Γράφει ο Αναστάσιος Γανώσης
Τον Ιούνιο του 2016 το Ηνωμένο Βασίλειο (εφεξής Η.Β.) αποφάσισε κατόπιν δημοψηφίσματος, την έξοδο τους από την Ευρωπαϊκή Ένωση (εφεξής αποχώρηση). Το δημοψήφισμα είχε τα εξής αποτελέσματα: 51,98% υπέρ της αποχώρησης και 48,11% (Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, 2016). Οι κύριοι λόγοι, που συντέλεσαν στην διαμόρφωση αυτών των αποτελεσμάτων, ήταν η προσδοκία των πολίτων για μεγαλύτερη μεγέθυνση της οικονομίας, ο καλύτερος έλεγχος των εθνικών τους αποφάσεων και οι αυξημένες εισροές μεταναστών (Καθημερινή, 2019). Έτσι, μετά από έντονες διαπραγματεύσεις αποχώρησε τελικά, στις 31 Ιανουαρίου 2020 (EUR-Lex, 2020). Σήμερα όμως, οι δημοσκοπήσεις αναδεικνύουν την δυσφορία των Βρετανών από αυτήν την αποχώρηση (YouGov, 2023) και ότι άλλαξαν γνώμη (Statika, 2024). Επιπλέον, εκτός των ανασφαλειών για την μελλοντική πορεία της οικονομίας, αντιμετωπίζει σοβαρές οικονομικές προκλήσεις το Η.Β., όπως είναι το τεράστιο δημοσιονομικό χρέος και οι δημοσιονομικές ανισορροπίες (Πρεσβεία της Ελλάδος, 2024).
Η παρούσα έρευνα, στοχεύει στην αποκωδικοποίηση των επιπτώσεων στο Κ.Κ.ΑΕΠ του Η.Β., με οικονομετρική προσέγγιση στην αποχώρηση. Το πλεονέκτημα της έρευνας έναντι των παραδοσιακών είναι, ότι χρησιμοποιεί την μέθοδο αυτοπαλινδρομικής κατανεμημένης υστέρησης (Pesaran, Shin και Smith, 2001). Σύμφωνα με την συγκεκριμένη μέθοδο, για τον προσδιορισμό της μακροχρόνιας σχέσης, αναλύεται η επιρροή διάφορων επιλεγμένων μεταβλητων σε βραχυχρόνια και μακροχρόνια περίοδο. Κάτι, που επιτυγχάνεται μετά την ανάλυση της σειράς ολοκλήρωσης, για τον προσδιορισμό του επιπέδου ολοκλήρωσης. Δηλαδή, η έρευνα επικεντρώνεται και εξετάζει την επίδραση διαφόρων παραγόντων που συμβάλουν σε βραχυχρόνιο και μακροχρόνιο ορίζοντα στη μεταβολή του Κ.Κ.ΑΕΠ του Η.Β. Πιο συγκεκριμένα, οι επιλέξιμοι κρίσιμοι παράγοντες οικονομικής μεγέθυνσης, που επηρεάζουν το Κ.Κ.ΑΕΠ του Η.Β. είναι η αύξηση του πληθυσμού, το ποσοστό επίτευξης δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, οι εγχώριες επενδύσεις και το άνοιγμα του διεθνούς εμπορίου. Ενώ, για την σύγκριση των δυο διαφορετικών περιόδων, μεταξύ του πριν και του μετά αποχώρησης εποχής χρησιμοποιεί δεδομένα από το 1980 έως το 2023.
Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα οι συγκεκριμένες μεταβλητές, που εξετάζει η ανάλυση ορίζονται ως εξής: Το Κ.Κ.ΑΕΠ είναι το ακαθάριστο εγχώριο προϊόν διαιρούμενο με τον πληθυσμό του μέσου έτους. Το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (εφεξής Α.Ε.Π.) σε τιμές αγοραστή είναι το άθροισμα της ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας από όλους τους παραγωγούς κατοίκους της οικονομίας συν τυχόν φόρους προϊόντων και μείον τυχόν επιδοτήσεις που δεν περιλαμβάνονται στην αξία των προϊόντων. Επίσης, η Παγκόσμια Τράπεζα για το ετήσιο ποσοστό αύξησης του Κ.Κ.ΑΕΠ χρησιμοποιεί έτος βάσης το 2015 και σταθερό τοπικό νόμισμα το δολάριο. Παράλληλα, για τις ανάγκες της έρευνας, οι απόλυτες τιμές του Κ.Κ.ΑΕΠ λογαριθμήζονται. Ο ορισμός του συνολικού πληθυσμού βασίζεται στον ρεαλιστικό ορισμό του πληθυσμού, ο οποίος μετράει όλους τους κατοίκους ανεξαρτήτως νομικού καθεστώτος ή υπηκοότητας. Οι τιμές που εμφανίζονται είναι εκτιμήσεις του μέσου έτους. Η δευτεροβάθμια εκπαίδευση ορίζεται ως, οι εγγραφές στο σχολείο σε επίπεδο δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, ως ποσοστό τις εκατό στο σύνολο των εκπαιδευόμενων σε αγόρια και σε κορίτσια – % μικτά (Εκπαιδευτική Επιστημονική και Πολιτιστική Οργάνωση των Ηνωμένων Εθνών, 2024). Η τελευταία μεταβλητή, ο ακαθάριστος σχηματισμός παγίου κεφαλαίου περιλαμβάνει βελτιώσεις γης, αγορές εγκαταστάσεων, μηχανημάτων και εξοπλισμού, την κατασκευή δρόμων, σιδηροδρόμων και τα παρόμοια, συμπεριλαμβανομένων σχολείων, γραφείων, νοσοκομείων, ιδιωτικών κατοικιών και εμπορικών και βιομηχανικών κτιρίων (Παγκόσμια Τράπεζα, 2024).
Όσο αφορά τις προδιαγραφές του μοντέλου, για να εξεταστεί ο αντίκτυπος του συνολικού πληθυσμού, της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, του ακαθάριστου σχηματισμού παγίου κεφαλαίου και του εμπορίου στο Κ.Κ.ΑΕΠ του Η.Β., κατόπιν μιας εκτενής ανασκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας, εφαρμόζεται ένα τροποποιημένο παράδειγμα (Barro, 1990). Έτσι, δημιουργείται μία εξίσωση στην οποία υπολογίζεται το μοντέλο παλινδρόμησης στην περίπτωση του Η.Β. από το 1980 έως το 2023. Σύμφωνα με αυτή την εξίσωση, στο αριστερό τμήμα της είναι η εξαρτημένη μεταβλητή το Κ.Κ.ΑΕΠ του Η.Β. Ενώ, στο δεξιό τμήμα της είναι οι ανεξάρτητες μεταβλητές, οι όποιες αντιπροσωπεύουν τους προαναφερόμενους παράγοντες οικονομικής μεγέθυνσης που επηρεάζουν το Κ.Κ.ΑΕΠ του Η.Β. Επίσης, στο δεξιό τμήμα της εξίσωσης, για την ορθή αποτελεσματικότητα του μοντέλου παλινδρόμησης, συμπεριλαμβάνονται άλλες δύο μεταβλητές. Η μία μεταβλητή αντιπροσωπεύει μια παράμετρο σταθερού όρου στο μοντέλο και η άλλη υποδηλώνει έναν υπολειπόμενο όρο που ακολουθεί μια κανονική κατανομή.
