Γράφει η Μυρτώ Λύκα
Η πτώση του καθεστώτος Άσαντ δημιούργησε μια νέα πραγματικότητα για τη Συρία, τους πολίτες που ακόμη διαμένουν στη χώρα, αλλά και όσους έχουν αναζητήσει άσυλο στο εξωτερικό. Οι ανακατατάξεις που γεννούν τα νέα δεδομένα φέρνουν και πάλι στην επιφάνεια το ζήτημα του επαναπατρισμού εκατομμυρίων προσφύγων σε μια χώρα που στη πράξη δε μπορεί να εγγυηθεί ούτε την ασφάλεια αλλά ούτε και την επιβίωσή τους.
Τον Δεκέμβριο του 2024 η ισλαμιστική παραστρατιωτική οργάνωση Hayat Tahrir al Sham κατέλαβε την εξουσία στη Συρία υποσχόμενη τον τερματισμό του εμφυλίου και τη δημιουργία μιας κατάστασης σταθερότητας και ειρήνης. Από τις πρώτες ημέρες εγκαθίδρυσης του νέου καθεστώτος περίπου 235.000 Σύριοι επέστρεψαν στη χώρα. Η Ύπατη Αρμοστεία ανέφερε μάλιστα ότι περίπου 6 εκατομμύρια πρόσφυγες αναμένεται να επαναπατριστούν εθελούσια τους επόμενους μήνες. Οι περισσότεροι από αυτούς βρίσκονται σε γειτονικά κράτη όπως ο Λίβανος και η Τουρκία, αλλά ένας σημαντικός αριθμός έχει καταφύγει και σε ευρωπαϊκά κράτη όπως η Γερμανία (Hamdan, & Maarouf, 2025).
Η Ύπατη Αρμοστεία τόνισε εξ’ αρχής ότι οι όποιοι επαναπατρισμοί λαμβάνουν χώρα, οφείλουν να έχουν εθελούσιο χαρακτήρα, διασφαλίζοντας τη πλήρη ενημέρωση των ενδιαφερόμενων για την ακολουθούμενη διαδικασία και τα δικαιώματά τους. Εντούτοις, η αντίδραση πολλών δυτικών κυβερνήσεων υπήρξε σπασμωδική. Μεταξύ άλλων, η Γαλλία, η Γερμανία, η Ιταλία και το Ηνωμένο Βασίλειο ανακοίνωσαν ότι αναστέλλουν την εξέταση των αιτημάτων ασύλου χιλιάδων Σύρων. Αυτό έγινε σε διάστημα μόλις μιας ημέρας από την πτώση του Άσαντ, ενώ αντίστοιχα η Αυστρία δήλωσε ότι σύντομα θα ξεκινούσε τις απελάσεις όσων δεν πληρούσαν τα κριτήρια χορήγησης προσφυγικού καθεστώτος (France 24, 2024).
Η στάση αυτή των ευρωπαϊκών κρατών είχε ως συνέπεια να σταματήσει η εξέταση των αιτήσεων ασύλου με τρόπο μαζικό, που δεν αρμόζει σε όσα προβλέπει η Σύμβαση της Γενεύης αλλά ούτε και το δίκαιο της Ένωσης. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με το άρθρο 10 της Οδηγίας 2013/32/ΕΕ, βασική προϋπόθεση για την εξέταση κάθε αίτησης ασύλου είναι η αρχή της εξατομίκευσης (Πανταζής, 2029, σ. 9). Η τελευταία ορίζει ότι κάθε περίπτωση θα πρέπει να αξιολογείται ξεχωριστά, εξετάζοντας τα εκάστοτε ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Με αυτό τον τρόπο, μειώνονται οι πιθανότητες να αποκλειστούν από το προσφυγικό καθεστώς άνθρωποι που το δικαιούνται και το έχουν πραγματικά ανάγκη.
Παράλληλα, η μαζική αναστολή της εξέτασης των αιτημάτων ασύλου σημαίνει ότι οι αιτούντες άσυλο θα παραμείνουν για ένα απροσδιόριστο χρονικό διάστημα σε συνθήκες που προσομοιάζουν κράτηση, σε μια κατάσταση νομικής αβεβαιότητας και δυνητικών παραβιάσεων των δικαιωμάτων τους. Με τον ίδιο τρόπο, οι εξαγγελίες της αυστριακής κυβέρνησης περί μαζικών απελάσεων Σύρων αιτούντων θίγουν έκδηλα την υποχρέωση που έχει κάθε κράτος βάσει του διεθνούς δικαίου να μην επαναπροωθεί αλλά ούτε και να απελαύνει συλλογικά μια ομάδα ανθρώπων. Τέτοιες πρακτικές στερούν άλλωστε από τους ανθρώπους που αναζητούν προστασία, το δικαίωμα να εξηγήσουν τις ατομικές τους περιστάσεις που πιθανώς να εγείρουν ζητήματα προστασίας (Διεθνής Αμνηστία, 2025).
