Γράφει ο Θοδωρής Σκαρβέλης
Στις Διεθνείς Σχέσεις το κράτος αποτελεί το αναμφισβήτητο επίκεντρο της έρευνας, καθώς οι κυρίαρχες θεωρίες (ρεαλισμός, φιλελευθερισμός κονστρουκτιβισμός) αναγνωρίζουν το κράτος ως τον βασικό δρώντα στην διεθνή σκηνή (Lake, 2008, σελ.41). Ακόμη και στην διακυβέρνηση της Αρκτικής η έρευνα επικεντρώνεται κυρίως στα κράτη των χωρών, όπου έχουν αναδειχθεί νέες προκλήσεις και δρώντες, λόγω της κλιματικής αλλαγής και διεθνών φορέων, όπως το Αρκτικό Συμβούλιο και οι οργανισμοί των ιθαγενών πληθυσμών. Ωστόσο, υπάρχουν δρώντες όπως η Σκωτία η οποία παρόλο που ανήκει στο Ηνωμένο Βασίλειο, έχει χαράξει μία δική της Βόρεια στρατηγική, σε βαθμό που αυτοαποκαλείται ως μία «χώρα κοντά στην Αρκτική» (External Affairs Directorate, 2019). Για να αναλυθούν οι πολιτικές υποεθνικών κυβερνήσεων, συνήθως χρησιμοποιείται η θεωρία της παραδιπλωματίας. Στο παρόν άρθρο θα εντοπιστεί και θα αναλυθεί η παραδιπλωματία της Σκωτίας στην Αρκτική.
Αρχικά, η παραδιπλωματία προτείνει ότι το επίπεδο της υποκρατικής διακυβέρνησης και οι υποεθνικοί δρώντες (συμπεριλαμβανομένων μη κρατικών φορέων) συμβάλλουν στη διαμόρφωση των διεθνών σχέσεων και μπορούν να τις επηρεάσουν μέσω της οριζόντιας διαπεριφερειακής αλληλεπίδρασης (Kuznetsov, 2020, σελ.184). Όσον αφορά την εφαρμογή του θεωρητικού πλαισίου της, η M. Ackrén συγκρίνει την παραδιπλωματία στην Αρκτική με τα πιο παραδοσιακά κανάλια διπλωματικών σχέσεων (Ackrén, 2019). Στην εργασία αυτή, αναγνωρίζονται τρεις βασικοί τύποι παραδιπλωματικών σχέσεων στους οποίους συμμετέχουν υποπεριφερειακοί δρώντες (Ackrén, 2019:235-236): αρχικά, η οικονομική συνεργασία με στόχο την προσέλκυση ξένων επενδύσεων και την ανάπτυξη εξαγωγικών αγορών. Δεύτερον, η συνεργασία σε μη οικονομικούς τομείς, όπως η προστασία του περιβάλλοντος, οι πολιτιστικές επαφές και η διαμόρφωση μιας κοινής Αρκτικής ταυτότητας. Τρίτον, η αλληλεπίδραση στον νομικό τομέα με τη συμμετοχή σε διεθνείς συμφωνίες και οργανισμούς.
Είναι επιτακτικό να τονιστεί ότι σύμφωνα με τον Νόμο για την Αυτονομία της Σκωτίας του 1998, ο οποίος καθορίζει τους όρους της αποκέντρωσης, η Σκωτία ως υποκρατική οντότητα εντός του Ηνωμένου Βασιλείου δεν έχει ανεξαρτησία στην εξωτερική πολιτική, καθώς αυτά τα πεδία ανήκουν στην αποκλειστικές αρμοδιότητες της Βρετανικής Κυβέρνησης. Ωστόσο, το Κοινοβούλιο της Σκωτίας έχει πλήρη αυτονομία σε θέματα εμπορίου και επενδύσεων, τουρισμού, ανώτατης εκπαίδευσης, επιστημονικής συνεργασίας και ρύθμισης του περιβάλλοντος (Participation Expert, 1998).
