Γράφει η Νεφέλη Λαπουρίδου
Το δικαίωμα ψήφου των γυναικών στην Ελλάδα έχει πίσω της μια πολύπλοκη ιστορία συνυφασμένη με τις πολιτικές εξελίξεις και τις κοινωνικές αλλαγές της χώρας. Η Ελλάδα χορήγησε στις γυναίκες το δικαίωμα ψήφου σχετικά αργά σε σύγκριση με ορισμένες άλλες ευρωπαϊκές χώρες: στη Γερμανία το 1919, στην Αγγλία το 1919, ενώ πιο αργοπορημένα σε Γαλλία το 1944 και Ιταλία το 1945 (Σαμίου, 1989). Το 1926, η Ελλάδα ψήφισε νόμο που παρείχε στις γυναίκες το δικαίωμα ψήφου στις δημοτικές εκλογές, αλλά με ορισμένους περιορισμούς. Συγκεκριμένα, μπορούσαν να συμμετάσχουν γυναίκες άνω των 30 ετών, οι οποίες ήταν μορφωμένες ή παντρεμένες με μορφωμένους άνδρες. Ωστόσο, μόλις το 1952 οι γυναίκες απέκτησαν πλήρη δικαίωμα ψήφου επί ίσοις όροις με τους άνδρες έπειτα από πολλαπλές πιέσεις ελληνικών και διεθνών γυναικείων οργανώσεων.
Ήταν 4 Φεβρουαρίου όταν ο υπουργός Εσωτερικών Πλαστήρας Κωνσταντίνος Ρέντης, παρουσίασε το νομοσχέδιο «Περί χορηγήσεως του δικαιώματος του εκλέγειν κι εκλέγεσθαι εις τας γυναίκας». Το Σύνταγμα του 1952 μέχρι τότε δεν κατοχύρωνε άμεσα τα πολιτικά δικαιώματα των Ελληνίδων, βρισκόμενη όμως η Ελλάδα μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου σε μία υποχρεωτική θέση να συμμορφωθεί με τις διεθνείς συμβάσεις που είχε υπογράψει, οι γυναίκες ήταν θεωρητικά πολιτικά ίσες σε σχέση με τους άνδρες (Παναγούλη, 2022). Το νομοσχέδιο του υπουργού έγινε δεκτό στις 30 Μαΐου του 1952, όπου και έδινε την δυνατότητα στις γυναίκες να έχουν το δικαίωμα του «εκλέγειν και εκλέγεσθαι» σε εθνικές εκλογές με τον νόμο 2159. Εκτός από το δικαίωμα των γυναικών στην εκλογική διαδικασία βουλευτικών εκλογών, κατοχυρώθηκε επίσης με το νομοθετικό διάταγμα 3026 του 1952, το οποίο επιτρέπει στις γυναίκες να εκλέγονται και στα διοικητικά συμβούλια των Δικηγορικών Συλλόγων. Επιπλέον, με το νομικό σχέδιο του 3082 είχαν τη δυνατότητα να προσλαμβάνονται ως συμβολαιογράφοι και να παραβρίσκονται ως μάρτυρες σε συμβολαιογραφικές πράξεις (Παναγούλη, 2022).
Όσες προσπάθειες κι αν έγιναν τις προηγούμενες χρονιές για κάποιο περιορισμένο εκλογικό δικαίωμα, γινόντουσαν μάταια καθώς όδευαν προς την αναβολή (Σαμίου, 1989). Μέχρι τότε, οι γυναίκες δεν μπορούσαν επίσης να πάρουν μέρος σε διαγωνισμούς για δικαστική σταδιοδρομία, για το Συμβούλιο της Επικρατείας, για το Νομικό Συμβούλιο του Κράτους και τη διπλωματική υπηρεσία (Ρεβέκκα, 2022). Δηλαδή, παρόλο το δημοκρατικό πολίτευμα, οι γυναίκες στερούνταν βασικά, θεμελιώδη δικαιώματα. Παρόλα αυτά, οι γυναίκες δεν συμμετείχαν στις αμέσως επόμενες εκλογές που διεξάχθηκαν τον Νοέμβριο, με την αιτιολογία ότι δεν είχε ολοκληρωθεί η εγγραφή τους στους εκλογικούς καταλόγους.
Η πρώτη φορά που οι Ελληνίδες συμμετείχαν μαζικά στην εκλογική διαδικασία και άσκησαν για πρώτη φορά το εκλογικό τους δικαίωμα ήταν τέσσερα χρόνια αργότερα, στις 19 Φεβρουαρίου του 1956, με ένα αμφισβητούμενο και άκρως περίπλοκο εκλογικό σύστημα διεξαγωγής, το λεγόμενο «τριφασικό», καθώς συνδύαζε το πλειοψηφικό, το ημιανολογικό και το αναλογικό σύστημα. Το σύστημα στόχο είχε τον περιορισμό εξουσίας της Δημοκρατικής Ένωσης (Γκιλφέσης, 2014). Στις εκλογικές περιφέρειες όπου η Εθνική Ριζοσπαστική Ένωσις (Ε.Ρ.Ε.) ήταν αδύναμη ίσχυε η απλή αναλογική. Αντίθετα στην επαρχία, όπου η Ε.Ρ.Ε. είχε σπουδαία δύναμη ίσχυε το πλειοψηφικό. Ως αποτέλεσμα, η Ε.Ρ.Ε. με λιγότερες ψήφους πανελλαδικά έλαβε τελικά περισσότερες έδρες στη Βουλή και μάλιστα σχημάτισε αυτοδύναμη κυβέρνηση.
Ήδη, από τον Ιανουάριο του 1953 στη Θεσσαλονίκη, σε αναπληρωματική εκλογή, συμμετέχουν σε βουλευτικές εκλογές για πρώτη φορά γυναίκες ψηφοφόροι, με εκλεγμένη την Ελένη Σκούρα στο κόμμα του Ελληνικού Συναγερμού με 47.112 ψήφοι (Παντελίδου-Μαλούτα, 1989). Η ίδια μετά την εκλογή της δήλωσε: «Θα προσπαθήσω να πράξω παν το δυνατόν διά να φανώ ανταξία της εμπιστοσύνης των ψηφοφόρων μου, τους οποίους θερμώς ευχαριστώ. Γνωρίζω ότι ως πρώτη και μοναδική γυναίκα εις την Βουλήν έχω μεγάλας ευθύνας και πολλά καθήκοντα. Είναι πολλά εκείνα που πρέπει να πράξωμεν υπέρ των Ελληνίδων, ιδίως εις τον τομέα της κοινωνικής μερίμνης» (Αγγελάκη, 2018). Μέχρι τη στρατιωτική δικτατορία το 1967, στις προηγούμενες εκλογικές αναμετρήσεις (‘56, ’58, ’61, ’63, ’64) είχαν εκλεγεί 13 φορές γυναίκες βουλευτές (Παντελίδου-Μαλούτα, 1989).
Η πρώτη Ελληνίδα γυναίκα που ανέλαβε υπουργικά καθήκοντα ήταν η Λίνα Τσαλδάρη, τον Φεβρουάριο του 1956 με το κόμμα του Κωνσταντίνου Καραμανλή, ως Υπουργός Κοινωνικής Πρόνοιας. Η εκλογή της Τσαλδάρη ήρθε ως αντάλλαγμα των υπηρεσιών που είχε προσφέρει για την εξάλειψη του αριστερού κινδύνου στη χώρα (Σαμίου, 1989). Ωστόσο, ούτε η ίδια ούτε καμία άλλη γυναίκα δεν διορίστηκε σε θέση υπουργού μέχρι τη Μεταπολίτευση τον Ιούλιο του 1974. Σε πρακτικό επίπεδο, για πρώτη φορά τα δύο φύλα είναι πολιτικά ίσα στο Σύνταγμα του 1975 στο οποίο εγγράφεται ότι: «οι Έλληνες και οι Ελληνίδες είναι ίσοι ενώπιον του νόμου».