Για την καλύτερη κατανόηση των οικονομετρικών αποτελεσμάτων του μοντέλου παλινδρόμησης, η ανάλυση ξεκινά με τα συνοπτικά περιγραφικά στατιστικά στοιχεία, τα οποία σχετίζονται με καθεμία από τις σημαντικές μεταβλητές, που χρησιμοποιήθηκαν στην έρευνα. Κατόπιν, εξετάζει τόσο τις βραχυπρόθεσμες όσο και τις μακροπρόθεσμες σχέσεις μεταξύ των υπό εξέταση μεταβλητών. Συγκεκριμένα, αυτή η οικονομετρική προσέγγιση υλοποιείται σε δύο στάδια, το στάδιο του επιπέδου ολοκλήρωσης των μεταβλητών και το στάδιο του ελέγχου της συνολοκλήρωσης τους. Αρχικά, η σειρά ολοκλήρωσης των μεταβλητών, για τον προσδιορισμό του επιπέδου ολοκλήρωσης, ελέγχεται χρησιμοποιώντας τις επαυξημένες στατιστικά δοκιμές, τις δοκιμές μοναδιαίας ρίζας (Dickey and Fuller, 1979). Σε δεύτερη φάση, εφόσον επιβεβαιώνεται η σειρά ολοκλήρωσης, η τεχνική υλοποιεί τον έλεγχο συνολοκλήρωσης χρησιμοποιώντας την κατάλληλη εξίσωση (Pesaran et. al. 2001). Σύμφωνα με αυτή την εξίσωση, στο αριστερό τμήμα της είναι η εξαρτημένη μεταβλητή ο πρώτος τελεστής διαφοράς του Κ.Κ.ΑΕΠ του Η.Β. Ενώ, στο δεξιό τμήμα της είναι οι ανεξάρτητες μεταβλητές, οι όποιες αντιπροσωπεύουν το ημερολόγιο του K.K.ΑΕΠ, το ημερολόγιο εξαγωγών, το ημερολόγιο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, το ημερολόγιο των εγχώριων επενδύσεων και το ημερολόγιο του διεθνές εμπορίου του Η.Β.. Καθώς επίσης, η παράμετρο σταθερού όρου και ο υπολειπόμενος όρος που ακολουθεί μία κανονική κατανομή. Να σημειωθεί ότι το δεξιό τμήμα της εξίσωσης κατηγοριοποιείται σε δύο χρονικά επίπεδα. Το αρχικό μέρος αντιπροσωπεύει το βραχυπρόθεσμο ορίζοντα ενώ, το δεύτερο μέρος τον μακροπρόθεσμο ορίζοντα. Έτσι, στο απεριόριστο μοντέλο διόρθωσης σφαλμάτων, εξετάζεται η σύνδεση μεταξύ των μεταβλητών τόσο σε βραχυπρόθεσμο όσο και σε μακροπρόθεσμο επίπεδο. Ειδικότερα, το τεστ F της συγκεκριμένης τεχνικής χρησιμοποιείται για την αξιολόγηση της μακροπρόθεσμης σχέσης μεταξύ αυτών των μεταβλητών, με βάση τη στατιστική ισχύ των επιπέδων καθυστέρησης των μεταβλητών. Δηλαδή, λαμβάνει υπόψη της σε όλες τις μεταβλητές του μοντέλου, την αυτό επίδραση που έχουν έως τα 4 προηγούμενα έτη.
Για τη συνέχιση της εκτέλεσης του μοντέλου παλινδρόμησης, από τις δοκιμές μονωδίας ρίζας χρονοσειρών της ολοκλήρωσης, αξιολογηθηκαν τα αποτελεσματα της. Για αυτό το λόγο, χρησιμοποιεί μεταβλητές στάσιμες στα επίπεδα (Ι0) ή στάσιμες στις πρώτες διάφορες (I1). Σε αυτές τις δοκιμές αποκαλύφθηκε για τις επιλεγμένες μεταβλητές ότι. Οι θεωρούμενες μεταβλητές παρουσιάζουν σταθερότητα στις πρώτες διαφορές. Το πιο σημαντικό, τα αποτελέσματα δείχνουν ότι όλες οι μεταβλητές δεν εμφανίζουν ολοκλήρωση στο I(2) και στα υψηλότερα επίπεδα. Επομένως, η τεχνική που εισήχθη από τους Pesaran et. al. το 2001 μπορεί να εφαρμοστεί για τον προσδιορισμό της παρουσίας συνολοκλήρωση μεταξύ μεταβλητών στο συγκεκριμένο μοντέλο.
