Γράφει η Χαμαϊδή Προβάτου
Οι Ελληνοτουρκικές σχέσεις διαχρονικά χαρακτηρίζονταν από εντάσεις, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά την οριοθέτηση των θαλάσσιων ζωνών στο Αιγαίο. Η πρωτεύουσα νομική πηγή για την οριοθέτηση θαλάσσιων ζωνών είναι η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας του 1982 (εφεξής UNCLOS). Η Ελλάδα, ως χώρα που έχει κυρώσει την Σύμβαση, στηρίζει τις διεκδικήσεις της σε αυτή (United Nations Treaty Collection, Chapter XXI,6). Αντίθετα, η Τουρκία, η οποία δεν την έχει υπογράψει, προβάλλει ερμηνείες του Δικαίου της Θάλασσας που εξυπηρετούν τις δικές της εθνικές και γεωπολιτικές επιδιώξεις. Η παρούσα ανάλυση αντλεί από την UNCLOS προκειμένου να εξετάσει τις βασικές διεκδικήσεις της Ελλάδας και της Τουρκίας, τα σχετικά νομικά προηγούμενα και την προοπτική επίλυσης της διαφοράς μέσω προσφυγής στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης.
Οι διεκδικήσεις της Ελλάδας στο Αιγαίο αφορούν την άσκηση των κυριαρχικών της δικαιωμάτων όπως αυτά απορρέουν από το διεθνές δίκαιο, και ειδικότερα από την UNCLOS. Συγκεκριμένα: α) Σύμφωνα με το άρθρο 3 της Σύμβασης, κάθε παράκτιο κράτος δύναται να καθορίσει το εύρος της αιγιαλίτιδας ζώνης μέχρι το ανώτατο όριο των 12 ναυτικών μιλίων από τις γραμμές βάσης. Με την άσκηση αυτού του δικαιώματος, υπολογίζεται, ότι περίπου το 71.2% του Αιγαίου θα περιέλθει υπό ελληνική κυριαρχία (Ιωάννου/Στρατή 2013,σ.83). Όμως, στην πράξη, η Ελλάδα είναι η μοναδική χώρα παγκοσμίως που δικαιούται, αλλά εξαιτίας της τουρκικής απειλής, δεν έχει επεκτείνει τα χωρικά της ύδατα από τα 6 στα 12 ναυτικά μίλια. Αξίζει να σημειωθεί, πως η επέκταση γίνεται αποκλειστικώς με μονομερή εσωτερική πράξη της κάθε χώρας χωρίς να απαιτεί προηγούμενη συμφωνία με τα παράκτια κράτη της περιοχής (Συρίγος/Ντόκος 2020, σ. 11).
β) Η οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας συνιστά, σύμφωνα με την Ελλάδα, την μοναδική διμερή διαφορά της με την Τουρκία. Ειδικότερα, το άρθρο 121 της UNCLOS ορίζει ότι τα νησιά έχουν δικαίωμα σε υφαλοκρηπίδα, επομένως το όριο μεταξύ των δύο χωρών θα έπρεπε να χαραχθεί μεταξύ των νησιωτικών ακτών της Ελλάδας και των ηπειρωτικών της Τουρκίας (Κούμας/Χουρχούλης 2024,σ.157). Tο άρθρο 15 της UNCLOS υποδεικνύει ως πρωτεύον τρόπο οριοθέτησης της αιγιαλίτιδας ζώνης τη μέση γραμμή, εκτός ειδικών περιστάσεων (Evans 2018, κεφ.21). Η Ελλάδα επιθυμεί να διευθετήσει το παραπάνω ζήτημα σε διμερές επίπεδο. Όμως, εάν αυτό δεν φέρει αποτέλεσμα, η ίδια θα απευθυνθεί στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης (Υπουργείο Εξωτερικών Ελλάδας). Επιπλέον, επισημαίνεται πως η Ελλάδα μέσω του νομικού θεσμού της υφαλοκρηπίδας, αποκτά πλήρες δικαίωμα εκμετάλλευσης των υποθαλάσσιων πόρων που βρίσκονται στον βυθό των θαλασσών της είτε κηρύξει, είτε δεν κηρύξει Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ) (Συρίγος/Ντόκος 2020, σ.51).
