Γράφει η Μαρία-Αργυρώ Πελαγίδου
Γνωρίσαμε την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) ως Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ) αμέσως μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το χάος που άφησε πίσω του ο πόλεμος δημιούργησε το όραμα για ειρήνη στην περιοχή. Η πορεία της ΕΟΚ κατευθυνόταν με στόχο την οικονομική και εμπορική συνεργασία, μέχρι το 1992. Τότε, υπεγράφη η Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση, γνωστή και ως Συνθήκη του Μάαστριχτ. Για πρώτη φορά το κοινωνικό και το πολιτισμικό στοιχείο της Ευρώπης αποκτούν την προσοχή που τους αξίζει, με ιδιαίτερη αναφορά να γίνεται στην ανάγκη προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς.
Ο πολιτισμός δεν αποτελεί μια κοινή ευρωπαϊκή πολιτική. Όπως αναγνωρίζεται στην Συνθήκη για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ), ή αλλιώς Συνθήκη της Λισαβόνας, τα κοινοτικά όργανα με τις ενέργειές τους συμπληρώνουν τις αντίστοιχες των κρατών-μελών, αλλά και συνεργάζονται με αυτά. Το αρμόδιο όργανο είναι η Γενική Διεύθυνση για την Εκπαίδευση, τη Νεολαία, τον Αθλητισμό και τον Πολιτισμό.
Η πρωτοβουλία για την Ευρωπαϊκή Πολιτιστική Πρωτεύουσα ήρθε νωρίτερα από τη Συνθήκη του Μάαστριχτ, το 1985, ονομαζόμενη αρχικά Ευρωπαϊκή Πρωτεύουσα Πολιτισμού. Την έμπνευση για τον νέο αυτόν θεσμό είχε η τότε Υπουργός Πολιτισμού της Ελλάδας, Μελίνα Μερκούρη. Προς τιμήν της, αντί για επιχορήγηση σε κάθε Ευρωπαϊκή Πολιτιστική Πρωτεύουσα, από το 2010 δίνεται βραβείο ύψους 1.5 εκατ. ευρώ περίπου τρεις μήνες πριν την έναρξη των εκδηλώσεων. Το ίδιο έτος έμπνευσης του θεσμού, πρώτη Ευρωπαϊκή Πρωτεύουσα Πολιτισμού κηρύχθηκε η Αθήνα. Έκτοτε, ο τίτλος έχει «φορεθεί» και από άλλες μεγάλες ελληνικές πόλεις, τη Θεσσαλονίκη και την Πάτρα, ενώ το 2023 την τιμή θα έχει η Ελευσίνα.
Ο θεσμός μπορεί να φιλοξενηθεί από όλες τις ευρωπαϊκές πόλεις. Κάθε χρόνο, ταυτόχρονα δύο ή τρεις πόλεις φέρουν αυτόν τον τίτλο. Η πρόσκληση για ενδιαφέρον ανακοινώνεται έξι χρόνια πριν την έναρξη των εκδηλώσεων και η επιλογή μέσω ενός εθνικού διαγωνισμού βάσει ευρωπαϊκών κριτηρίων περίπου τέσσερα χρόνια πριν. Την χορήγηση λαμβάνει η διοργανώτρια πόλη, αλλά στον θεσμό μπορεί να συμμετάσχουν και περιοχές γύρω από αυτή, όπως έχει συμβεί στο Λουξεμβούργο, στη Γαλλία, στη Σλοβενία, όπου στις εκδηλώσεις συμμετείχαν και πόλεις και χωριά γειτονικά των διοργανωτριών πόλεων.
Με τη σειρά της, η επιλεχθείσα πόλη διοργανώνει για έναν ολόκληρο χρόνο δράσεις πολιτιστικού χαρακτήρα. Απαραίτητες προϋποθέσεις είναι η επάρκεια σε υποδομές, η ύπαρξη ανθρωπίνου δυναμικού για τη διοργάνωση, τον συντονισμό, τη διεκπεραίωση των εκατοντάδων εκδηλώσεων που θα λάβουν χώρα, η ικανότητα διαχείρισης του φόρτου εργασίας και η στρατηγική σκέψη για τη διοργάνωση και την προώθηση των δράσεων. Αν οι προϋποθέσεις πληρούνται, τότε η πόλη είναι έτοιμη και ικανή να διαχειριστεί αυτή την ευθύνη και να αρχίσει την προετοιμασία για τις εκδηλώσεις δύο με τρία χρόνια πριν.