Έτσι στο μοντέλο ακολουθεί η δοκιμή συνολοκλήρωσης χρονοσειρών, οπού παρουσιάζει το εξής θετικό αποτέλεσμα της. Η μηδενική υπόθεση, η οποία υποθέτει τη μη ύπαρξη της μηδενικής σχέσης, απορρίπτεται σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας 1%. Επειδή, η υπολογισμένη τιμή F υπερβαίνει το ανώτερο κρίσιμο όριο. Αφού διαπιστωθεί ότι υπάρχει μακροχρόνια συνένταξη, η συνολοκλήρωση συνεχίζεται για την ανεύρεση περισσοτέρων στοιχείων. Με το πλεονέκτημα της συγκεκριμένης τεχνικής, την εκτίμηση των βραχυχρόνιων και μακροχρόνιων συντελεστών, όπου προέκυψαν τα εξής αποτελέσματα για το άμεσο μέλλον. Σε βραχυχρόνιο χρονικό ορίζοντα η αύξηση του πληθυσμού έχει θετική επίδραση στο Κ.Κ.ΑΕΠ. Ενώ, το επίπεδο μόρφωσης σε βραχυχρόνια περίοδο δεν είναι στατιστικά σημαντικό. Γεγονός που επαληθεύεται στις πραγματικές συνθήκες, καθότι το επίπεδο μόρφωσης χρειάζεται χρόνο για να επηρεάσει με θετικές επιδράσεις την αύξηση του. Το επίπεδο εγχώριων υπενδύσεων ασκεί θετική επίδραση σε βραχυχρόνιο ορίζοντα. Το άνοιγμα στο διεθνές εμπόριο έχει θετική επιρροή στο Κ.Κ.ΑΕΠ. Ο συντελεστής του Όρου Διόρθωσης Σφάλματος είναι -1,005, που σημαίνει ότι το 100% της ανισορροπίας διορθώνεται ετησίως.
Από τους μακροχρόνιους εκτιμητές προέκυψαν τα εξής συμπεράσματα. Όλες οι μακροχρόνιες παράμετροι είναι στατιστικά σημαντικές. Οι οποίες υποδηλώνουν ότι με την πάροδο του χρόνου έχουν αντίκτυπο στη δυναμική της οικονομικής ανάπτυξης και κατά επέκταση στο Κ.Κ.ΑΕΠ του Η.Β. Μάλιστα, η μελέτη μας δείχνει ξεκάθαρα ότι η μακροχρόνια αύξηση του πληθυσμού έχει αρνητική επίπτωση στην ανάπτυξη. Αυτή η σχέση είναι στατιστικά σημαντική σε 1% επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας. Έτσι, αυτή η μελέτη αποδεικνύει ότι η αύξηση του πληθυσμού έχει αποσταθεροποιητικό αποτέλεσμα στην περίπτωση του Η.Β., διότι η αύξηση του πληθυσμού μειώνει το διαθέσιμο Κ.Κ.Α.Ε.Π. Επιπλέον, οι εγγραφές στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, οι επενδύσεις και το εμπόριο έχουν ευεργετικές επιπτώσεις στην ενεργητική ανάπτυξη. Ακόμη, οι μεταβλητές εκπαίδευση και εμπόριο είναι στατιστικά σημαντικές σε επίπεδο 5%, ενώ η μεταβλητή εγχώριες επενδύσεις είναι στατιστικά σημαντικές σε επίπεδο σημαντικότητας 1%. Όσο αφορά την εκπαίδευση, συμφώνα με τη θεωρία του ¨Ανθρώπινου Κεφαλαίου¨, έχει καταλυτική σημασία μακροπρόθεσμα στην αύξηση της παραγωγικότητας (Becker, 1964). Τέλος, οι εγχώριες επενδύσεις έχουν τη μεγαλύτερη θετική συνεισφορά στην αύξηση του Κ.Κ.Α.Ε.Π.
Στα αποτελέσματα της τεχνικής συγκαταλέγεται και η μη ύπαρξη στοιχείων σειριακής συσχέτισης και ετεροσκεδαστικότητας. Από τις διάφορες διαγνωστικές εξετάσεις, που επιβλήθηκαν στο υπολογιζόμενο μοντέλο προκύπτει ότι. Οι έλεγχοι για παρουσία αυτοσυσχέτισης και ετεροδασκεδαστικότητας οδηγούν σε αρνητικά αποτελέσματα και ο έλεγχος σταθερότητας του μοντέλου είναι αναμενόμενος. Δηλαδή, δεν απορρίπτεται η μηδενική υπόθεση (Ι0), ούτε στο επίπεδο σημαντικότητας 10%. Επιπλέον, επειδή η οικονομία του Η.Β. την περίοδο 1980–2023 έχει υποστεί διάφορες προσαρμογές, είναι πιθανό οι μακροοικονομικές σειρές να παρουσιάζουν κενά. Για τον συγκεκριμένο λόγο, η σταθερότητα των βραχυπρόθεσμων και μακροπρόθεσμων ελαστικοτήτων επανεξετάζεται μέσω των δοκιμών αθροιστικού αθροίσματος (CUSUM), με βάση την εξίσωση της συνολοκλήρωσης. Έτσι, στη γραφική παράσταση της στατιστικής δοκιμής αποκαλύφθηκε η σταθερότητα των αποτελεσμάτων, η οποία είναι σημαντική στο 5%. Επομένως, διασφαλίζεται ότι οι αναμενόμενοι συντελεστές παραμένουν σταθεροί στα απαιτούμενα χρονικά διαστήματα.
