020). Ανάκτηση από https://www.bankingnews.gr/index.php?id=516906&fbclid=IwAR38krVBUHgRXzuZwdi_NlBtt_sa_Qwb7aUUYFxtrg4faqebNIoBe2wGkrE.