Γράφει ο Γρηγόρης Πατσάκης
Το Μάρτιο του 1922 η Ελλάδα και η οικονομία της δεν έμοιαζαν σε καμία περίπτωση με την Ελλάδα η οποία είχε βγει νικηφόρα από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και ετοιμαζόταν να υποστηρίξει τα συμμαχικά της καθήκοντα στη Μικρά Ασία. Ο περισσότερο από τρία χρόνια πόλεμος είχε εξελιχθεί σε μια επίπονη περιπέτεια για την ελληνική κυβέρνηση με επικεφαλής το Δημήτριο Γούναρη. Πιο συγκεκριμένα, την περίοδο 1921-1922 οι δαπάνες των υπουργείων που σχετίζονταν άμεσα με τον πόλεμο για τη συντήρηση του μετώπου στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας, απορρόφησαν το 60% των συνολικών κρατικών δαπανών (Λυμπεράτος, 2023, παρ.22). Ακόμη, οι δημοσιονομικές και νομισματικές επιπτώσεις (φόροι – υποτιμήσεις – πληθωρισμός) έπλητταν δυσανάλογα τα λαϊκά στρώματα, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα την αύξηση των φόρων 31 φορές από το 1914 (Δελλαγραμάτικα, 1983, σελ. 90-118). Παράλληλα, κατά την περίοδο 1921-1923 ο δείκτης για τη μέτρηση του κόστους ζωής και διαβίωσης (τιμάριθμος) τριπλασιάστηκε, ενόσω το μέσο εισόδημα αυξήθηκε μόνο κατά 50% (Δελλαγραμάτικα, 1983, σελ. 90 – 118). Τέλος, Τα στοιχεία από το Χρηματιστήριο Αθηνών αποκαλύπτουν επίσης ότι ο πληθωρισμός εκτινάχθηκε στο 75,1% το 1922, από 8,7% που ήταν μόλις δύο χρόνια πριν, όπως αναλύεται στον Πίνακα 1.
Πίνακας 1: Χρηματιστηριακά, νομισματικά και οικονομικά μεγέθη 1918-1922
Πηγή: Aπό «Το Χρηματιστήριο της Αθήνας, το 1922» Ιστορία Χρηματιστηρίου, 2022, ΧΡΗΜΑ&ΑΓΟΡΑ,235, σελ.70 (https://eurocapital.gr/permalink/132490.html)
Ως επακόλουθο, η ανάγκη για ρευστότητα, σε συνδυασμό με την επιτακτική ανάγκη να αποφευχθεί η έκδοση νέου νομίσματος -το οποίο θα οδηγούσε σε αύξηση των τιμών κατά την κυκλοφορία (Κακριδής, χωρίς ημερομηνία)- κατέστη κρίσιμη για την αποτροπή της καθολικής χρεοκοπίας, η οποία δέσποζε σαν δαμόκλειος σπάθη πάνω από τη φιλοβασιλική ελληνική κυβέρνηση. Για να αντιμετωπιστεί αυτό, υιοθετήθηκε μια κάπως ανορθόδοξη, αλλά αναμφίβολα πρωτότυπη λύση, η οποία απομακρύνθηκε από την τυπική οδό της αύξησης των δασμών και της πρόσθετης φορολόγησης του ήδη επιβαρυμένου και βαριά φορολογημένου ελληνικού λαού. Η πίεση του χρόνου, η άρνηση των μεγάλων δυνάμεων για σύναψη δανείων και η ανάγκη για άμεση εύρεση χρημάτων οδήγησε στην πρωτάκουστη για την οικονομική ιστορία «Διχοτόμηση της δραχμής». Το παρόν άρθρο θα επιχειρήσει να αποτιμήσει τα θετικά και τα αρνητικά της παραπάνω πολιτικής και να απαντήσει το ερώτημα: «Τι οικονομικά αποτελέσματα είχε η διχοτόμηση της δραχμής;»
