Γράφει η Έλενα Κοτζαμανίδου
Μια εισαγωγή στο Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο
Το Δίκαιο Πολέμου είναι μια σειρά κατευθυντήριων γραμμών σχετικά με την προσφυγή ενός κράτους σε πόλεμο, καθώς και την εφαρμογή ηθικών κανόνων με σκοπό την αποφυγή πρόκλησης υπέρμετρης βλάβης στο αντίπαλο μέρος. Διακρίνεται σε δύο μέρη: το Δίκαιο των Ενόπλων Συγκρούσεων (jus ad bellum) που βασίζεται κατά το μεγαλύτερο μέρος στον Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, και το Δίκαιο διεξαγωγής πολέμου (jus in bello). Δεν πρέπει να συγχέεται με ιδεαλιστικές θεωρίες, καθώς σχετίζεται με τη θεώρηση του πλουραλισμού και επιδιώκει μόνο την ύπαρξη κανόνων που καθιστούν αποδεκτή τη διεξαγωγή ενός πολέμου. Το Δίκαιο Ενόπλων Συρράξεων (ΔΕΣ) ή αλλιώς το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο που εφαρμόζεται σε ένοπλες συρράξεις (ΔΑΔ) αποτελεί μέρος του Δικαίου Πολέμου, σε μια προσπάθεια να επιλυθούν ζητήματα ανθρωπιστικής φύσεως. Σύμφωνα με τη Διεθνή Επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού (ΔΕΕΣ), οι Συμβάσεις της Γενεύης του 1949 καθώς και τα Πρόσθετα Πρωτόκολλα του 1977 «περιέχουν τους πιο σημαντικούς κανόνες που περιορίζουν τη βαρβαρότητα του πολέμου», αποτελώντας τους πυλώνες του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου. Ωστόσο, οι κανόνες αφορούν τη διευθέτηση θεμάτων ανθρωπιστικού χαρακτήρα μετά την εκδήλωση μορφών βίας και όχι την ίδια την νομιμότητα προσφυγής στη βία. Μια τέτοια διάκριση είναι σημαντική, καθώς έτσι καθιερώνεται η ισότητα των εμπόλεμων μερών βάσει του Δικαίου Ενόπλων Συρράξεων και οι διατάξεις του εφαρμόζονται ανεξάρτητα από τη νομιμότητα της χρήσης βίας. Αρμόδια όργανα για την τήρηση των αρχών του είναι η διεθνής επιτροπή Ερυθρού Σταυρού, το Συμβούλιο Ασφαλείας του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών και το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο. Στις άμεσες επιδιώξεις του ΔΕΣ είναι αφενός η προστασία των προσώπων που δε λαμβάνουν μέρος (άμαχος πληθυσμός) ή δε λαμβάνουν μέρος πια (τραυματίες, ασθενείς, αιχμάλωτοι) στις εχθροπραξίες. Έτσι, κατά τη διάρκεια μιας σύρραξης ή κατοχής της επικράτειας ενός κράτους: βάσει της πρώτης σύμβασης της Γενεύης προστατεύονται οι τραυματίες και οι ασθενείς στρατιώτες, με τη δεύτερη οι ναυαγοί στρατιωτικοί στη θάλασσα, με την τρίτη οι αιχμάλωτοι πολέμου και με την τέταρτη ο άμαχος πληθυσμός. Με στόχο τη διασφάλιση της συμμόρφωσης, οι συμβάσεις προβλέπουν ότι οι παραβάτες θα διώκονται ποινικά. Πρόκειται για απλό αλλά συγχρόνως και πολύπλοκο Δίκαιο, καθώς μόνο οι τέσσερις Συμβάσεις της Γενεύης του 1949 και τα Πρωτόκολλα του 1977 περιλαμβάνουν περισσότερες από 600 διατάξεις. Οι βασικές αρχές που περιλαμβάνουν είναι αυτή της διάκρισης μαχητών/αμάχων, στρατιωτικών/πολιτικών στόχων, η απαγόρευση επίθεσης εναντίον όσων είναι εκτός μάχης, η απαγόρευση πρόκλησης ανώφελου πόνου, η αρχή της αναγκαιότητας και η αρχή της αναλογικότητας. Άμαχοι, κατοικίες, σχολεία και χώροι θρησκευτικής λατρείας δεν πρέπει να αποτελούν στόχο κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες. Από την άλλη πλευρά, το κριτήριο της αναλογικότητας αφορά το μέγεθος της «ηθικά αποδεκτής» δύναμης. Συνεπώς, αυτή θα πρέπει να είναι ανάλογη με τη βλάβη που έχει προκληθεί και να μη χρησιμοποιείται αλόγιστα.
Προέλευση του Δικαίου Ενόπλων Συρράξεων – Ιστορική εξέλιξη
Οι ρίζες του ΔΕΣ τοποθετούνται στην αρχαιότητα, στη συνέχεια στις αρχές «ιπποσύνης» του Μεσαίωνα, ενώ από τον 19ο αιώνα αρχίζουν οι αναφορές σε νόμους και έθιμα του πολέμου, σε κείμενα όπως ήταν ο «Κώδικας Lieber», στις ΗΠΑ. Ο τελευταίος, αποτέλεσε την πρώτη προσπάθεια καταγραφής των εθίμων διεξαγωγής πολέμου και επηρέασε τη σύνταξη στρατιωτικών εγχειριδίων αλλά και διεθνή κείμενα, όπως τη Διακήρυξη των Βρυξελλών του 1874 και το Εγχειρίδιο της Οξφόρδης. Όμως, ήταν η προσωπικότητα του Ελβετού τραπεζίτη Ερρίκου Ντυνάν που καθόρισε τη γέννηση του σύγχρονου ΔΕΣ. Στο βιβλίο του «Αναμνήσεις από το Σολφερίνο», περιέγραψε τη φρίκη μιας από τις πιο αιματηρές μάχες του 19ου αιώνα και πρότεινε δύο τρόπους επίλυσης του ζητήματος: ο πρώτος εξ’ αυτών αφορούσε την ίδρυση εθελοντικών εθνικών συλλόγων σε περίοδο ειρήνης ενώ ο δεύτερος τη σύνταξη μιας διεθνούς σύμβασης για την περίθαλψη τραυματιών και ασθενών στο πεδίο της μάχης. Να σημειωθεί ότι η πρώτη πρόταση είχε ως συνέπεια την ίδρυση του Ερυθρού Σταυρού ενώ η δεύτερη τη διαμόρφωση του ΔΕΣ, αρχικά με τη σύναψη της Σύμβασης της Γενεύης του 1864 με 10 άρθρα για την ουδετερότητα, το έμβλημα του Ερυθρού Σταυρού σε λευκό φόντο και την έμφαση στα θύματα και όχι στους νικητές.
Αδυναμίες
Υπάρχει μια μεγάλη συζήτηση σχετικά με τα προβλήματα που απορρέουν από τις διατάξεις του Δικαίου Ενόπλων Συρράξεων. Αναλυτικότερα, το σημαντικότερο από αυτά είναι το γεγονός πως δεν απαγορεύει στην ουσία τη χρήση βίας, ούτε προστατεύει όλους όσους επηρεάζονται από τη σύρραξη. Ουσιαστικά, δεν μελετά την ορθότητα των σκοπών μιας σύρραξης, καθώς προϋποθέτει ότι οι συμμετέχοντες σε αυτή έχουν «ορθολογικούς σκοπούς». Επιπλέον, καθώς πρόκειται για Διεθνές Δίκαιο, τα κράτη που δεν έχουν αποδεχθεί τις υποχρεώσεις που περιλαμβάνονται στα κείμενά του, δεν μπορούν να υποχρεωθούν σε κάτι τέτοιο. Φυσικά, αυτό δεν αφορά τις τέσσερις συμβάσεις της Γενεύης που αποτελούν πλέον επικυρωμένα διεθνή κείμενα με 192 συμβαλλόμενα κράτη, αλλά τα Πρόσθετα Πρωτόκολλα του 1977. Τα τελευταία δεν έχουν επικυρωθεί από μια σειρά κρατών, ορισμένα εκ των οποίων είναι οι ΗΠΑ, το Ισραήλ, η Τουρκία, το Ιράκ και το Ιράν. Ως εκ τούτου, θα πρέπει να εξετάζεται κάθε φορά ποιες διατάξεις του Δικαίου Ενόπλων Συρράξεων δεσμεύουν τα εμπλεκόμενα κράτη ή εάν πρέπει να αναζητηθούν οι σχετικές υποχρεώσεις τους στο εθιμικό δίκαιο. Επίσης, το Δίκαιο Ενόπλων Συρράξεων προκαλεί μεγαλύτερα, φιλοσοφικού χαρακτήρα ερωτήματα, στη διεθνή κοινότητα. Ένα από αυτά είναι κατά πόσο είναι δυνατός ο «εξανθρωπισμός» του «απάνθρωπου» πολέμου. Ένας από τους μεγαλύτερους διανοητές ο οποίος έχει ασχοληθεί εκτενώς με το φαινόμενο του πολέμου, ο Clausewitz , ισχυριζόταν πως «αν επιχειρούσαμε να εισαγάγουμε μια αρχή μετριασμού στη φιλοσοφία του πολέμου θα συμβάλαμε σε έναν παραλογισμό», ενώ αντίθετα ο Jean Jacques Rousseau υποστήριζε πως «ο πόλεμος δεν είναι σχέση ανάμεσα σε ανθρώπους, αλλά σχέση μεταξύ κρατών όπου τα άτομα, δεν είναι παρά τυχαία εχθροί, όχι ως άνθρωποι ή πολίτες αλλά ως στρατιώτες». Και ο πόλεμος συνεπώς καθίσταται ένα πλέγμα ανθρωπίνων σχέσεων με κανόνες και όρια. Έτσι εξηγείται γιατί το Δίκαιο Ενόπλων Συρράξεων είναι το δίκαιο για το οποίο γίνεται λόγος περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο σε δηλώσεις, σε στρατιωτικά εγχειρίδια, σε ψηφίσματα διεθνών οργανισμών και σε κάθε τομέα στρατιωτικής δραστηριότητας.
Συμπεράσματα
Κλείνοντας, το διεθνές δίκαιο αποτελεί –μεταξύ άλλων-, χρήσιμο εργαλείο για την χάραξη πολιτικής σε μια παγκοσμιοποιημένη κοινωνία. Συγκεκριμένα, το Δίκαιο Ενόπλων Συρράξεων περιέχει ουσιαστικά, όπως ήδη αναφέρθηκε, μια σειρά κατευθυντήριων γραμμών για την προσφυγή ενός κράτους σε πόλεμο. Παρά όμως τις προσπάθειες που έχουν γίνει σε διεθνές επίπεδο και τις συνθήκες που έχουν υπογραφεί, διάφορα κράτη παραβιάζουν τους κανόνες που δεν εξυπηρετούν τα γεωστρατηγικά συμφέροντά τους και εμπλέκονται συχνά σε ένοπλες συγκρούσεις. Το παρόν, όπως είναι αναμενόμενο, προβληματίζει τους διεθνείς οργανισμούς σχετικά με την αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση παραβιάσεων ενώ συγχρόνως ο σεβασμός των διατάξεων του ΔΕΣ, αποδεικνύεται ίσως η μεγαλύτερη πρόκληση της εποχής μας.
Βιβλιογραφία
- Baylis, J., Smith, S. & Owens, P. (2013). Η παγκοσμιοποίηση της Διεθνούς Πολιτικής -Μια εισαγωγή στις Διεθνείς Σχέσεις. Αθήνα: Επίκεντρο.
- Ήσυχος, Κ., Καλτσώνης, Δ. (2020) Πόλεμος ή Ειρήνη. Αθήνα: Τόπος.
- ICRC, (1949) Geneva Convention Relative to the Protection of Civilian Persons in Time of War (Fourth Geneva Convention),75 UNTS 287, διαθέσιμο σε:https://www.un.org/en/genocideprevention/documents/atrocity-crimes/Doc.33_GC-IV-EN.pdf
- United Nations, (1948) Universal Declaration of Human Rights, 217 A, διαθέσιμο σε: https://documents-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/043/88/PDF/NR004388.pdf?OpenElement