Η επιλογή της εκάστοτε πολιτιστικής πρωτεύουσας δεν βασίζεται στο ιστορικό και πολιτιστικό υπόβαθρο ούτε στις υποδομές πολιτισμού που παρέχονται τη δεδομένη στιγμή της αίτησης. Το πρόγραμμα που θα παρουσιάσει η πόλη στην υποβολή της αίτησης για χορήγηση είναι αυτό που καθορίζει την έκβαση του διαγωνισμού. Χρειάζεται ποικιλία και δημιουργικότητα στον σχεδιασμό των δράσεων, για το ενδιαφέρον που θα προκαλέσουν, το θέμα που θα θίξουν, το κοινωνικό πρόβλημα που θα προσπαθήσουν να επιλύσουν, το κοινό στο οποίο θα απευθυνθούν, τον τρόπο με τον οποίο θα προκαλέσουν την εμπλοκή των πολιτών. Όλα αυτά σε συνδυασμό με μια ιδιαίτερη σκοπιά στο τι είναι πολιτιστικό κεφάλαιο, πώς μπορεί αυτό να προβληθεί και πώς να αξιοποιηθεί, αποτελούν στοιχεία καθοριστικά για την επιλογή μιας πόλης ως φορέα αυτού του θεσμού.
Επιπλέον, το πρόγραμμα θα πρέπει να είναι προσανατολισμένο αποκλειστικά στην ικανοποίηση του ιδιαίτερου ρόλου που αναλαμβάνει η πόλη ως πολιτιστική πρωτεύουσα. Θα πρέπει να είναι πρωτότυπο, να μην σχετίζεται με προηγούμενα ή ήδη υπάρχοντα πολιτιστικά δρώμενα της πόλης. Κινητήριος μοχλός πρέπει να είναι οι καλλιτέχνες, οι εργαζόμενοι στον πολιτισμό, οι πολίτες. Ο σχεδιασμός των δράσεων δεν είναι δυνατόν να απευθύνεται στην προσέλκυση τουριστών. Αυτή θα είναι η λογική συνέπεια ενός αυθεντικού και πλούσιου προγράμματος πολιτιστικών δράσεων, με γνώμονα την κοινή προέλευση και κατεύθυνση των τοπικών και ευρωπαϊκών αξιών.
Η φιλοξενία του θεσμού θεωρείται για τις πόλεις ως μια επένδυση στο μέλλον τους. Η ίδια η έμπνευση για τη δημιουργία του ήρθε με σκοπό την προβολή του πλούσιου και πολύμορφου πολιτιστικού τοπίου της Ευρώπης. Οι επιτυχημένες Ευρωπαϊκές Πολιτιστικές Πρωτεύουσες κερδίζουν στην προβολή του τόπου τους. Η κοινωνία συσπειρώνεται, καθώς σχολεία, πανεπιστήμια, ΜΚΟ, σύλλογοι νέων, φορείς πολιτισμού συνεργάζονται για να φέρουν σε πέρας ένα τόσο πλούσιο πρόγραμμα δράσεων. Ο τουρισμός, κατ’ επέκταση και η οικονομία, ενισχύονται, αφού επισκέπτες από γειτονικές πόλεις αλλά και χώρες φιλοξενούνται στην πόλη για να παρακολουθήσουν και να συμμετάσχουν στις εκδηλώσεις που λαμβάνουν χώρα.