Από το 2007, το Σκωτσέζικο Εθνικιστικό Κόμμα (SNP) κυβερνά τη Σκωτία και ο κύριος στόχος του είναι η ανεξαρτησία της Σκωτίας. Το 2014, πραγματοποιήθηκε δημοψήφισμα για την απόσχιση της Σκωτίας από το Ηνωμένο Βασίλειο, όπου η πλειοψηφία ψήφισε υπέρ της παραμονής στο Βασίλειο (Rosney, 2022). Ωστόσο, στην ψηφοφορία του 2016 για την παραμονή στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η πλειοψηφία των Σκωτσέζων (62%) ψήφισε ναι στην παραμονή στην Ένωση, παρόλο που συνολικά στο Ηνωμένο Βασίλειο επικράτησε το Brexit (Curtice, 2024). Κατά συνέπεια, δημιουργήθηκε σχίσμα ανάμεσα στην κεντρική Βρετανική κυβέρνηση και την κυβέρνηση της Σκωτίας η οποία θεώρησε ότι τα συμφέροντά της απειλούνται από τις ενέργειες του Λονδίνου.
Η Σκωτία, φοβούμενη την απομόνωση, άρχισε να αναζητά νέους συμμάχους στην Ευρώπη και στην Αρκτική. Το 2017, δημοσιεύθηκε η πρώτη πολιτική που αφορούσε τις σκανδιναβικές και βαλτικές χώρες, δηλώνοντας ότι η διεθνής δραστηριότητα αποτελεί βασικό ενδιαφέρον για την κυβέρνηση της Σκωτίας και ότι η περιοχή της Σκανδιναβίας αποτελεί προτεραιότητα για αυτές τις δραστηριότητες (External Affairs Directorate, 2017). Δύο χρόνια αργότερα, το 2019, δημοσιεύθηκε η πρώτη πολιτική για την Αρκτική, παρουσιάζοντας τη Σκωτία ως υπο-Αρκτική χώρα που μοιράζεται πολλά ενδιαφέροντα και προκλήσεις με την περιοχή (External Affairs Directorate, 2019). Ο στόχος της Σκωτσέζικης κυβέρνησης είναι να δημιουργήσει μια νέα Βόρεια ταυτότητα για να διαφοροποιηθεί από τους Βρετανούς. Με τις παραδιπλωματικές δραστηριότητες που θα αναφερθούν παρακάτω, η εν λόγω χώρα επιδιώκει να αποκτήσει διεθνή αναγνώριση χωρίς να έρθει σε ευθεία αντιπαράθεση με το Λονδίνο.
Η σκωτσέζικη παραδιπλωματία θα αναλυθεί βάσει του άρθρου της Ackrén και θα διαιρεθεί σε τρεις κύριους τύπους παραδιπλωματικών σχέσεων, όπως αναφέρθηκε παραπάνω (Ackrén, 2019:236). Καταρχάς, οι οικονομικές σχέσεις πιθανόν να έχουν τη μεγαλύτερη σημασία για τη Σκωτία, καθώς προωθούν τα σκωτσέζικα οικονομικά συμφέροντα στις βόρειες περιοχές, μειώνοντας την εξάρτηση από τις αγορές του Ηνωμένου Βασιλείου και παρέχοντας πρόσβαση σε νέες. Είναι ευρέως διαδεδομένη η πεποίθηση ότι χωρίς οικονομική ανεξαρτησία δεν μπορεί να υπάρξει πολιτική ανεξαρτησία, και αυτό ακριβώς επιδιώκει η Σκωτία. Οι Διευθύνσεις Εξωτερικών Υποθέσεων και Εμπορίου & Επενδύσεων της Σκωτσέζικης Κυβέρνησης έχουν δημιουργήσει ένα αποτελεσματικό σύστημα παραδιπλωματίας. Το σύστημα αυτό βασίζεται σε πολιτικά δίκτυα υποστήριξης, όπως το Scotland Europa, υπηρεσίες προώθησης εμπορίου και επενδύσεων, όπως το Scottish Development International, επιχειρηματικές ενώσεις της διασποράς, όπως το GlobalScot, καθώς και σε υποστήριξη από πανεπιστήμια, επιστημονικές κοινότητες και διάφορους φορείς της κοινωνίας των πολιτών (Rioux, 2015:121).