Συγκεντρωτικά, από την παρούσα εμπειρική έρευνα προκύπτει ότι χρησιμοποιήθηκε το Η.Β. ως μελέτη περίπτωσης και η μέθοδο αυτοπαλινδρομικής κατανεμημένης υστέρησης στη συνένταξη. Σε αυτό το πλαίσιοεξετάζει τον μακροπρόθεσμο και τον βραχυπρόθεσμο αντίκτυπο του πληθυσμού, της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, των εγχώριων επενδύσεων και του διεθνή εμπορίου στο Κ.Κ.ΑΕΠ του Η.Β., πριν και μετά την αποχώρηση του. Κατόπιν αυτών, η παρούσα ανάλυση διαπιστώνει ότι η αύξηση του πληθυσμού επηρεάζει αρνητικά σε βραχυχρόνιό ορίζοντά, αλλά, θετικά σε μακροχρόνιο ορίζοντα το Κ.Κ.ΑΕΠ του Η.Β. Η εκπαίδευση αποδίδει οριακά στο άμεσο μέλλον και θετικά μακροχρόνια, ενώ οι εγχώριες επενδύσεις και το διεθνές εμπόριο, τόσο σε βραχυχρόνιο όσο και σε μακροχρόνιο ορίζοντα επηρεάζουν θετικά. Επίσης, στη σύγκριση του πριν και του μετά την αποχώρηση του Η.Β., η μελέτη αποκάλυψε τα εξής συμπεράσματα. Η ανάλυσή μας επιβεβαιώνει τη μακροχρόνια σχέση μεταξύ πληθυσμού, εκπαίδευσης, εγχώριων επενδύσεων, εμπορίου και εθνικού εισοδήματος. Το Ανθρώπινο Κεφάλαιο παρόλο που αυξάνεται, εξαιτίας του μεταναστευτικού (Παγκόσμια Τράπεζα 2024) δεν παρουσιάζει και την αντίστοιχη αύξηση στην εξειδίκευση. Το Κεφάλαιο βρίσκεται στα ίδια επίπεδα πριν την αποχώρηση. Και το Κ.Κ.ΑΕΠ παρουσιάζει υποτονική πορεία. Επομένως, η παρούσα εμπειρική μελέτη παρέχει ισχυρές ενδείξεις ότι η αποχώρηση επηρέασε αρνητικά στο Κ.Κ.ΑΕΠ και κατά επέκταση την ευημερία των πολιτών.