Φέτος, τον τίτλο φέρουν τρεις πόλεις: το Ες-σιρ-Αλζέτ (Λουξεμβούργο), το Κάουνας (Λιθουανία) και το Νόβι Σαντ (Σερβία). Το Ες-σιρ-Αλζέτ είναι η δεύτερη πόλη του Λουξεμβούργου που αναλαμβάνει τη φιλοξενία του θεσμού, προσδοκώντας να φέρει στο φως επίκαιρα ζητήματα, όπως η ταυτότητα στην ψηφιακή εποχή και η βιώσιμη ανάπτυξη, σε συνδυασμό με το παράλληλο ξετύλιγμα της ιστορίας της πόλης. Στην περίπτωση του Κάουνας, πόλη που διετέλεσε χρέη πρωτεύουσας κατά τον μεσοπόλεμο, η φιλοδοξία για τη μετάβαση από «μια προσωρινή σε σύγχρονη πρωτεύουσα» αποτυπώνεται ακριβώς με αυτόν τον τρόπο στο σλόγκαν για το πολιτιστικό έτος 2022. Στην πλειοψηφία των εκδηλώσεων η αρχιτεκτονική είναι αυτή που θα πρωταγωνιστήσει, καθώς έχει λάβει το Σήμα Ευρωπαϊκής Πολιτιστικής Κληρονομιάς.
Η τρίτη Ευρωπαϊκή Πολιτιστική Πρωτεύουσα για φέτος είναι το Νόβι Σαντ της υπό καθεστώς ένταξης στην ΕΕ Σερβίας. «Για νέες γέφυρες» κατευθύνεται η πόλη και η κοινωνία της, μέσα από ένα πλούσιο πρόγραμμα το οποίο ευελπιστά να προωθήσει τις αξίες της αγάπης, της ελευθερίας, της ελπίδας. Πραγματεύεται θέματα όπως η μετανάστευση, η ειρήνη, η πολυπολιτισμικότητα, ο ρόλος των γυναικών στις τέχνες και η κουλτούρα των νέων. Η απήχηση στις ευρωπαϊκές αξίες άνοιξε την πόρτα στο Νόβι-Σαντ να γίνει πολιτιστική πρωτεύουσα. Άνοιξε, επίσης, και την πόρτα στα Δυτικά Βαλκάνια να ενισχύσουν τις σχέσεις τους με την Ευρωπαϊκή Ένωση.
Η περίπτωση του Νόβι Σαντ είναι όλα αυτά που πρεσβεύει η ΕΕ με τη λειτουργία αυτού του θεσμού. Σε μία χερσόνησο ιστορικά οδηγούμενη από συρράξεις και εντάσεις ανάμεσα σε κράτη και εθνικές μειονότητες, η ανάληψη ενός τέτοιου ρόλου μπορεί να συνεισφέρει στην προβολή των κοινών σημείων, των αξιών και της κουλτούρας, που μοιράζονται εθνικές μειονότητες και μετανάστες, στην ειρηνική συνεργατική αντιμετώπιση κοινών απειλών, όπως η κλιματική αλλαγή, και στην συνεπαγόμενη ενίσχυση του κοινωνικού ιστού. Ο αντίκτυπος που έχει για μια πόλη αυτός ο ρόλος μπορεί τελικά να μην αφορά μόνο σε ανάδειξη πολιτιστικών μνημείων, καλλιτεχνών και σε προσέλκυση τουριστών και οικονομική ανάπτυξη, αλλά και να είναι ένα εργαλείο για την συμφιλίωση λαών.
Πηγές:
European Commission. (2017). European Capitals of Culture 2020 to 2033, A guide for cities preparing to bid. Διαθέσιμο σε: https://culture.ec.europa.eu/sites/default/files/capitals-culture-candidates-guide_en_vdec17.pdf
European Commission. (2022). Three new European Capitals of Culture for 2022. Διαθέσιμο σε: https://culture.ec.europa.eu/news/2022-european-capitals-culture
Ευρωπαϊκή Ένωση, Ευρωπαϊκή Δικτυακή Πύλη της Νεολαίας. (2022). Τι σημαίνει για μια πόλη να είναι Ευρωπαϊκή Πρωτεύουσα Νεολαίας ή Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης. Διαθέσιμο σε: https://europa.eu/youth/get-involved/intercultural-understanding/being-european-capital-of-youth-or-of-culture_el
Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Αντιπροσωπεία στην Ελλάδα. (2022). Τρεις νέες Πολιτιστικές Πρωτεύουσες της Ευρώπης για το 2022. Διαθέσιμο σε: https://greece.representation.ec.europa.eu/news/treis-nees-politistikes-proteyoyses-tis-eyropis-gia-2022-2022-01-03_el
Πηγή φωτογραφίας: https://culture.ec.europa.eu/news/2022-european-capitals-culture