Σε αυτή την εξέλιξη συνέβαλε ένα από τα πιο σημαντικά ονόματα στο ελληνικό φεμινιστικό κίνημα η Καλλιρόη Παρρέν. Το φεμινιστικό κίνημα στην Ελλάδα είχε μεγάλη δυναμική την δεκαετία ’20 – ’30, με οργανωμένα γυναικεία σωματεία, κυρίως στις αστικές πόλεις από γυναίκες της μέσης τάξης και μορφωμένες. Ωστόσο, δεν έλειπαν οι αντιδράσεις από πολιτικά κόμματα, την Εκκλησία, τον Τύπο και τον ανδρικό πληθυσμό. Μέσω των διεκδικήσεων, «αναταράσσουν» τα συντηρητικά νερά της κοινωνίας που ίσχυαν για τις γυναίκες και έφεραν δραστικές αλλαγές, όπως η αναγνώριση της μητρότητας εκτός γάμου (Μπέλλου, 2007). Συγκεκριμένα, η Παρρέν μέσω της δράσης της προσπάθησε να αφυπνίσει τις γυναίκες να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους και να απαιτήσουν πολιτική ισότητα. Το έτος 1887 αρχίζει να εκδίδει την εβδομαδιαία εφημερίδα «Εφημερίς των Κυριών», απευθυνόμενη αποκλειστικά σε γυναίκες των περιοχών κυρίως Αθηνών και Πειραιά. Μέσω αυτής, διεκδικούν το δικαίωμα της γυναίκας στον γραπτό λόγο κάνοντας αργά, αλλά σταθερά βήματα προς κατοχύρωσή του (Μπέλλου, 2007).
Την ίδια εποχή μετά από τους αγώνες ενεργών γυναικών, όπως η Παρρέν, ακούστηκε για πρώτη φορά το σύνθημα «Ψήφος στις γυναίκες». Στον αγώνα αυτό στρατεύτηκαν αρκετές γυναίκες, ωστόσο είχαν να υπερπηδήσουν πολλά εμπόδια για να καταστεί δυνατό. Μάλιστα, ενδεικτικό των εμποδίων είναι το γεγονός πως οι γυναίκες επειδή «είχαν περίοδο» ενδέχεται η ψήφος τους να θεωρείτο «επικίνδυνη και αποκρουστέα». Σύμφωνα με την εφημερίδα της εποχής «Νέα Ημέρα»: «Ορισμένα τινά Ελληνικά θήλεα ζητούν να δοθή ψήφος εις τας γυναίκας. Σχετικώς με το ίδιον τούτο θέμα διαπρεπέστατος επιστήμων είχεν άλλοτε αναπτύξει από του βήματος της Βουλής το επιστημονικώς πασίγνωστον, άλλως τε, γεγονός ότι παν θήλυ διατελεί εις ανισόρροπον και έξαλλον πνευματικήν κατάστασιν ωρισμένας ημέρας εκάστου μηνός… Νεώτεραι και ακριβέστεραι έρευναι καταδείκνυσιν ότι ου μόνον ωρισμένας ημέρας, αλλά δι’ όλου του μηνός τελούσιν άπαντα τα θήλεα εις πνευματικήν και συναισθηματικήν ανισορροπίαν, τινά δε μετρίαν, τα πλείστα δε σφοδροτάτην και ακατάσχετον, άτε και παντοιοτρόπως εκδηλουμένων και κλιμακουμένων συν τω χρόνω… Επειδή εν τούτοις αι ημέραι αύται, δεν συμπίπτουν ως προς όλα τα θήλεα, είναι αδύνατον να ευρεθή ημέρα πνευματικής ισορροπίας και ψυχικής γαλήνης όλων των θηλέων, ώστε την ευτυχή εκείνην ημέραν να ορίζονται αι εκάστοτε εκλογαί (Κούρτη, 2015).
Παρά τις δηλώσεις της εποχής που προσπάθησαν να υποβαθμίσουν το δημοκρατικό πολίτευμα, αγνοώντας τον μισό πληθυσμό της χώρας και στερώντας από τις γυναίκες τα πολιτικά τους δικαιώματα και τα μέσα υπεράσπισης των οικονομικών και κοινωνικών συμφερόντων τους, το φεμινιστικό κίνημα και δυναμικές γυναικείες οργανώσεις κατάφεραν να ξεπεράσουν αυτή την κατάφωρη κοινωνική αδικία. Απέδειξαν ότι από τότε που απέκτησαν το δικαίωμα ψήφου, οι γυναίκες στην Ελλάδα συμμετείχαν ενεργά στις πολιτικές διαδικασίες. Κατείχαν εξέχουσες θέσεις στην ελληνική πολιτική, συμπεριλαμβανομένης της θητείας τους ως μέλη του κοινοβουλίου, υπουργοί της κυβέρνησης, ακόμη και ως πρόεδροι της χώρας. Παρά την πρόοδο αυτή, οι ανισότητες μεταξύ των φύλων και η υποεκπροσώπηση των γυναικών στην πολιτική εξακολουθούν να υφίστανται στην Ελλάδα. Γι’ αυτό τον σκοπό, έχουν καταβληθεί προσπάθειες για την αντιμετώπιση αυτών των προκλήσεων και την προώθηση της ισότητας των φύλων. Συγκεκριμένα, τα πολιτικά κόμματα, οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών και οι υποστηρικτές των δικαιωμάτων των γυναικών συνεχίζουν να εργάζονται για την αύξηση της πολιτικής εκπροσώπησης των γυναικών, την ενδυνάμωση των γυναικών σε ρόλους λήψης αποφάσεων και την ευαισθητοποίηση σχετικά με θέματα ισότητας των φύλων. Είναι ωστόσο σημαντικό να σημειωθεί ότι το δικαίωμα ψήφου των γυναικών είναι μόνο μία πτυχή της ισότητας των φύλων. Η επίτευξη της ισότητας των φύλων απαιτεί την αντιμετώπιση ευρύτερων κοινωνικών, πολιτιστικών και οικονομικών παραγόντων που επηρεάζουν τη χειραφέτηση και τη συμμετοχή των γυναικών σε όλους τους τομείς της κοινωνίας.
Πηγές:
Σαμίου Δ. (1989). Τα πολιτικά δικαιώματα των Ελληνίδων (1864 – 1952). Σάκκουλας Αθήνα. Διαθέσιμο σε: https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/mnimon/article/view/8105
Αγγελάκη Α. (2019). Η συμμετοχή των γυναικών στα αιρετά όργανα της τοπικής αυτοδιοίκησης: μελέτη περίπτωσης Δήμος Ρεθύμνης. Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης. Διαθέσιμο σε: https://olympias.lib.uoi.gr/jspui/bitstream/123456789/6708/1/%CE%9C.%CE%95.%20%CE%9A%CE%9F%CE%A5%CE%A1%CE%A4%CE%97.pdf
Γκιλφέσης Σ. (2014). Τα εκλογικά συστήματα στην Ελλάδα 1946-1964: ο ρόλος και η σημασία τους. Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Κοινωνιολογίας. Διαθέσιμο σε: https://hellanicus.lib.aegean.gr/bitstream/handle/11610/7637/file0.pdf?sequence=1
Μπέλλου Π. (2007). Το φεμινιστικό κίνημα στην Ελλάδα από την εποχή του μεσοπολέμου μέχρι σήμερα. Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Τμήμα Κοινωνιολογίας. Διαθέσιμο σε: https://hellanicus.lib.aegean.gr/bitstream/handle/11610/7850/file0.doc?sequence=1
Παντελίδου-Μαλούτα Μ. (1989). Οι Ελληνίδες και η ψήφος: το φύλο της ψήφου και η ψήφος του γυναικείου φύλου. Πανεπιστήμιο Αθηνών. Διαθέσιμο σε: https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/ekke/article/view/7515
Παναγούλη Μ. (2022). Το φεμινιστικό κίνημα στην Ελλάδα από τις αρχές του 20ού αιώνα έως τη δεκαετία του 1960. Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών. Διαθέσιμο σε: https://amitos.library.uop.gr/xmlui/handle/123456789/6826
Νόμος 2159 «Περί χορηγήσεως εις τας γυναίκας του δικαιώματος του εκλέγειν και εκλέγεσθαι κατά βουλευτικάς εκλογάς», ΦΕΚ Α΄/177 (2.7.1952)
Νομοθετικόν Διάταγμα 3026 «Περί του Κώδικος του δικηγόρων», ΦΕΚ Α΄/235 (8.10.1954).
Νομοθετικόν Διάταγμα 3082 «Περί τροποποιήσεως και συμπληρώσεως διατάξεών τινων περί Συμβολαιογράφων», ΦΕΚ Α΄/257 (14.10.1954).
Πηγή εικόνας: «Το ζήτημα της ψήφου των γυναικών». Alt.gr. Διαθέσιμο σε: https://www.alt.gr/to-zitima-tis-psifoy-ton-gynaikon/