Επιπλέον, το Scottish Development International, που αποτελεί τον οργανισμό προώθησης εμπορίου και επενδύσεων της κυβέρνησης της Σκωτίας, έχει ιδρύσει ένα παγκόσμιο δίκτυο με περισσότερα από 30 παραδιπλωματικά γραφεία. Τα γραφεία αυτά έχουν σημαντική παρουσία σε σκανδιναβικές και αρκτικές χώρες όπως ο Καναδάς, οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Δανία και η Νορβηγία, καθώς και σε χώρες που είναι παρατηρητές στο Αρκτικό Συμβούλιο. Οι τομείς του εμπορίου και των επενδύσεων, της διαχείρισης δασών και αλιείας, της αξιοποίησης ευρωπαϊκών πόρων, της ανάπτυξης ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, της περιβαλλοντικής προστασίας, της υπεύθυνης τουριστικής ανάπτυξης και της επιστημονικής έρευνας, οι οποίοι είναι κρίσιμοι για την Αρκτική, ανήκουν στον Νόμο για την Αυτονομία (Participation Expert, 1998). Ως αποτέλεσμα, η Σκωτία έχει γίνει είτε πλήρες μέλος είτε παρατηρητής σε ένα ευρύ φάσμα διεθνών πρωτοβουλιών, δικτύων και οργανισμών που σχετίζονται με την Αρκτική.
Μια άλλη συνεργατική πρωτοβουλία υλοποιείται μέσω του σκωτσέζικου οργανισμού οικονομικής ανάπτυξης, Highlands & Islands Enterprise, ο οποίος συμμετέχει στη Συμμαχία Επιχειρήσεων του Βόρειου Ατλαντικού. Η Συμμαχία αυτή περιλαμβάνει τον Καναδά, το Μέιν, τη Γροιλανδία, την Ισλανδία, τα νησιά Φερόε και τη Νορβηγία Rioux, 2021:182). O κύριος στόχος της είναι ο συντονισμός της ανάπτυξης αρκτικών θαλάσσιων διαδρομών και λιμανιών βαθέων υδάτων, με έμφαση στην ενίσχυση των εμπορικών και επενδυτικών συνδέσεων.
Πίνακας 1: Η αξία των εξαγωγών της Σκωτίας προς τις δέκα κορυφαίες χώρες εξαγωγικών προορισμών, σε δισεκατομμύρια λίρες, για το έτος που έληξε τον Ιούνιο (Q2) του 2019, 2022, 2023
| Country | YE Q2 2019 |
YE Q2 2022 |
YE Q2 2023 |
| Netherlands | 6.7 | 6.1 | 7.0 |
| United States | 4.4 | 3.5 | 3.9 |
| Irish Republic | 1.4 | 3.2 | 3.6 |
| Germany | 3.1 | 2.5 | 2.7 |
| France | 1.7 | 2.6 | 2.4 |
| Poland | 0.6 | 0.5 | 1.3 |
| Spain | 0.9 | 0.8 | 0.9 |
| China | 3.4 | 0.8 | 0.9 |
| Norway | 0.9 | 0.7 | 0.9 |
| Italy | 0.8 | 0.9 | 0.8 |
Ο πίνακας παραπάνω αποκαλύπτει τη σημασία της Αρκτικής και της Ευρώπης για την Οικονομία της Σκωτίας (Chief Economist Directorate, 2023). Εννέα από τους δέκα μεγαλύτερους εισαγωγείς σκωτσέζικων αγαθών είναι είτε κράτη της Αρκτικής είτε κράτη-παρατηρητές στο Αρκτικό Συμβούλιο. Ωστόσο, οι εξαγωγές αποτελούν μόνο μέρος της εξίσωσης. Οι άμεσες ξένες επενδύσεις από χώρες της Αρκτικής έχουν επίσης δείξει σημαντική ανάπτυξη τις τελευταίες δεκαετίες σε διάφορους τομείς, όπως η ενέργεια, οι προηγμένες τεχνολογίες και τα αγροτικά προϊόντα. Αξιοσημείωτο είναι ότι τέσσερα μέλη και τέσσερις παρατηρητές του Αρκτικού Συμβουλίου συγκαταλέγονταν στις δέκα κορυφαίες πηγές ξένων επενδύσεων στη Σκωτία το 2018. Ως αποτέλεσμα, το 2018, σχεδόν χίλιες επιχειρήσεις από χώρες της Αρκτικής δραστηριοποιούνταν στη Σκωτία, απασχολώντας περίπου 135.000 άτομα, αριθμός σημαντικός για έναν ενεργό πληθυσμό 1,8 εκατομμυρίων. Το 2021, δημιουργήθηκε το Ταμείο Αρκτικών Συνδέσεων με στόχο τη διευκόλυνση της συνεργασίας μεταξύ σκωτσέζικων οργανισμών και κοινοτήτων και των αντίστοιχων στην Αρκτική. Η αρχική φάση χρηματοδότησης από το 2021 έως το 2022 διένειμε συνολικά £105,000, ενώ η επόμενη φάση από το 2022 έως το 2023 διέθεσε £90,000 (External Affairs Directorate, 2023).
Αναφορικά με την περιβαλλοντική, πολιτιστική και επιστημονική παραδιπλωματία, η Σκωτία έχει προχωρήσει σε δράσεις που είναι αλληλένδετες μεταξύ τους και παράλληλα προσφέρουν οικονομικά οφέλη. Ένα από τα πιο αξιοσημείωτα έργα είναι το “NorthConnect”, ένα υποθαλάσσιο καλώδιο 650 χλμ. που συνδέει τη Σκωτία και τη Νορβηγία μέσω της Βόρειας Θάλασσας, παρέχοντας πρόσβαση στην υδροηλεκτρική ενέργεια της Νορβηγίας στην αγορά του Ηνωμένου Βασιλείου και την αιολική ενέργεια της Σκωτίας στις αγορές της Νορβηγίας, της Δανίας, της Γερμανίας και των Κάτω Χωρών. Ένα εξίσου σημαντικό παράδειγμα είναι ο North Atlantic Salmon Conservation Organization (NASCO), που έχει την έδρα του στο Εδιμβούργο και περιλαμβάνει τον Καναδά, τις Ηνωμένες Πολιτείες, τη Δανία, τη Νορβηγία, την Ευρωπαϊκή Ένωση και τη Ρωσία, αφιερωμένος στη ρύθμιση και διατήρηση των αποθεμάτων σολομού σε περιοχές κοντά στις αρκτικές και υπο-αρκτικές ζώνες αλιείας. Ενώ το Εδιμβούργο δεν είναι άμεσο μέλος του NASCO, τέσσερις σκωτσέζικες ΜΚΟ διαθέτουν διαπιστευμένο καθεστώς παρατηρητή στον οργανισμό (Rioux, 2021, σελ.182). Με τις παραπάνω δράσεις, το Εδιμβούργο αναπτύσσει μια οικολογική και βιώσιμη οικονομία που ενθαρρύνει τις συνεργασίες στην προσπάθεια μείωσης των εκπομπών άνθρακα.
Όσον αφορά τις πολιτιστικές σχέσεις, η Σκωτία διευκολύνει την ανταλλαγή πολιτικών σχετικά με τις γλώσσες μειονοτήτων μεταξύ Σκωτίας και γειτονικών αρκτικών περιοχών και προωθεί την αυξημένη συνεργασία μεταξύ του οργανισμού VisitScotland και του Σκανδιναβικού Συμβουλίου, με σκοπό να υποστηρίξει τον πολιτισμικό επαναπροσανατολισμό της Σκωτίας προς το βορρά. Επιπλέον, η κυβέρνηση της Σκωτίας προσπαθεί να ακολουθήσει το ‘Νορδικό μοντέλο’ με προσπάθειες να υιοθετήσει ή τουλάχιστον να διαμορφώσει πολιτικές που αντικατοπτρίζουν το μοντέλο κοινωνικής πρόνοιας των Σκανδιναβικών χωρών και άλλες πολιτικές της Σκανδιναβίας. Παράδειγμα αποτελεί το πρόγραμμα ‘Baby Box’ της Σκωτίας, το οποίο ξεκίνησε το 2017 και προσφέρει ένα κουτί με απαραίτητα είδη για τις πρώτες εβδομάδες φροντίδας κάθε νεογέννητου (Rioux, 2021, σελ. 186). Αυτή η πρωτοβουλία εμπνεύστηκε άμεσα από το “πακέτο μητρότητας” της Φινλανδίας. Σύμφωνα με κάποιους, η Σκωτία είναι η Κοινωνική Δημοκρατική Βρετανία, και αυτή η ευθυγράμμιση στοχεύει στη μείωση των ανισοτήτων και στην ενίσχυση της αξιοπιστίας των ισχυρισμών για κοινά σημεία μεταξύ της σκωτσέζικης και των σκανδιναβικών/αρκτικών κουλτουρών.
Επίσης, το Εδιμβούργο επιδιώκει περαιτέρω συνεργασία με το Σκανδιναβικό Συμβούλιο για να αποκτήσει νομιμοποίηση ως Νορδική χώρα. Παρά το γεγονός ότι η Σκωτία δεν είναι μέλος του Σκανδιναβικού Συμβουλίου, διατηρεί διάλογο με το Συμβούλιο, όπως αποδεικνύεται από τη συνεργασία τους κατά τη διάρκεια του COP26. Αντλώντας από ιστορικούς δεσμούς, σχετικά με το κοινό παρελθόν των Βίκινγκ, και τις προσπάθειες ενίσχυσης αυτών των κοινών στοιχείων, μπορεί να υποστηριχθεί ότι η Σκωτία, μέσω των αλληλεπιδράσεων με τις Νορδικές χώρες, προσπαθεί να δημιουργήσει μια μοναδική σκωτσέζικη ταυτότητα που τη διακρίνει από τη βρετανική και την ευθυγραμμίζει περισσότερο με μια ‘Νορδική’ ταυτότητα (Rioux, 2021, σελ.174).
Πέρα από την πολιτιστική και περιβαλλοντική παραδιπλωματία, η Σκωτική κυβέρνηση διαπρέπει και στην επιστημονική παραδιπλωματία. Αυτή έχει στόχο να ενισχύσει τη συμμετοχή των σκωτσέζικων πανεπιστημίων στο UArctic, ένα δίκτυο πανεπιστημίων, κολλεγίων, ερευνητικών ινστιτούτων και άλλων οργανισμών που ασχολούνται με την εκπαίδευση και την έρευνα στην Αρκτική. Αυτό περιλαμβάνει προσπάθειες να μοιραστεί την προσέγγιση του Πανεπιστημίου των Highlands and Islands στην παροχή πρόσβασης στην ανώτερη εκπαίδευση σε αγροτικές περιοχές με άλλες αρκτικές χώρες. Το 2023, ο Angus Robertson, Υπουργός για το Σύνταγμα, τις Εξωτερικές Υποθέσεις και τον Πολιτισμό, κατά τη διάρκεια συζήτησης στο Σκωτσέζικο Κοινοβούλιο στις 2 Μαρτίου 2023, δήλωσε: «Σήμερα, εννέα σκωτσέζικα πανεπιστήμια είναι μέλη του UArctic και είμαι βέβαιος ότι περισσότερα θα ακολουθήσουν. Έχουμε περισσότερα μέλη από τη Σουηδία και από οποιαδήποτε άλλη μη-αρκτική χώρα εκτός από την Κίνα. Κάτι για το οποίο θα πρέπει να είμαστε περήφανοι» (Robertson, 2023). Ταυτόχρονα, ιδρύθηκε το Σκωτσέζικο Αρκτικό Δίκτυο, που συνδέει ακαδημαϊκούς και ερευνητές που ειδικεύονται στην Αρκτική από όλη τη Σκωτία.
Η Διεύθυνση Εξωτερικών Υποθέσεων της Σκωτίας έχει εξασφαλίσει τη συμμετοχή του σε διάφορα αρκτικά πολυμερή φόρα, προγράμματα και δίκτυα. Ορισμένα από αυτά αναφέρθηκαν παραπάνω, αλλά τώρα θα παρουσιαστούν οι πιο σημαντικές περιπτώσεις. Αρχικά, η κυβέρνηση της Σκωτίας είναι μέρος της Συνέλευσης του Αρκτικού Κύκλου (Arctic Circle Assembly), η οποία ιδρύθηκε με σκοπό να αποτελέσει μια δημοκρατική πλατφόρμα για όλους τους ενδιαφερόμενους στα αρκτικά ζητήματα και καθοδηγείται από τον πρώην πρόεδρο της Ισλανδίας, Ólafur Ragnar Grimsson. Το 2018, ο Grimsson δήλωσε: «Η Σκωτία μπορεί να γίνει ‘Αρκτικό Κράτος’ ανεξάρτητα από τη συνταγματική της θέση ή τη σχέση της Βρετανίας με την ΕΕ» (Rioux, 2021, σελ.181). Αυτό το φόρουμ καθιέρωσε αποτελεσματικά τη Σκωτία ως αξιόπιστο συμμετέχοντα στις αρκτικές υποθέσεις, καθώς η Πρώτη Υπουργός της Σκωτίας Nicola Sturgeon εκφωνεί ομιλίες στη Συνέλευση από το 2016, ενώ το Εδιμβούργο φιλοξένησε το φόρουμ της Αρκτικής το 2017.
Ένα ακόμη αξιόλογο δίκτυο στο οποίο συμμετέχει η Σκωτία είναι το Arctic Frontiers, που εστιάζει κυρίως στη γνώση για τη λήψη αποφάσεων και λειτουργεί με την αρχή ότι οι αρκτικές υποθέσεις πρέπει να αντιμετωπίζονται από ειδικούς στην περιοχή (Steinveg, 2023, σελ.89). Επιπλέον, η Σκωτία είναι μέλος του προγράμματος της ΕΕ “Northern Periphery and Arctic Programme” (NPA), το οποίο είναι αφιερωμένο στην προώθηση της ανάπτυξης κοινοτήτων, της επιχειρηματικότητας, της παραγωγής ανανεώσιμης ενέργειας και της πολιτισμικής ανταλλαγής. Σύμφωνα με την υποεθνική κυβέρνηση, μέχρι το 2019 ‘περισσότερα από τα μισά έργα που χρηματοδοτούνται μέσω του προγράμματος NPA είχαν σκωτσέζικο σκέλος’ (Rioux, 2021:180).
Συνοψίζοντας, η παραδιπλωματία ως έννοια λειτουργεί ως αντανάκλαση των πολυπολιστικών προσεγγίσεων στη θεωρία των Διεθνών Σχέσεων, και αυτό αποδείχθηκε σαφώς στην περίπτωση της Σκωτίας στην Αρκτική. Η Σκωτία διαδραματίζει έναν ανεξερεύνητο και πολυδιάστατο ρόλο στη Βόρεια Περιφέρεια ως υποκρατική οντότητα. Αν αυτή η περίπτωση δεν είχε μελετηθεί μέσω του φακού της παραδιπλωματίας, αυτός ο ρόλος δεν θα είχε αναγνωριστεί. Η παραδιπλωματία μπορεί να μην έχει λάβει ακόμη την προσοχή που της αναλογεί, είτε στον ακαδημαϊκό χώρο είτε γενικά, σε μια αυτόνομη Σκωτία. Ωστόσο, η σημασία της για το μέλλον της χώρας είναι πιθανό να αυξηθεί τα επόμενα χρόνια. Ανεξάρτητα από το εάν η Σκωτία γίνει ανεξάρτητη ή όχι, το μέλλον της, και ειδικά το οικονομικό της μέλλον, ανήκει στην Αρκτική. Η Σκωτία, εστιάζοντας σε θέματα στα οποία έχει εσωτερική αρμοδιότητα, παρακάμπτει τους επίσημους περιορισμούς στο διεθνές της έργο βάσει της εθνικής νομοθεσίας χρησιμοποιώντας τις ευκαιρίες που της παρέχονται. Η σκωτσέζικη πολιτική εισέρχεται σε μια νέα εποχή όπου οι απαιτήσεις για ένα νέο δημοψήφισμα ανεξαρτησίας δεν είναι τελείως αδιανόητες.