Το χρονικό της απόφασης περιγράφεται ως εξής: «Βαρύθυμοι ήσαν ο Πρωθυπουργός και ο υπουργός οικονομικών όταν ο πρώτος γύρισε από την Ευρώπη με άδεια χέρια τότε. Και ξαφνικά ο δεύτερος τινάχθηκε για να πη στον Γούναρη: Δημητράκη τα ήβρα τα λεπτά … Ο Γούναρης έμεινεν εμβρόντητος και τον εκοίταζε με ολάνοιχτα και ακίνητα τα μάτια χωρίς να αρθρώνη λέξη. Ο Πρωτοπαπαδάκης αντί άλλης εξηγήσεως έβγαλε από το πορτοφόλι του το χαρτονόμισμα, το έκοψε εις δύο και επέδειξε τα τεμάχια κρατών αυτά προ των εκστατικών οφθαλμών του φίλου του.» (Ρούσσος, 1976, σελ. 229-232). Ένα μήνα αργότερα, επανέλαβε την κίνηση ενώπιον του Κοινοβουλίου, εισηγούμενος το νόμο 2749, σύμφωνα με τον οποίο όλα τα ελληνικά χαρτονομίσματα επρόκειτο να διχοτομηθούν. Το αριστερό τμήμα (οι «σταυροί») με την προσωπογραφία του πρώτου διοικητή Γ. Σταύρου κυκλοφορεί κανονικά, αλλά στη μισή ονομαστική αξία. Το δεξί τμήμα με το θυρεό (τα «στέμματα») μεταβλήθηκε σε προσωρινό ομόλογο του αναγκαστικού δανείου. Με τον τρόπο αυτό η νομισματική κυκλοφορία, που ξεπερνούσε τα 3.100.000.000 δραχμές, μειώθηκε κατά το 50% ενώ το δάνειο εκδόθηκε στο άρτιο (ομολογία που εκδίδεται στην ονομαστική αξία) με 6.5% τόκο και προθεσμία εξόφλησης την 1η Απριλίου 1943 (Μπρεγιάννη, 2002, σελ 191).
Η διχοτόμηση του χαρτονομίσματος ονομάστηκε «αναγκαστικό δάνειο» και προσέλκυσε ποικίλα σχόλια. Το σκεπτικό ήταν απλό: αντί να τυπώσει νέα χαρτονομίσματα, «φορολογώντας» τους πολίτες μέσω του πληθωρισμού, ο Πρωτοπαπαδάκης προτίμησε να αφαιρέσει τα χρήματα απευθείας από τις τσέπες και τα πορτοφόλια τους, προσφέροντας ως αντάλλαγμα μερικά ομόλογα – αμφίβολης, φυσικά, αξίας (Κακρίδης, χωρίς ημερομηνία). Η προαναφερθείσα ανακοίνωση του Πρωτοπαπαδάκη εκλήφθηκε από τους βουλευτές με διαφορετικές αντιδράσεις: όπως αναφέρουν τα πρακτικά της Βουλής, κυμάνθηκαν από διαμαρτυρίες, γέλωτες έως και ραγδαία χειροκροτήματα (Φίνας, 2017). Ωστόσο, ακόμα και οι επικριτές της, αναγνώρισαν την πρωτοτυπία του εγχειρήματος. Στην πράξη ισοδυναμούσε με ανταλλαγή μίας υποχρέωσης με μία άλλη, και άρα δεν αποτελούσε νέο δάνειο. Ήταν, όμως, σίγουρα αναγκαστική, στο βαθμό που οι Έλληνες κάτοχοι μετρητών υποχρεώθηκαν από τη μία μέρα στην άλλη να δανείσουν τις μισές τους δραχμές στο Ελληνικό Δημόσιο.