γ) Οι συνθήκες της Λωζάνης (1923) και των Παρισίων (1947) επέβαλαν σε ορισμένα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, καθεστώς αποστρατιωτικοποίησης. Όμως, εν όψει της αναθεωρητικής στάσης, των απειλών και διεκδικήσεων της Τουρκίας στο Αιγαίο, η Ελλάδα θεωρεί ότι έχει το δικαίωμα να στρατιωτικοποιήσει τα νησιά της ως «αντίμετρο». Από ελληνικής πλευράς, οι ενέργειές της εντάσσονται στο πλαίσιο της νόμιμης άμυνας, όπως αυτή ορίζεται από το διεθνές δίκαιο (Συρίγος/Ντόκος 2020, σελ.20). Για τους ίδιους λόγους, η χώρα ακολουθεί μια στρατηγική που συνδυάζει την ενίσχυση των εθνικών ενόπλων δυνάμεων και την εξισορρόπηση μέσω συμμαχιών όπως το ΝΑΤΟ και η Ευρωπαϊκή Ένωση, ως εγγύηση ασφαλείας απέναντι στην Τουρκία (Φάκελος Ελληνοτουρκικά 2023,σ.18).
Από νομικής πλευράς, η UNCLOS ευνοούσε τις ελληνικές θέσεις έναντι των
τουρκικών, γι’ αυτό και η Τουρκία ήταν ένα από τα ελάχιστα κράτη που δεν την υπέγραψαν (Κούμας/Χουρχούλης 2024,σ.187). α) Συγκεκριμένα, λίγο καιρό μετά την επικύρωση της από την Ελλάδα, η ίδια δήλωσε ότι «οποιαδήποτε επέκταση της ελληνικής αιγιαλίτιδας ζώνης στα 12 μίλια θα σήμαινε ελληνοτουρκικό πόλεμο (casus belli)» (Τουρκική Εθνοσυνέλευση 1995). Παρότι παράνομη (Άρθρο 2 παρ.4 Χάρτη Η.Ε.), η Τουρκία χρησιμοποιεί επιχειρήματα για νομιμοποιήσει την θέση της όπως: ότι σε ημίκλειστες θάλασσες απαιτείται η συγκατάθεση των γειτονικών κρατών για την σχετική επέκταση, ότι η επέκταση αυτή θα εμποδίζει την διεθνή ναυσιπλοΐα και τέλος ότι θα συνιστά κατάχρηση δικαιώματος (Ιωάννου/Στρατή 2013,σ.83-4). Τα παραπάνω επιχειρήματα υστερούν από νομικής απόψεως. Πρώτον, το άρθρο 122 της UNCLOS, που αφορά τις ημίκλειστες θάλασσες, δεν περιλαμβάνει καμία αναφορά σε απαίτηση συγκατάθεσης. Δεύτερον, η ελευθερία της διεθνούς ναυσιπλοΐας προστατεύεται μέσω του θεσμού της «αβλαβούς διέλευσης». Τρίτον, η συγκεκριμένη επέκταση απέχει από το να χαρακτηριστεί καταχρηστική (Αντωνόπουλος/Μαγκλιβέρας 2017,σ.27). Ακόμη, η Τουρκία ισχυρίζεται πώς μια τέτοια κίνηση θα ανατρέψει τη λεπτή ισορροπία που καθιερώθηκε με τη Συνθήκη της Λωζάνης και θα μετατρέψει το Αιγαίο σε «ελληνική λίμνη», περικυκλώνοντας την τουρκική ακτή και απειλώντας την ασφάλειά της (Κούμας/Χουρχούλης 2024,σ.157).
β) Η Τουρκία, σε αντίθεση με την Ελλάδα, επικαλούμενη τον ημίκλειστο χαρακτήρα του Αιγαίου και τις «ειδικές περιστάσεις», καθώς και τα «σπουδαία τουρκικά συμφέροντα» στην περιοχή, ισχυρίζεται ότι τα ελληνικά νησιά δεν δικαιούνται ίση αξία με την ηπειρωτική Ελλάδα στην οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας και της ΑΟΖ (Κούμας/Χουρχούλης 2024,σ.157). Ως εκ τούτου, διεκδικεί την οριοθέτηση βάσει των ηπειρωτικών ακτών των δύο χωρών, αγνοώντας ή περιορίζοντας σημαντικά την επήρεια των ελληνικών νησιών. Υπογραμμίζεται ότι σε αντίθεση με την Ελλάδα που χρησιμοποιεί την αρχή της μέσης γραμμής, η Τουρκία στηρίζει τις διεκδικήσεις της στην ευθυδικία, η οποία δεν προϋποθέτει κάποια συσχέτιση με συγκεκριμένο τρόπο οριοθέτησης, αλλά στοχεύει σε μια δίκαιη λύση λαμβάνοντας υπόψη όλα τα ζητήματα (Συρίγος/Ντόκος 2020,σ.47). γ) Παράλληλα, με αφορμή την κρίση των Ιμίων, η Τουρκία ανέπτυξε τη θεωρία περί υπάρξεως εκτεταμένων «γκρίζων ζωνών» στο Αιγαίο, αμφισβητώντας την κυριαρχία της Ελλάδας σε περίπου 1.000 νησιά και βραχονησίδες που δεν κατονομάζονται ρητά στις διεθνείς συνθήκες. Η Ελλάδα, απορρίπτει κατηγορηματικά τη θεωρία αυτή, τονίζοντας ότι η κυριαρχία επί των νησιών αυτών είναι σαφής και εδραιωμένη από ιστορικές και νομικές πράξεις, επομένως αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της ελληνικής επικράτειας (Συρίγος/Ντόκος 2020,σ.38).
δ) Με τις ανωτέρω δυο διεκδικήσεις, η Τουρκία ουσιαστικά αποσκοπεί στον έλεγχο του μισού Αιγαίου Πελάγους. Η διεκδίκηση αυτή εντάσσεται στην ευρύτερη «Γαλάζια Πατρίδα» (mavi vatan), η οποία θεωρείται θεμελιακό τουρκικό ιδεολόγημα και αποτελεί την ενοποίηση των τουρκικών διεκδικήσεων σε ένα ολιστικό σχέδιο, εντασσόμενο στη νέο-οθωμανική ατζέντα του Ερντογάν. Συγκεκριμένα, περιλαμβάνει μια τεράστια περιοχή που καλύπτει το ήμισυ του Αιγαίου και τις υφαλοκρηπίδες Κύπρου, Καστελόριζου, Ρόδου, Καρπάθου, Κάσου και του ανατολικού τμήματος της Κρήτης. Το όραμα αυτό προσδοκά την επανάκαμψη της Τουρκίας στους ευρύτερους γεωγραφικούς χώρους όπου ιστορικά επιδρούσε η Οθωμανική Αυτοκρατορία (Φάκελος ελληνοτουρκικά 2023,3).
ε) Μια από τις σοβαρότερες διεκδικήσεις της Τουρκίας, αφορά το θέμα της αποστρατιωτικοποιήσεως των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου. Η τουρκική επιχειρηματολογία βασίζεται στην άποψη ότι οι υποχρεώσεις αποστρατιωτικοποίησης εξακολουθούν να ισχύουν για τη Λήμνο και τη Σαμοθράκη, σε αντίθεση με την Ίμβρο, την Τένεδο και τις Λαγούσες νήσους (Μαυριές) που βρίσκονται υπό τουρκική κυριαρχία. Επιπλέον, εύλογες είναι οι ανησυχίες της, αναφορικά με την δυνατότητα της ελληνικής αεροπορίας να επιτεθεί στο εσωτερικό της, μέσω των βάσεων στα νησιά (Κούμας/Χουρχούλης 2024,σ.158). Από την πλευρά της, η Ελλάδα, όπως προαναφέρθηκε, θεωρεί ότι πράττει στα πλαίσια νόμιμης άμυνας. Η ίδρυση της τουρκικής στρατιάς Αιγαίου (4η Στρατιά) τον Ιούλιο του 1975, ήρθε να ενισχύσει την ελληνική επιχειρηματολογία.
ζ) Ένα από τα πιο ιδιαίτερα ζητήματα που χαρακτηρίζουν τις ελληνοτουρκικές σχέσεις αφορά τα εναέρια σύνορα της Ελλάδας. Έως σήμερα, η Ελλάδα διατηρεί δυο αιγιαλίτιδες ζώνες: μια στα 6ν.μ γενικής μορφής (χωρικά ύδατα & εναέριος χώρος) και μια στα 10ν.μ ειδικής μορφής (μόνο εναέριος χώρος). Η ρύθμιση αυτή, αν και παράδοξη, δεν είναι παράνομη. Κατά το διεθνές δίκαιο, η κατοχή εθνικού εναέριου χώρου πέρα από την αιγιαλίτιδα ζώνη είναι επιτρεπτή, μόνο με ειδική ρύθμιση που φανερώνει την συναίνεση των ενδιαφερόμενων κρατών. Η Τουρκία αποδέχτηκε το σύνθετο αυτό καθεστώς, δίχως διαμαρτυρία (Ευσταθοπούλου 2007,σ.36). Όμως μετά το 1974, άρχισε έμπρακτα να το παραβιάζει με την χρήση στρατιωτικών αεροσκαφών, επικαλούμενη νομικά επιχειρήματα σχετικά με την ασυμμετρία του εναέριου με τον θαλάσσιο χώρο (Υπουργείο Εξωτερικών Ελλάδας). Αντίστοιχα προβλήματα αμφισβήτησης προέκυψαν στην περιοχή FIR (Flight Information Region) και SAR (Search and Rescue) (Συρίγος/Ντόκος 2020,σ.24). Αν και ιδιαίτερη συνθήκη, η Τουρκιά δεν νομιμοποιείται στην προβολή τόσο καθυστερημένης αμφισβήτησης μιας οριοθέτησης που, επί τόσα έτη, επιφέρει έννομα αποτελέσματα στο διεθνές πεδίο.
Με σκοπό την ενίσχυση της επιχειρηματολογίας των δύο χωρών, παρατίθενται τα εξής νομικά προηγούμενα. Προς υποστήριξη των νομικών θέσεων της Ελλάδας, μπορεί να χρησιμοποιηθεί η υπόθεση Ηνωμένου Βασιλείου – Νορβηγίας, η οποία αφορούσε τη νομιμότητα της χρήσης ευθειών γραμμών βάσης από τη Νορβηγία λόγω της περίπλοκης ακτογραμμής της. Το Δικαστήριο αποφάνθηκε τη νομιμότητα αυτών των γραμμών και το δικαίωμα των παράκτιων κρατών να καθορίζουν τις θαλάσσιες ζώνες τους λαμβάνοντας υπόψη τις γεωγραφικές τους ιδιομορφίες (ICJ,Anglo-Norwegian Fisheries Case 1951). Αυτό ενισχύει τη θέση της Ελλάδας, καθώς υποστηρίζει το δικαίωμα ενός κράτους να καθορίζει τις θαλάσσιες ζώνες του με βάση τη γεωγραφία του. Παράλληλα, η Ελλάδα δύναται να επικαλεστεί την υπόθεση Μάλτας – Λιβύης του 1985 περί οριοθέτησης της υφαλοκρηπίδας. Το Δικαστήριο αποφάνθηκε ότι τα νησιά μπορούν να έχουν πλήρη επήρεια στην οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας και της ΑΟΖ, ιδίως όταν η απόσταση μεταξύ των ηπειρωτικών ακτών είναι μικρότερη από 400 μίλια (ICJ,Libya/Malta Case 1985). Αυτό ενισχύει σημαντικά τη θέση της Ελλάδας στο Αιγαίο, καθώς αποδεικνύει ότι τα ελληνικά νησιά πρέπει να λαμβάνονται πλήρως υπόψη κατά την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας και της ΑΟΖ με την Τουρκία.
Αντιστοίχως, η Τουρκία μπορεί να επικαλεστεί τις υποθέσεις της Βόρειας Θάλασσας. Αυτές οι υποθέσεις αφορούσαν την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας στη Βόρεια Θάλασσα μεταξύ Γερμανίας και Δανίας/Ολλανδίας. Το Δικαστήριο απέρριψε την υποχρεωτική εφαρμογή της αρχής της μέσης γραμμής και εισήγαγε την αρχή της «ευθυδικίας» και την ανάγκη συνεκτίμησης των σχετικών περιστάσεων (ICJ,North Sea Continental Shelf Cases 1969). Αυτό ενισχύει τη θέση της Τουρκίας, καθώς μπορεί να υποστηρίξει ότι η οριοθέτηση στο Αιγαίο θα πρέπει να βασίζεται σε «δίκαιες αρχές» και να λαμβάνει υπόψη τις γεωγραφικές ιδιαιτερότητες, όπως το μήκος της τουρκικής ακτογραμμής σε σύγκριση με την ελληνική και την παρουσία πολλών ελληνικών νησιών κοντά στην τουρκική ακτή (Evans, 2018). Ακόμη, ιδιαίτερη σημασία μπορεί να έχει η υπόθεση Ουκρανίας – Ρουμανίας, περί οριοθέτησης υφαλοκρηπίδας και ΑΟΖ στη Μαύρη Θάλασσα. Το Δικαστήριο έδωσε περιορισμένη επήρεια στη νήσο των Όφεων, ένα μικρό και ακατοίκητο νησί κοντά στην ουκρανική ακτή, στην οριοθέτηση της ΑΟΖ, κρίνοντας ότι η πλήρης επήρεια θα οδηγούσε σε «δικαστική αναμόρφωση της γεωγραφίας» (ICJ,Romania v. Ukraine 2009). Αυτό ενισχύει τη θέση της Τουρκίας, καθώς μπορεί να υποστηρίξει ότι μικρά ή ακατοίκητα ελληνικά νησιά κοντά στις ακτές της δεν δικαιούνται πλήρη επήρεια σε υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ.
Στην περίπτωση που οι δυο χώρες δεν καταφέρουν να βρουν λύση σε διμερές επίπεδο, μπορούν να προχωρήσουν σε προσφυγή στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης. Μια τέτοια προοπτική μπορεί να μειώσει το πολιτικό κόστος της διαπραγμάτευσης και να προσφέρει μια αντικειμενική λύση, βάση διεθνούς δικαίου, δεσμευτική και για τα δυο κράτη. Υπογραμμίζεται πως η Τουρκία δεν έχει αναγνωρίσει την γενική υποχρεωτική δικαιοδοσία του δικαστηρίου, κατά συνέπεια απαιτείται συνυποσχετικό για την παραπομπή του ζητήματος (Υπουργείο Εξωτερικών Ελλάδας). Όμως, εκτός από τα οφέλη, η προσφυγή στην Χάγη δύναται να κρύβει κίνδυνους για την Ελλάδα, ως προς την έκβαση και το εύρος θεμάτων. Το δικαστήριο, θέλοντας να καταλήγει πάντα σε ισορροπημένες και δίκαιες αποφάσεις, τείνει να εξαντλεί τα όρια της διακριτικής ευχέρειας του νομού, προκειμένου κανένα από τα εμπλεκόμενα κράτη να μην φύγει ηττημένο. Αναλυτικότερα, ο δικαστής ενδέχεται να δικαιώσει πλήρως την Ελλάδα στο θέμα των «γκρίζων ζωνών», όπου η ίδια έχει ισχυρά επιχειρήματα αλλά παραλλήλως να εξισορροπήσει την απόφαση, απονέμοντας μεγαλύτερου εύρους υφαλοκρηπίδα στην Τουρκία (Συρίγος/Ντόκος 2020,41). Επιπλέον, ενδέχεται η Τουρκική πλευρά να επιδιώξει διαπραγμάτευση για ζητήματα που θεωρούνται αβάσιμα, ή που η Ελλάδα έχει εξαιρέσει από την δικαιοδοσία του δικαστηρίου, όπως ο εναέριος χώρος, η αποστρατιωτικοποίηση και η επέκταση των χωρικών υδάτων (Συρίγος, Η εφημερίδα των Συντακτών 2020). Εκτός αυτού, μια έκβαση, είναι πάντα αβέβαιη. Έχει εκτιμηθεί, πως μια απόφαση δεν θα δικαιώσει σε απόλυτο βαθμό την ελληνική πλευρά. Τέλος, δεδομένου ότι η Τουρκία ιστορικά δεν είναι πάντοτέ συνεπής στις δεσμεύσεις της, ακόμη κι αν η απόφαση είναι υπέρ της Ελλάδας, η Τουρκία πιθανόν να αρνηθεί την εφαρμογή της (Γκουγκουρέλας, 2023).
Εν κατακλείδι, ο φόβος μια ελληνοτουρκικής σύγκρουσης και κατά συνέπεια, η υιοθέτηση «αμυντικής πολιτικής», οδήγησε την Ελλάδα σε χρόνια αποχή στα θέματα του Αιγαίου, γεγονός που επέτρεψε την συσσώρευση των τουρκικών διεκδικήσεων με πρωταρχικό στόχο την αναθεώρηση του status quo στο Αιγαίο. Οι λανθασμένοι χειρισμοί της χωράς δημιουργήσαν την εντύπωση ενός αμφισβητουμένου καθεστώτος στην περιοχή, και αυξήσαν τις προσδοκίες της Τουρκίας. Στο σημείο αυτό, καμία λύση δεν είναι εύκολη. Ένα είναι σαφές: η στρατηγική ειρηνικής επιλύσεως των ελληνοτουρκικών διάφορων, δεν μπορεί να βασίζεται στην αποχή της μια πλευράς από την άσκηση των δικαιωμάτων που απορρέουν από το Διεθνές Δίκαιο.
Πήγες
Βιβλία
Αντωνόπουλος Μ. & Μαγκλιβέρας Δ.(2017). Δίκαιο της Θάλασσας. Νομική Βιβλιοθήκη.
Κούμας Μ. & Χουρχούλης, Δ. (2024). Ειδικά θέματα ελληνικής εξωτερικής πολιτικής, 1923-2014. Κάλλιπος, Ανοικτές Ακαδημαϊκές Εκδόσεις.
Συρίγος Ά., & Ντόκος Θ. (2020). Τουρκικές διεκδικήσεις σε Αιγαίο και Ανατολική Μεσόγειο. Αλφαβητάρι των ελληνοτουρκικών σχέσεων. 60 χάρτες που εξηγούν τις διαφορές Ελλάδας-Τουρκίας (Ειδική Έκδοση). Καθημερινές Εκδόσεις.
Evans, M. D. (2018). The Law of the Sea. In M. D. Evans, International Law (5η έκδ., κεφ. 21, σ. 635–674). Oxford University Press.
Ιωάννου Κ. Μ., & Στρατή Α. (2013). Δίκαιο της Θάλασσας (4η έκδ.). Νομική Βιβλιοθήκη.
Κλάδη-Ευσταθοπούλου Μ. (2007). Θέματα δικαίου του εναέριου χώρου. Εκδόσεις Ι. Σιδέρης.