Πηγές
Βιβλιογραφία:
Ackrén, M. (2019). Diplomacy and Paradiplomacy in the North Atlantic and the Arctic—A Comparative Approach. In M. Finger & L. Heininen (Eds.), The GlobalArctic Handbook (pp. 235–249). Springer International Publishing. https://doi.org/10.1007/978-3-319-91995-9_14
Kuznetsov, A. (2020). Theory and pactice of Paradiplomacy: Subnational governments in international affairs. ROUTLEDGE.
Lake, D. A. (2008). The State and International Relations. In C. Reus-Smit & D. Snidal (Eds.), The Oxford Handbook of International Relations. Oxford University Press. https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780199219322.003.0002
Rioux, X. H. (2015). From Sub-state Nationalism to Subnational Competition States: The Development and Institutionalization of Commercial Paradiplomacy in Scotland and Quebec. Regional & Federal Studies, 25(2), 109–128. https://doi.org/10.1080/13597566.2014.992886
Rioux, X. H. (2021). Between the “Arc of Prosperity” and the Arctic: Challenges and opportunities of Nordic Scotland’s paradiplomacy. In M. Landriault, J.-F. Payette, & S. Roussel (Eds.), Mapping Arctic Paradiplomacy. Routledge.
Steinveg, B. (2023). Arctic Governance Through Conferencing: Actors, Agendas and Arenas. Springer International Publishing. https://doi.org/10.1007/978-3-031-23332-6
Πρωτογενείς πηγές:
Chief Economist Directorate. (2023). Goods exports by destination. Διαθέσιμο σε: http://www.gov.scot/publications/scotlands-international-goods-trade-quarter-2-2023/pages/goods-exports-by-destination/
External Affairs Directorate. (2017). All points north: The Scottish Government’s Nordic Baltic policy statement. The Scottish Government.
External Affairs Directorate. (2019). Arctic connections: Scotland’s arctic policy framework. The Scottish Government.
External Affairs Directorate. (2023, June 22). Arctic Connections Fund: Form and guidance. Διαθέσιμο σε: http://www.gov.scot/publications/arctic-connections-fund-form-and-guidance/
Participation Expert. (1998). Scotland Act 1998 [Text]. Statute Law Database. Διαθέσιμο σε: https://www.legislation.gov.uk/ukpga/1998/46/schedule/5
Robertson, A. (2023). Arctic connections – Scotland’s growing links with the Arctic: Ministerial speech. Διαθέσιμο σε: http://www.gov.scot/publications/arctic-connections-scotlands-growing-links-arctic/
Ειδησεογραφικές πηγές:
Curtice, J. (2024, September 5). How Brexit has changed Scotland’s constitutional debate. National Centre for Social Research. Διαθέσιμο σε: https://natcen.ac.uk/publications/how-brexit-has-changed-scotlands-constitutional-debate
Rosney, D. (2022, June 14). Scottish independence referendum: What happened in 2014? BBC. Διαθέσιμο σε: https://www.bbc.com/news/newsbeat-61798553
Πηγή εικόνας:
Scotland. (n.d.). Keiabroad. Retrieved 12 November 2024, Διαθέσιμο σε: https://www.keiabroad.org/scotland/location/