Ξεκινώντας από τα θετικά, παρά τις διαδοχικές νομικές προσαρμογές, το σχέδιο πέτυχε αρχικά το στόχο του, με τον Πρωτοπαπαδάκη να εξασφαλίζει σημαντικά κεφάλαια μέσω του εσωτερικού δανείου για την αντιστάθμιση των δημοσιονομικών ελλειμμάτων. Ωστόσο, οι περιορισμοί της νομισματικής κυκλοφορίας της περιόδου, κατέστησαν τα συνολικά κεφάλαια σε 1,3 δισεκατομμύρια δραχμές. Αν και ανακούφισε προσωρινά τις δημοσιονομικές πιέσεις, το μέτρο αυτό ήταν τελικά ανεπαρκές, καθώς τα ελλείμματα αυξήθηκαν σχεδόν σε 1,7 δισεκατομμύρια δραχμές (Εθνικό Τυπογραφείο, σελ. 1955-1966). Με τις επιλογές εξωτερικού και εσωτερικού δανεισμού να έχουν εξαντληθεί, η κυβέρνηση κατέφυγε σε περαιτέρω κοπές συναλλάγματος για να καλύψει το έλλειμμα ενώ παράλληλα επανάφερε τα αποσυρθέντα χαρτονομίσματα στην κυκλοφορία μέσω των δημόσιων δαπανών. Στη συνέχεια, ο έλεγχος της νομισματικής πολιτικής κατέρρευσε. Καθώς εντάθηκε η μικρασιατική σύγκρουση, η συναλλαγματική ισοτιμία του δολαρίου εκτοξεύθηκε σε 88,2 δραχμές μέχρι το Δεκέμβριο του 1922, σημειώνοντας δεκαεπταπλάσια αύξηση (Βερέμης και Κωστής, σελ 83, 118). Αν και το ακριβές τμήμα που διατέθηκε στο μικρασιατικό μέτωπο παραμένει αβέβαιο, εκτιμήσεις αναφέρουν ότι περίπου το 33-35% των κεφαλαίων κατευθύνθηκε εκεί (Αργυρέας, σελ. 114).
Ένα δευτερεύον, πιο μακροπρόθεσμο αποτέλεσμα ήταν η καθιέρωση από τον Πρωτοπαπαδάκη ενός καινοτόμου μηχανισμού εσωτερικού δανεισμού, ο οποίος στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκε δύο φορές από μεταγενέστερες κυβερνήσεις. Το 1924, ένα παρόμοιο μέτρο δανεισμού επανήλθε, το οποίο περιλάμβανε υποχρεωτική μείωση της αξίας των τραπεζογραμματίων κατά 25%, καθώς το κράτος αντιμετώπιζε προκλήσεις όσον αφορά την κάλυψη απλήρωτων υποχρεώσεων από το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας που χρονολογούνταν από το 1918-1920 (Λυμπεράτος, 2023, παρ. 23). Η ιστορία επαναλήφθηκε, την 24η Ιανουαρίου 1926, όταν Θ. Πάγκαλος θέσπισε μια πολιτική η οποία από τους εχθρούς του χαρακτηρίστηκε ως «ληστεία μετά φόνου όλου του λαού». Με διάταγμα υποχρέωσε όλα τα χαρτονομίσματα που κυκλοφορούσαν να μειωθούν κατά ένα τέταρτο, μειώνοντας έτσι την ονομαστική τους αξία κατά 25% (Βουρνάς, σελ. 332).
Ωστόσο, οι αρνητικές επιπτώσεις της πολιτικής αποδείχθηκαν πιο έντονες. Η διχοτόμηση δημιούργησε σύγχυση στο κοινό, ωθώντας τους ιδιώτες να αποσύρουν καταθέσεις και να προβούν σε αγορές προϊόντων εν αναμονή της εφαρμογής του μέτρου. Επιπλέον, η εξαίρεση των κερμάτων από το μέτρο οδήγησε στην ευρεία εξαφάνισή τους από την κυκλοφορία, διαταράσσοντας τις λειτουργίες των μικρών επιχειρήσεων που εξαρτώνταν από τις συναλλαγές με κέρματα, όπως τα αρτοποιεία (Ελεύθερος Τύπος, παρ. 6). Ταυτόχρονα, παρατηρείται πως η συγκεκριμένη πολιτική έβλαψε δυσανάλογα τις ομάδες με χαμηλότερο εισόδημα, των οποίων οι καταθέσεις ουσιαστικά απαξιώθηκαν. Η ανησυχία αυτή τέθηκε αμέσως από τον Κ. Αναστασόπουλο μετά την υποβολή της πρότασης του Πρωτοπαπαδάκη ( Εθνικό, Τυπογραφείο, σελ. 1965-1966):
«Ἐγώ ὁ ὁποῖος εἶμαι βιοπαλαιστής, ὅ,τι ἔχω τὸ ἔχω εἰς τὸ θυλάκιόν μου, ἄλλοι τὰ ἔχουσιν εἰς τὸ χρηματοκιβώτιόν των ἤ εἰς ὁμολογίας Ἐθνικῆς Τραπέζης ἤ εἰς δάνεια ξένων κρατῶν. Αὐτοὶ δέν θὰ βαρυνθῶσι. Καὶ ἔκεῖνο τὸ ὁπ ο ῖον δὲν θὰ κάμῃ καλὴν ἐντύπωσιν εἰς τὸν λαὸν, εἶναι ὅτι θα ἴδῃ ὅτι δὲν θὰ ἐπιβαρυνθῶσιν ὅλοι ἐξ’ ἴσου [ … ] Οἱ ἔχοντες περιουσίας συγκειμένας ἐκ συναλλάγματος ἤ ἀπὸ μεταλλικὸν κλπ. οὗτοι οὐδαμῶς θίγονται, ενῶ θίγονται πάντες ὅσοι ἔχουσι φαινομενικὴν περιουσίαν εἰς χρήματα.»
Πράγματι, εφόσον έμεναν στο απυρόβλητο άλλες αξίες (ομόλογα, μετοχές, συνάλλαγμα, πολύτιμα μέταλλα, ακίνητα) στις οποίες μπορούσαν να επενδύσουν μόνο οι ανώτερες τάξεις το μέτρο έπληττε μόνο όσους διακρατούσαν τον πλούτο τους υπό μορφή μετρητών, δηλαδή τα λαϊκά στρώματα (Μπούνταλης, 2014, 204-209). Επιπλέον, η πολιτική εξαιρούσε τις ξένες εταιρείες, τους αλλοδαπούς υπηκόους και τις πλούσιες ομάδες, όπως οι εφοπλιστές, οι οποίοι είχαν σημειώσει σημαντική αύξηση στα κέρδη τους, που ξεπερνούσε το 400% των προ του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου επιπέδων, επιτρέποντάς τους έτσι να αποφύγουν την οικονομική επιβάρυνση του μέτρου (Ανδρεάδης, 1960, σελ. 29-30).
Επιπρόσθετα, ελλείψει αρχικής σαφήνειας όσον αφορά την εφαρμογή του μέτρου της διχοτόμησης, επήλθαν ευκαιρίες κερδοσκοπίας. Η εφημερίδα, Εμπρός (Εμπρός, 1922, σελ. 1.), ανέφερε ότι, μετά την ανακοίνωση της πολιτικής, οι έμποροι άρχισαν να κρύβουν τα εμπορεύματά τους για να τα πουλήσουν σε υψηλές τιμές (Τσιχλής, 2010, σελ.524-525). Το Έθνος άσκησε επίσης έντονη κριτική, κατηγορώντας την κυβέρνηση για βαρύτατη αδικία ενάντια των χαμηλών στρωμάτων και για κλόνηση της εμπιστοσύνης στο νόμισμα: «Ολος ο ιδρώς του ελληνικού λαού, ιδρώς εργασίας ολοκλήρων ετών, μετουσιωθείς εις χρήμα, επετάχθη εις τους δρόμους», έγραφε στις 24 Μαρτίου 1922. «Όλαι αι οικονομίαι των κατωτέρων λαϊκών τάξεων, διά τας οποίας υπερηφανεύοντο και τας οποίας είχεν ασφαλές στήριγμα διά μίαν του ανάγκην, διά μίαν ασθένειαν, διά την αποκατάστασιν των τέκνων του, διά τα γηρατειά του, τέλος όλον αυτό το αίμα εξητμίσθη… Εντός 24 ωρών η κυβέρνησις διά του εκτρωματικού της αποκυήματος κατώρθωσε να εκμηδενίση τας μικράς περιουσίας, να πλήξη κυρίως την μικράν αποταμίευσιν… Το εξωφρενικόν νομοθέτημα εκλόνισεν εκ βάθρων την εμπιστοσύνην του λαού εις το νόμισμα…» (Εθνος, 1922). Τέλος, οι εφημερίδες, κυρίως της συμπολίτευσης, τήρησαν αμήχανη στάση και η κυβέρνηση αναγκάστηκε να τις δωροδοκήσει για να υποστηρίξουν το αναγκαστικό δάνειο, όπως αναφέρει στο ημερολόγιο του ο Ιωάννης Μεταξάς (Πέμπτη 24 Μαρτίου): «Αι εφημερίδες επληρώθησαν αδρότατα εκατό χιλιάδες εκάστη, αι βενιζελικαί, αφού εφάνησαν δεχόμεναι κατ’ αρχάς, ηρνήθησαν έπειτα» (ΤΟ ΒΗΜΑ, 2011, παρ. 11).
Συμπερασματικά, το ριζοσπαστικό νομισματικό μέτρο του Πρωτοπαπαδάκη είχε τόσο θετικές όσο και αρνητικές συνέπειες. Από τη θετική πλευρά, κατάφερε να αντιμετωπίσει την άμεση ανάγκη κάλυψης των δημόσιων δαπανών και χρηματοδότησης του πολέμου. Ωστόσο, ο προσωρινός χαρακτήρας του μέτρου προσέφερε λίγες ελπίδες για το μέλλον, καθώς η «ληστεία», όπως την περιέγραψαν οι σύγχρονες εφημερίδες, δεν μπορούσε να διατηρηθεί συστηματικά. Επιπλέον, τα επακόλουθά της επιβάρυναν αφόρητα τις κατώτερες τάξεις, ενώ υπονόμευαν περαιτέρω την αξιοπιστία του νομίσματος, το οποίο τελικά κατέρρευσε με την ήττα στο μικρασιατικό μέτωπο. Εν ολίγοις, από μια ρεαλιστική ματιά ο Πρωτοπαπαδάκης κατάφερε να φέρει εις πέρας το αίτημα της κυβερνήσεως Γούναρη ώστε να «ηύρει τα λεπτά». Ο Σπύρος Μαρκεζίνης σχολιάζοντας το εν λόγω αναγκαστικό δάνειο αναφέρει τα εξής: «…Γεγονός είναι ότι ανεξαρτήτως διαμαρτυριών, αντιδράσεων, ενδεχομένως, δε, και ορισμένων αδυναμιών, το σχέδιο εκείνο, συνδυάζον φαντασίαν και τόλμην όχι μόνο έσωσε την ώραν εκείνην το Μέτωπον από την κατάρρευσιν, αλλά και παρέσχε χρόνον δια κάποιαν αντιμετώπισιν του αδιεξόδου» (Φίνας, 2017, παρ. 32). Εν συντομία, ο Πρωτοπαπαδάκης ενήργησε για να αποτρέψει μια άμεση οικονομική καταστροφή.
Βιβλιογραφία:
Ανδρεάδης Σ. (1960). Η Εξέλιξη της Ελληνικής Εμπορικής Ναυτιλίας
Αργυρέας, Δ. (2019). Όψεις των πολιτικών εξελίξεων στην Ελλάδα από το Νοέμβριο του 1920 έως τις 12 Αυγούστου του 1922. [ Διπλωματική Εργασία, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. https://pergamos.lib.uoa.gr/uoa/dl/object/2884016/file.pdf
Βερέμης Θ., Κωστής Κ. (1984). Η Εθνική Τράπεζα στη Μικρά Ασία, ΜΙΕΤ.
Βουρνάς, Τ. (2005). Ιστορία της νεώτερης και σύγχρονης Ελλάδας (τόμος. Β΄). Πατάκη
Δελλαγραμάτικα Γ. (1983). Τα οικονομικά της Μικρασιατικής Εκστρατείας. Η Μικρασιατική Εκστρατεία και Καταστροφή Επιστημονικό Διήμερο (σελ. 90-118). Σύγχρονη Εποχή.
Μπούνταλης, Α.Κ. (2016) Το χρήμα στην Ελλάδα. MIG Publishing. http://moneyingreece.org/el/the-forced-loan-of-1922
Μπρεγιάννη Α. (χωρίς ημερομηνία). Οικονομικός εκσυγχρονισμός πολεμική συγκυρία και πολιτική μετάβαση 1910 – 1926. Ένωση Ελληνικών Τραπεζών. 183-199. https://www.hba.gr/5Ekdosis/UplPDFs/deltia/4_2002/19.pdf
Ρούσσος, Γ. (1976). Νεώτερη Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (1826-1974). Μορφωτική Εστία.
Τσίχλης, Β. Σ. Ε. (2010). Μικρασιατική εκστρατεία και αναγκαστικό δάνειο. Νόβολι
1922, 22 Μαρτίου. Όχι εις αυτήν την κυβέρνησιν. Εμπρός
1922, 24 Μαρτίου. Έθνος
Πρακτικά της Γ’ εν Αθήναις Συντακτικής των Ελλήνων Συνελεύσεως (1920-1921-1922).(1922). Τεύχος Γ’, Συνεδρίαση ΟΓ’, 21/3/1922, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα
(2011, 13 Φεβρουαρίου). Όταν το κατοστάρικο κόπησε στην μέση. ΤΟ ΒΗΜΑ. Τελευταία πρόσβαση 19 Νοεμβρίου, 2024. https://www.tovima.gr/2011/02/13/books-ideas/otan-to-katostariko-kopike-sti-mesi/
(2017, 19 Φεβρουαρίου). Τα εσωτερικά δάνεια που «στράγγιξαν» τον ελληνικό λαό. ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ Τύπος. Τελευταία πρόσβαση 19 Νοεμβρίου, 2024. https://eleftherostypos.gr/istories/79865-ta-esoterika-daneia-poy-straggixan-ton-elliniko-lao
Κακρίδης Ανδρέας. (n.d.). Διχοτόμηση του νομίσματος – ΔΕΚΑΕΤΙΑ 1920 – 100 Χρόνια Κ. Η Καθημερινή. Τελευταία πρόσβαση 19 Νοεμβρίου, 2024. https://www.kathimerini.gr/k/100yk/1006246/dichotomisi-toy-nomismatos/
Κυριάκος Ι. Φίνας. (2017, 23 Φεβρουαρίου). Το καθεστώς πτώχευσης του 1922, όταν έγινε η διχοτόμηση του χαρτονομίσματος. Η ΡΟΔΙΑΚΗ. Τελευταία πρόσβαση 19 Νοεμβρίου, 2024. https://www.rodiaki.gr/article/359032/to-kathestws-ptwxeyshs-toy-1922-otan-egine-h-dixotomhsh-toy-xartonomismatos
Λυμπεράτος Μιχάλης. (2023, Ιανουάριος 12). Το Μικρασιατικό Μέτωπο: μια οικονομικά ανέφικτη επεκτατική εκστρατεία. 9η ημερίδα του Ανοιχτού Διαρκούς Συνεδρίου «100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή». Δήμος Καισαριανής. Τελευταία πρόσβαση, 19 Νοεμβρίου, 2024. https://kaisariani.gr/2023/01/12/to-mikrasiatiko-metopo-mia-oikonomik/