Επιπλέον, τα αποτελέσματα παρέχουν σημαντικά συμπεράσματα όσον αφορά τις επιπτώσεις της πολιτικής και της μεταβολής του Κ.Κ.ΑΕΠ του Η.Β. Η βασική πολιτική συνέπεια είναι ότι το Η.Β. πρέπει να υιοθετήσει ένα νέο μοντέλο ανάπτυξης. Για παράδειγμα, να είναι πιο εξωστρεφής και να εστιάζει σε διεθνής εμπορικές συνεργασίες. Ακόμη, να προωθήσει προγράμματα βελτιστοποίησης της εξειδίκευσης και της ενίσχυσης των εγχώριων επενδύσεων. Η λογική πίσω από αυτήν την συνέπεια είναι ότι: μακροπρόθεσμα δημιουργούνται οικονομίες κλίμακας και ότι παράγουν ως αποτέλεσμα έναν ενάρετο κύκλο. Διότι, ενισχύονται όλοι εκείνοι οι παράγοντες που καθιστούν τη βιομηχανία της χώρας ανταγωνιστική (Porter, 1990). Αφού, η αύξηση των διεθνών εμπορικών συναλλαγών παρέχει μεγαλύτερες εισροές κεφαλαίων και κατά επέκταση κρατικών εσόδων. Επομένως, μέσω προγραμμάτων στην εκπαίδευση ενισχύεται το ανθρώπινο κεφάλαιο (Becker 1964). Και μέσω των εγχώριων επενδύσεων, δημιουργούνται και αξιοποιούνται τα πλεονεκτήματα της συμπληρωματικότητας των συντελεστών παράγωγης (Kremer, 1993). Στρατηγικές, που έχουν ως συνέπεια να ευνοηθούν όλοι οι οριζόντιοι τομείς των κλάδων της οικονομίας (Hirscmann, 1958). Με αποτέλεσμα να δημιουργούνται οι κατάλληλες ενδογενείς δυνάμεις που στηρίζονται στην συμπληρωματικότητα των εσωτερικών παραγόντων της οικονομίας (Todaro & Smith, 2024, σ. 149 – 202). Δια ταύτα, αυτή η αλληλεξαρτώμενη αλληλουχία παράγει για την οικονομική ανάπτυξη, μεγέθυνση και την ανταγωνιστικότητα του Η.Β., μία διεθνή οικονομική ευμάρεια και ελκυστικότητα. Δηλαδή, στα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης ανατροφοδοτείται ο κύκλος της επιτυχίας, με αποτέλεσμα ένα υψηλό επίπεδο στο Κ.Κ.ΑΕΠ του Η.Β.
Τελολογικά, από την παρούσα ανάλυση προκύπτουν τα εξής συμπεράσματα. Η αποχώρηση του Η.Β. από την Ε.Ε. δεν είχε τα προσδοκώμενα αποτελέσματα. Η αυτόνομη παρουσία του Η.Β., στο διεθνή παγκοσμιοποιημένο γίνεσθε. μείωσε την εθνική αυτοδυναμία του. Το Κ.Κ.ΑΕΠ και η ευημερία των πολιτών του Η.Β. επηρεάστηκαν αρνητικά από τη συγκεκριμένη απόφαση. Όσο αφορά το Η,Β. και την Ε.Ε. θα πρέπει να επανεξετάσουν τις διμερής σχέσεις τους. Διότι, η από κοινού διαχείριση των πολιτικών και κοινωνικοοικονομικών ζητημάτων, παρέχει όλα εκείνα τα ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα, τα οποία βοηθούν στην αύξηση των επιμέρους δεικτών και στην ευημερία των πολιτών τους.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΒΙΒΛΙΑ:
Michael P. Todaro – Stephen C. Smith. (2024). Οικονομική ανάπτυξη (13η εκ.). Εκδόσεις ΤΖΙΟΛΑ.
ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ:
Barro, Robert J. (1990) Government Spending in a Simple Model of Endogenous Growth. Journal of Political Economy 98, 5, part II, S103-S125. Διαθέσιμο σε:
https://scholar.google.gr/scholar?hl=el&as_sdt=0%2C5&q=barro+1990&oq=barro+199
Becker, G. S. (1964): Human Capital: A Theoretical and Empirical Analysis with Special Reference to Education. Columbia University Press, New York. Διαθέσιμο σε:
https://scholar.google.gr/scholar?hl=el&as_sdt=0%2C5&q=becker+1964+human+capital+theory&oq=
Dickey, D. A., and W. A. Fuller (1979): “Distribution of Estimators of Autoregressive Time Series with a Unit Root,” Journal of the American Statistical Association, 74, 427–431. Διαθέσιμο σε:
Hirscmann, A.O., The strategy of economic development, New Haven: Yale University Press, 1958. Διαθέσιμο σε:
Kremer, M. (1993). The o-ring theory of economic development. The Quarterly Journal of Economics 108 (3), 551–575. Διαθέσιμο σε:
https://scholar.google.com/scholar?hl=el&as_sdt=0%2C5&q=Kremer+1993&btnG=
Pesaran, M. H., Shin, Y., & Smith, R. J. (2001). Bounds testing approaches to the analysis of level relationships. Journal of Applied Econometrics, 16(3), 289–326. Διαθέσιμο σε:
https://scholar.google.com/citations?user=JKz-QQ8AAAAJ&hl=el&oi=sra
Porter, M. E. (1990). The competitive advantage of nations. New York: Free Press. Διαθέσιμο σε:
https://scholar.google.gr/scholar?hl=el&as_sdt=0%2C5&q=porter+competitive+advantage+nations&oq=
ΠΡΩΤΟΓΕΝΕΙΣ ΠΗΓΕΣ:
Ευρωπαϊκό Συμβούλιο (2016). Δημοψήφισμα του Ηνωμένου Βασίλειου. Ανακτήθηκε 19 Δεκεμβρίου 2024. Διαθέσιμο σε:
EUR-Lex, ηλεκτρονική βάση δεδομένων του δικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2024). Αποχώρηση, Ιστορικό. Ανακτήθηκε 20 Δεκεμβρίου 2024. Διαθέσιμο σε:
https://eur-lex.europa.eu/content/news/Brexit-UK-withdrawal-from-the-eu.html?locale=el
Πρεσβεία της Ελλάδος, διπλωματική αντιπροσωπεία (2024). Οδηγός Επιχειρείν στο Η.Β. Διαθέσιμο σε: https://agora.mfa.gr
Παγκόσμια Τράπεζα (2024). Κατά Κεφαλήν Α.Ε.Π. Ανακτήθηκε 17 Δεκεμβρίου 2024. Διαθέσιμο σε: https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.KD
Παγκόσμια Τράπεζα (2024). Αύξηση πληθυσμού. Ανακτήθηκε 17 Δεκεμβρίου 2024. Διαθέσιμο σε: https://data.worldbank.org/indicator/SP.POP.TOTL
Παγκόσμια Τράπεζα (2024). Ακαθάριστος Σχηματισμός Πάγιου Κεφαλαίου. Ανακτήθηκε 17 Δεκεμβρίου 2024. Διαθέσιμο σε: https://data.worldbank.org/indicator/NE.GDI.FTOT.ZS
Παγκόσμια Τράπεζα (2024). Διεθνές εμπόριο. Ανακτήθηκε 17 Δεκεμβρίου 2024. Διαθέσιμο σε: https://data.worldbank.org/indicator/NE.TRD.GNFS.ZS
Παγκόσμια Τράπεζα (2024). Μεταναστευτικό. Ανακτήθηκε 17 Δεκεμβρίου 2024. Διαθέσιμο σε: https://data.worldbank.org/indicator/SM.POP.NETM?view=chart
Εκπαιδευτική Επιστημονική και Πολιτιστική Οργάνωση των Ηνωμένων Εθνών, διεθνής οργανισμός (2024). Δευτεροβάθμια εκπαίδευση: Ανακτήθηκε 17 Δεκεμβρίου 2024. Διαθέσιμο σε: http://data.uis.unesco.org/Index.aspx
ΕΙΔΗΣΕΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ:
Άποψη: Πώς φτάσαμε στο Brexit, μύθοι και αλήθειες. (2019, Ιανουάριος 14). Καθημερινή. Ανακτήθηκε 28 Δεκεμβρίου 2024. Διαθέσιμο σε:
https://www.kathimerini.gr/world/1004465/apopsi-pos-ftasame-sto-brexit-mythoi-kai-alitheies/
YouGov (2023). The EU transition period ended on Dec 31st 2020. Since then, do you think Brexit has gone well or badly? Ανακτήθηκε 18 Δεκεμβρίου 2024. Διαθέσιμο σε:
https://yougov.co.uk/topics/politics/survey-results/daily/2023/11/29/ab42a/1
Statista (2024). Overall, which of the following do you think the UK should try to do when it comes to our future trading relationship with the European Union (EU)? Ανακτήθηκε 18 Δεκεμβρίου 2024. Διαθέσιμο σε:
https://www.statista.com/statistics/883660/support-for-brexit-scenarios/
ΠΗΓΗ ΕΙΚΟΝΑΣ:
Pexels: The split between the United kingdom and the European Union. stock illustration. Διαθέσιμο σε: