Γράφει ο Χάρης Χρυσανθόπουλος
Το ξέσπασμα της Οκτωβριανής Επανάστασης του 1917 υπήρξε το εναρκτήριο λάκτισμα ενός τεράστιου κύματος εξελίξεων, όχι μόνο στα εδάφη της πρώην ρωσικής αυτοκρατορίας, αλλά και σε ολόκληρο τον κόσμο. Για τους Μπολσεβίκους, οι οποίοι πραγματοποίησαν το πραξικόπημα του Οκτωβρίου, η επανάστασή τους ήταν μονάχα το πρώτο σκέλος μιας σύγκρουσης η οποία θα εξαπλωνόταν από τη Ρωσία στην υπόλοιπη Ευρώπη, και από εκεί στον υπόλοιπο κόσμο. Θεωρούσαν πως αυτή η παγκόσμια επανάσταση θα οδηγούσε στον κατακερματισμό του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος και στην ανάδειξη της προλεταριακής εξουσίας (Κατσόβσκα-Μαλιγκούδη, 2012, σ. 98). Προκειμένου να ενορχηστρώσουν αυτή την εξάπλωση της επανάστασης, αποφασίστηκε η δημιουργία μιας διεθνούς οργάνωσης, καθοριστικός σκοπός της οποίας θα ήταν η συνεργασία των κομμουνιστικών δυνάμεων ανά χώρα και ο συντονισμός της επαναστατικής δράσης τους. Η Δεύτερη Διεθνής (1889-1916), μια διεθνής διαφόρων αριστερών δυνάμεων, με κατά κύριο λόγο μεταρρυθμιστικές επιδιώξεις εντός του τότε υπάρχοντος συστήματος, δεν επιβίωσε τη σύγκρουση του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου.
Οι μπολσεβίκοι προκήρυξαν τη δημιουργία μια νέας διεθνούς, η οποία θα έπαιρνε τη θέση της Δεύτερης. Πρόσκληση για το πρώτο συνέδριο της Κομιντέρν, της τρίτης Διεθνούς, υπογεγραμμένη από τον Λένιν, τον Τρότσκι και άλλους επτά επιφανείς συνεργάτες τους, στάλθηκε σε 39 κόμματα και ομάδες. Εντός της πρόσκλησης αναφέρονταν οι θέσεις της νέας οργάνωσης, τονιζόταν ο κομμουνιστικός χαρακτήρας της, η αποστασιοποίηση από το σοσιαλδημοκρατικό υπόβαθρο της προηγούμενης Διεθνούς, και η αναγκαιότητα της εξάπλωσης της επανάστασης (Trotsky, 1919). Το πρώτο συνέδριο της Τρίτης Διεθνούς πραγματοποιήθηκε στις 2 Μαρτίου 1919 στη Μόσχα. Λόγω του συμμαχικού αποκλεισμού και του εμφυλίου πολέμου που μαινόταν, ελάχιστοι εκπρόσωποι κατόρθωσαν να παραστούν στο συνέδριο. Εκλέχθηκε, ωστόσο, η γενική επιτροπή της Κομιντέρν, γενικός γραμματέας της οποίας τοποθετήθηκε ο μπολσεβίκος Γκριγκόρι Ζινόβιεφ, έμπιστος του Λένιν. Λίγες ημέρες αργότερα, εκδόθηκε το Μανιφέστο της Κομιντέρν, γραμμένο από τον Λέων Τρότσκι, το οποίο και επικύρωνε τις παραπάνω θέσεις (Comintern, 1919).
Υπό την Κομιντέρν, τα κομμουνιστικά κόμματα-μέλη της ενώνονταν σε ένα διεθνικό κίνημα, με κεντρική ηγεσία και στρατηγική. Η οργάνωση υπήρξε σημαντική πηγή κονδυλίων, τα οποία ήταν απαραίτητα για την επιβίωση των μικρότερων κομμουνιστικών κομμάτων. Οι χρηματοδοτήσεις διέφεραν ανά κόμμα ανάλογα με τη σημαντικότητα και τη δημοτικότητά του εντός της χώρας του. Η Κομιντέρν υπήρξε, επίσης, πηγή ανθρώπινου δυναμικού. Διέθετε νομικές υπηρεσίες καθώς και οργανισμούς υποστήριξης κρατουμένων. Πρέπει να ληφθεί υπόψιν πως στον μεσοπόλεμο, τα περισσότερα κομμουνιστικά κόμματα αντιμετωπίζονταν από τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις ως εγκληματικές οργανώσεις, υπάκουες στη Μόσχα. Διάφορες δραπετεύσεις επιφανών κομμουνιστών υποστηρίχθηκαν από την Κομιντέρν, καθώς και η φυγάδευσή τους στην ΕΣΣΔ (Μαραντζίδης, 2023, σ. 105). Κατά μέσο όρο, η Κομιντέρν διέθετε 400 εργαζόμενους (Studer, 1997, σ. 430).
Το 2ο συνέδριο της Κομιντέρν πραγματοποιήθηκε το καλοκαίρι του 1920 και θεωρείται ως το πρώτο πραγματικό συνέδριο της οργάνωσης, καθώς επιτεύχθηκε σοβαρότερη εκπροσώπηση των κομμουνιστικών κομμάτων και ομάδων, και χαρακτηρίστηκε από καλύτερη οργάνωση. Υιοθετήθηκαν οι «21 όροι» ένταξης στην Κομιντέρν, υπό τους οποίους τα κόμματα-μέλη δεσμεύονταν από τις αποφάσεις της και οργανώνονταν σύμφωνα με το μπολσεβικικό πρότυπο και, συγκεκριμένα, με το πρότυπο του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού. Επιπλέον, τα κόμματα-μέλη υποχρεώνονταν να αλλάξουν το όνομά τους σε «κομμουνιστικό κόμμα» της χώρας τους (Μαραντζίδης, 2023, σ. 227-228). Στον τελευταίο όρο δόθηκε ύψιστη σημασία και τα περισσότερα κόμματα-μέλη συμμορφώθηκαν άμεσα (Μαραντζίδης, 2023, σ. 114).
Οι μπολσεβίκοι, λόγω του κύρους της οκτωβριανής επανάστασης καθώς και της υπεροχής τους σε οργάνωση, ανθρώπινο δυναμικό και πόρους συγκριτικά με τα άλλα κόμματα, διέθεταν σημαντική επιρροή εντός της Κομιντέρν από την πρώτη στιγμή ύπαρξης της οργάνωσης. Κατά το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1920, η σοβιετική επιρροή πάνω στην Κομιντέρν αυξήθηκε ακόμα περισσότερο, φτάνοντας στο αποκορύφωμά της τη σταλινική περίοδο (Claudin, 1970, σ. 112-116). Εντός της οργάνωσης, το κάθε κόμμα-μέλος είχε διαφορετική εκπροσώπηση, ανάλογα με την επιτυχία που είχε στην πατρίδα του, τον αριθμό των μελών του και τον πληθυσμό της χώρας του. Για παράδειγμα, οι ψήφοι που δίνονταν στο κομμουνιστικό κόμμα της Γερμανίας ήταν πολλαπλάσιοι αυτών του κομμουνιστικού κόμματος Βουλγαρίας (Μαραντζίδης, 2023, σ.66).
Ωστόσο, η αποτυχία των ευρωπαϊκών κομμουνιστικών επαναστάσεων, πέρα από αυτής στη Ρωσία, ώθησε την Κομιντέρν να αλλάξει αυτή τη στρατηγική. Τον Δεκέμβριο του 1921, η Κομιντέρν υιοθέτησε την πολιτική του ενιαίου εργατικού μετώπου. Καλούσε τα κομμουνιστικά κόμματα σε συνεργασία με σοσιαλδημοκρατικές δυνάμεις προκειμένου να επιτευχθεί μια ισχυρότερη προσέγγιση της εργατικής τάξης (Comintern, 1922). Η στρατηγική αυτή του συμβιβασμού υπήρξε στενά συνδεδεμένη με τις εξελίξεις στο εσωτερικό της Σοβιετικής Ένωσης, όπου ο Λένιν εγκαινίασε ένα άνοιγμα προς την οικονομία της ελεύθερης αγοράς, δεδομένης της εξαιρετικά δύσκολης κατάστασης της εγχώριας οικονομίας, έπειτα από μια δεκαετία σχεδόν συνεχόμενων συγκρούσεων (Κατσόβσκα-Μαλιγκούδη, 2012, σ. 99). Η νέα πολιτική του Λένιν καθώς και αυτή της Κομιντέρν δέχθηκαν έντονη κριτική εντός των κομμουνιστικών κομμάτων.
Τον Ιανουάριο του 1924, ο Λένιν πέθανε ύστερα από μια πολυετή επιδείνωση της υγείας του. Ο θάνατος του Λένιν υπήρξε αφορμή για μια έντονη διαμάχη στο εσωτερικό του κόμματος σχετικά με την ανάδειξη νέου ηγέτη. Δυο στρατόπεδα δημιουργήθηκαν γύρω από τον Λέων Τρότσκι και τον Ιωσήφ Στάλιν. Η διαμάχη στο εσωτερικό της Σοβιετικής ηγεσίας είχε σημαντικό αντίκτυπο στη λειτουργία της Κομιντέρν. Ο Ζινόβιεφ αρχικά συμμάχησε με τον Στάλιν εναντίον του Τρότσκι μεχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1920, οπότε και ο Στάλιν ανέπτυξε το δόγμα του «σοσιαλισμού σε μια χώρα». Το δόγμα αυτό προέβλεπε τη δυνατότητα επιβίωσης του σοσιαλισμού σε μια χώρα και την αρμονική συνύπαρξη της χώρας αυτής με τα καπιταλιστικά κράτη (Claudin, 1970, σ. 72-73). Δεδομένης της ταύτισης της εξωτερικής πολιτικής της ΕΣΣΔ με τη δράση της Κομιντέρν, το δόγμα αυτό καθιερώθηκε και στη στρατηγική της Διεθνούς. Η στάση αυτή του Στάλιν επικρίθηκε από τον Ζινόβιεφ, ο οποίος προχώρησε σε μια βραχύβια συμμαχία με τον Τρότσκι. Η τελική απομάκρυνση του Ζινόβιεφ από τη θέση του προέδρου της Κομιντέρν, τον Οκτώβριο του 1926, και η αντικατάστασή του από τον Νικολάι Μπουχάριν, φανερώνει την απόλυτη σοβιετική επιρροή εντός της Διεθνούς, καθώς και την αυξανόμενη δύναμη του Στάλιν.
Ο Στάλιν εδραίωσε τη θέση του ως απόλυτου ηγέτη της ΕΣΣΔ μέχρι το 1929, ξεκινώντας το πρώτο πενταετές πλάνο ανάπτυξης της χώρας (Kersaw, 2016, σ. 161). Ταυτόχρονα, ξεκίνησε μια περίοδος ανασχηματισμού της Κομιντέρν, με τη σοβιετική επιρροή να φτάνει στο απόγειό της και την υιοθέτηση ενός ακόμα διαφορετικού δόγματος, αυτό του σοσιαλφασισμού, σύμφωνα με το οποίο η σοσιαλδημοκρατία περιγραφόταν ως μια πτέρυγα του φασισμού, με τους σοσιαλδημοκράτες να αντιμετωπίζονται ως εχθροί (Lea, 2011). Η συνεργασία με τις σοσιαλδημοκρατικές δυνάμεις διακόπηκε και το ενιαίο μέτωπο εγκαταλείφθηκε. Αυτή η νέα γραμμή της Κομιντέρν αποδείχθηκε εξαιρετικά επιβλαβής για τους κομμουνιστές, καθώς τους απομόνωσε και δημιούργησε νέα μέτωπα για αυτούς, μια περίοδο που οι ακροδεξιές δυνάμεις αναπτύσσονταν ραγδαία στην Ευρώπη.
Ο Γκεόργκι Ντιμιτρόφ έγινε γενικός γραμματέας της Κομιντέρν την άνοιξη του 1934. Αντιλαμβανόμενος τις καταστροφικές συνέπειες του δόγματος του σοσιαλφασισμού, ο Ντιμιτρόφ, με την ανοχή του Στάλιν, ξεκίνησε εκ νέου κοινές δράσεις με αντιφασιστικές δυνάμεις. Τα κομμουνιστικά κόμματα της Ευρώπης καλούνταν να συνάψουν συμφωνίες συμμαχίας με σοσιαλδημοκρατικά κόμματα, δημιουργώντας έτσι έναν μοχλό πίεσης προς τις φασιστικές δυνάμεις (Degras, σ. 347). Για άλλη μια φορά, η ταύτιση με τη σοβιετική εξωτερική πολιτική ήταν εμφανής στη δράση της Κομιντέρν. Η Σοβιετική Ένωση, αναζητώντας συμμαχίες εναντίον της ναζιστικής απειλής, εισήλθε στην Κοινωνία των Εθνών εντός του 1934, παύοντας εν μέρει την απομωνοτική της στάση.
Το 7ο συνέδριο της Κομιντέρν, τον Ιούλιο του 1935, επικύρωσε για μια ακόμα φορά την πολιτική του Λαϊκού Μετώπου, τη συνεργασία, δηλαδή, με άλλες σοσιαλιστικές και δημοκρατικές δυνάμεις (Degras, σ. 353). Ο Ντιμιτρόφ στο συνέδριο περιέγραψε τα φασιστικά καθεστώτα ως σοβαρότατη απειλή για την Ευρώπη, καλώντας σε δημιουργία ενός ισχυρού αντιφασιστικού μετώπου. Στη Γαλλία, μάλιστα, στις εκλογές του Μαΐου του 1936, σχηματίστηκε μια κυβέρνηση λαϊκού μετώπου, σημαντική θέση στην οποία κατείχαν οι Γάλλοι κομμουνιστές (Dawsey, 2023). Τον Φεβρουάριο του 1936, το λαϊκό μέτωπο στην Ισπανία κατόρθωσε να επιτύχει μια οριακή νίκη στις εκλογές, σχηματίζοντας κυβέρνηση. Ακολούθησε πραξικόπημα ακροδεξιών δυνάμεων το οποίο οδήγησε σε εμφύλιο πόλεμο τη χώρα (1936-1939), με αποτέλεσμα τον θάνατο περίπου μισού εκατομμυρίου Ισπανών. Η Κομιντέρν είχε σημαντικό ρόλο στην υποστήριξη της νόμιμης δημοκρατικής κυβέρνησης, με την παροχή στρατιωτικής βοήθειας (Degras, σ. 409).
Οι μεγάλες διώξεις που ξεκίνησε ο Στάλιν το 1936, στην περίοδο του Μεγάλου Τρόμου, οδήγησαν στον θάνατο περίπου 800 χιλιάδων ανθρώπων. Κύριοι στόχοι αυτών των εκκαθαρίσεων υπήρξαν κρατικά στελέχη, παλαιά στελέχη των μπολσεβίκων, καθώς και πολλοί ξένοι κομμουνιστές οι οποίοι διέμεναν στην ΕΣΣΔ εκείνη την περίοδο (Μαραντζίδης, 2023, σ. 183). Αυτές οι σκληρές διώξεις συμπεριλάμβαναν, όπως ήταν λογικό, και μέλη της Κομιντέρν. Η φυλάκιση και εκτέλεση σημαντικών στελεχών της Κομιντέρν, καθώς και των Ζινόβιεφ και Μπουχάριν, σόκαρε τον κομμουνιστικό κόσμο και άλλαξε το γενικότερο προφίλ της οργάνωσης.
Το γερμανοσοβιετικό σύμφωνο μη επίθεσης Ρίμπεντροπ-Μολότοφ, τον Αύγουστο του 1939, έφερε για μια ακόμη φορά αλλαγή πολιτικής για την Κομιντέρν, επεκτείνοντας τον ήδη έντονο αποπροσανατολισμό των κομμουνιστικών κομμάτων. Μετά την υπογραφή του συμφώνου, τα αντιφασιστικά μέτωπα διατάχθηκαν να διακοπούν, με τον σοβιετικό τύπο να κατηγορεί το αγγλογαλλικό στρατόπεδο για τον πόλεμο στην Ευρώπη. Η νέα πολιτική της Κομιντέρν έφερε τα κομμουνιστικά κόμματα της Ευρώπης σε εξαιρετικά δύσκολη θέση. Στις χώρες που βρίσκονταν υπό την άμεση απειλή του Άξονα, οι κομμουνιστές καλούνταν να πάρουν θέση κατά των κυβερνήσεων τους, γεγονός που τους καθιστούσε προδότες και τους απομόνωνε από τις μάζες. Στις χώρες που βρίσκονταν ήδη υπό φασιστική κατοχή, οι κομμουνιστές καλούνταν να διατηρήσουν παθητική στάση απέναντι στους διώκτες τους. Ο πολιτικός και ηθικός αντίκτυπος αυτής της στάσης της Κομιντέρν ήταν τεράστιος (Claudin, 1970, σ. 299-302). Σε πολλές περιπτώσεις σημειώθηκε ξεκάθαρη ανυπακοή στις εντολές της Μόσχας. Η Κομιντέρν εγκατέλειψε την πολιτική του αντιφασιστικού μετώπου την πιο κρίσιμη στιγμή, με τα ναζιστικά στρατεύματα να ετοιμάζονται να εισβάλουν στην ΕΣΣΔ. Στις 22 Ιουνίου του 1941, οι ναζιστικές δυνάμεις ξεκίνησαν την επιχείρηση Μπαρμπαρόσα και εισέβαλαν σε σοβιετικό έδαφος. Ο πόλεμος βρήκε τους σοβιετικούς απροετοίμαστους, με τη στρατιωτική ηγεσία να έχει αποκεφαλιστεί από τις σταλινικές διώξεις (Κατσόβσκα-Μαλιγκούδη, 2012, σ. 172).
Κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, με τις συγκρούσεις να μαίνονται στο ανατολικό μέτωπο, ο Στάλιν προχώρησε στη διάλυση της Κομιντέρν, στις 15 Μαΐου του 1943. Ήταν μια παραχώρηση προς τους δυτικούς συμμάχους του, κυρίως στις ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο, σε μια περίοδο που οι σοβιετικοί αναζητούσαν απεγνωσμένα νέα μέτωπα κατά του άξονα στην Ευρώπη. Ωστόσο, διατηρήθηκαν οι στενοί δεσμοί μεταξύ της Μόσχας και των διεθνών κομμουνιστικών κομμάτων. Ύστερα από την προέλαση του κόκκινου στρατού στην ανατολική Ευρώπη, αυτοί οι δεσμοί χρησίμευσαν για την εγκαθίδρυση κομμουνιστικών καθεστώτων και τη δημιουργία κρατών δορυφόρων της ΕΣΣΔ. Επρόκειτο για την απαρχή μιας νέας παγκόσμιας σύγκρουσης, του Ψυχρού Πολέμου, σχεδόν αμέσως μετά την ήττα της Ναζιστικής Γερμανίας.
Πηγές
Κατσόβσκα-Μαλιγκούδη Γ. (2012). Ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης, Εκδόσεις Gutenberg.
Μαραντζίδης Νίκος. (2023). Στη σκιά του Στάλιν, Μια παγκόσμια ιστορία του ελληνικού κομμουνισμού. Εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
Kershaw I. (2016). Στην κόλαση των δύο πολέμων Ευρώπη, 1914-1949. Εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
Comintern. (1919). Manifesto of the communist international. Διαθέσιμο σε: https://www.marxists.org/history/international/comintern/1st-congress/3-Manifesto%20and%20Governing%20Rules-CI-1919.pdf
Comintern. (1922). Fourth Congress of the Communist International, Appendix to the Theses on Comintern Tactics; Theses On The United Front. Διαθέσιμο σε: https://www.marxists.org/history/international/comintern/4th-congress/united-front.htm
Trotsky Leon. (1919). First Congress of the Communist International, Letter of Invitation to the Congress. Διαθέσιμο σε: https://www.marxists.org/history/international/comintern/1st-congress/invitation.htm
Claudin Fernado. (1975). The communist movement, from Comintern to Cominform part one, the crisis of the communist international. Διαθέσιμο σε: https://www.bannedthought.net/International/Cominform/TheCommunistMovementFromCominternToCominform-Claudin-Vol1-1975-OCR.pdf
Dawsey Jason. (2023). 1936, a Year for the Worker: Factory Occupations and the Popular Front’s Victory in France. Διαθέσιμο σε: https://www.nationalww2museum.org/war/articles/1936-year-worker-factory-occupations-and-popular-fronts-victory-france
Degras Jane. The Communist international 1919-1943. Volume iii 1929-1943. Διαθέσιμο σε: https://www.marxists.org/history/international/comintern/documents/volume3-1929-1943.pdf
Haro Lea. (2011). Entering a Theoretical Void: The Theory of Social Fascism and Stalinism in the German Communist Party. Taylor&FrancisOnline Διαθέσιμο σε: https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/03017605.2011.621248
Studer Brigitte. (1997). At the Beginning of a History: Visions of the Comintern After the Opening of the Archives Διαθέσιμο σε: https://www.researchgate.net/publication/231876391_At_the_Beginning_of_a_History_Visions_of_the_Comintern_After_the_Opening_of_the_Archives
Πηγή εικόνας: https://xekinima.org/wp-content/uploads/2022/03/ae405a5d-2898-401d-8a93-52017612eefd.jpg