Ακαδημαϊκά Άρθρα
ΔΙΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Α., ΛΙΑΚΟΥΡΑΣ Π., ΥΦΑΝΤΗΣ Κ., & ΦΙΛΗΣ Κ. (2023, Νοέμβριος). Φάκελος Ελληνοτουρκικά: Από την Γαλάζια Πατρίδα στο Ανώτατο Συμβούλιο Συνεργασίας, ΕΛΙΑΜΕΠ.
Ειδησεογραφικές Πηγές-Blog
Καρυώτης Θ. (2023, 12 Απριλίου). ΑΟΖ, Χάγη και το “πακέτο” του Μεβλούτ: Δεν πρέπει να παραγνωρίζουμε ότι η Τουρκία δεν θα αποδεχτεί ποτέ την απόφαση του Διεθνούς Δικαστηρίου. Hellas Journal. Διαθέσιμο σε: https://hellasjournal.com/2023/04/aoz-chagi-ke-to-paketo-tou-mevlout-den-prepi-na-paragnorizoume-oti-i-tourkia-den-tha-apodechti-pote-tin-apofasi-tou-diethnous-dikastiriou/
Συρίγος Ά. (2020, 16 Ιανουαρίου). Η ελληνική δήλωση του 2015 για το Διεθνές Δικαστήριο. Εφημερίδα των Συντακτών. Διαθέσιμο σε: https://www.efsyn.gr/stiles/apopseis/225501_i-elliniki-dilosi-toy-2015-gia-diethnes-dikastirio
Γκουγκουρέλας Χ. (2023, 16 Σεπτεμβρίου). Ποιοι οι κίνδυνοι από μια προσφυγή Ελλάδας – Τουρκίας στη Χάγη. Ολύμπιο Βήμα.
Διαθέσιμο σε: https://olympiobima.gr/poioi-oi-kindynoi-apo-mia-prosfygi-elladas-tourkias-sti-chagi/
Νομοθεσία
United Nations (1982). United Nations Convention on the Law of the Sea (UNCLOS).
Διαθέσιμο σε: https://www.un.org/depts/los/convention_agreements/texts/unclos/unclos_e.pdf
United Nations. United Nations Treaty Collection: XXI-6 Convention on the Law of the Sea. Διαθέσιμο σε: https://treaties.un.org/Pages/ViewDetailsIII.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=XXI-6&chapter=21&Temp=mtdsg3&clang=_en#EndDec
Νομολογία
International Court of Justice (2004). Maritime Delimitation in the Black Sea (Romania v. Ukraine). Διαθέσιμο σε: https://www.icj-cij.org/case/132
International Court of Justice (1982). Continental Shelf (Libyan Arab Jamahiriya/ Malta). Διαθέσιμο σε: https://www.icj-cij.org/case/68
International Court of Justice (1951). Fisheries (United Kingdom v. Norway)/ Διαθέσιμο σε: https://www.icj-cij.org/case/5
International Court of Justice (1969). North Sea Continental Shelf (Federal Republic of Germany/ Netherlands). Διαθέσιμο σε: https://www.icj-cij.org/case/52
Επίσημες Κυβερνητικές Πηγές
Υπουργείο Εξωτερικών Ελλάδας. Ζητήματα Ελληνοτουρκικών Σχέσεων, Τουρκικές διεκδικήσεις. Διαθέσιμο σε: https://www.mfa.gr/exoteriki-politiki/eidika-themata-exoterikis- politikis/zitimata-ellinotourkikon-scheseon/tourkikes-diekdikiseis/
Πηγή Φωτογραφίας: Liberal. (2023). Προκαλεί ξανά ο Τσελίκ: Αν συνεχίσετε, κάτι άλλο θα συμβεί. Διαθέσιμο σε: https://www.liberal.gr/amyna-diplomatia/thetei-xana-zitima-apostratiotikopoiisis-ton-nision-o-tselik-synehisete-kati-allo