Η Ευρώπη λοιπόν μέσα σε ένα εξαιρετικά μικρό χρονικό διάστημα ανταποκρίθηκε στην αλλαγή της συριακής εγχώριας πολιτικής σκηνής, λαμβάνοντας μέτρα βιαστικά και δυσανάλογου χαρακτήρα. Το πόσο βεβιασμένη ήταν η αντίδραση των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων φάνηκε μόλις λίγους μήνες μετά. Σε μία νέα έξαρση βίας, παραστρατιωτικές ομάδες, πιστές στην τέως κυβέρνηση Άσαντ, ξεκίνησαν να στήνουν ενέδρες και να πραγματοποιούν πολλαπλές επιθέσεις κατά στρατιωτικών αλλά και πολιτικών στόχων που τάσσονται υπέρ της νέας σουνιτικής κυβέρνησης. Στο επίκεντρο των φονικότερων επιθέσεων και διώξεων βρέθηκε η θρησκευτική κοινότητα των Αλαουιτών, πολλοί εκ των οποίων εκτελέστηκαν μαζικά (Syrian Network for Human Rights, 2025). Η νέα αυτή κρίση αποτυπώνει ξεκάθαρα πόσο εύθραυστες είναι οι ισορροπίες και η διατήρηση της ειρήνης στη χώρα. Ακόμη περισσότερο επιβεβαιώνει με τρόπο πασιφανή την αδυναμία του νέου καθεστώτος να ελέγξει τις διάφορες φατρίες στο εσωτερικό του και να διαχειριστεί τις πολιτοφυλακές που δρουν αυτή τη στιγμή στη χώρα (Christou, 2025).
Υπό τις παραπάνω συνθήκες, είναι ιδιαίτερα πρόωρο να γίνεται λόγος σε δυτικά κράτη για ασφαλή επιστροφή και επαναπατρισμό Σύρων προσφύγων. Η Δύση επέδειξε, υπέρ του δέοντος, βιαστικά αντανακλαστικά, ενεργοποιώντας διαδικασίες επιστροφής, οι οποίες όμως προϋποθέτουν να έχει τουλάχιστον επιβεβαιωθεί ότι οι λόγοι που προκαλούσαν τη προσφυγοποίηση ενός πληθυσμού έχουν παύσει οριστικά σύμφωνα με το άρθρο 1Γ της Σύμβασης της Γενεύης (Σύμβαση του 1951 για το καθεστώς των προσφύγων, 1951, σ.σ 2-3). Αντιθέτως, στη Συρία η ειρήνη αποδείχθηκε κάθε άλλο παρά διαρκής. Σε αυτό το πλαίσιο η προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων όσων παρέμειναν στη χώρα αλλά και όσων επέστρεψαν εκεί δεν μπορεί να διασφαλιστεί. Δε μπορεί να εξασφαλιστεί πρωτίστως λόγω των βίαιων εξάρσεων που μαστίζουν τη χώρα, αλλά και δευτερευόντως εξαιτίας της ευρύτατης φτωχοποίησης του συριακού κράτους. Συνεπώς, η Ευρώπη προωθώντας την επιστροφή όσων έφυγαν στη Συρία δεν αγνόησε μόνο την πολιτική αστάθεια που ταλανίζει τη χώρα. Ακόμη περισσότερο παρέλειψε να απαντήσει στο ερώτημα του πως μια χώρα που πλήττεται από δεκαετίες συνεχούς πολέμου, της οποίας οι υποδομές έχουν καταστραφεί και η γη έχει μολυνθεί και υποβαθμιστεί σε τεράστιο βαθμό, μπορεί να επανενσωματώσει το πληθυσμό της (Haj Youssef & Katt, 2022).
Η Δύση, με τη στάση της αυτή, λειτούργησε ως ένας πολλαπλασιαστής του κινδύνου βίαιων επαναπροωθήσεων Σύρων αιτούντων άσυλο, σε μια χώρα όπου τα δικαιώματα αλλά και η ίδια η ζωή των πολιτών κινδυνεύουν σοβαρά. Δευτερευόντως όμως έδωσε ένα ιδιαίτερα επικίνδυνο παράδειγμα στα γειτονικά κράτη της Συρίας που ήδη φιλοξενούν το μεγαλύτερο αριθμό προσφύγων. Για χώρες όπως η Τουρκία που φιλοξενεί περίπου 3 εκατομμύρια Σύρους πρόσφυγες η στάση των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων μπορεί να δώσει χώρο για ακόμη περισσότερες παραβιάσεις. Υπό ανάλογες περιστάσεις, οι αυστριακές δηλώσεις περί απελάσεων ενδέχεται λοιπόν να ωθήσουν σε εκτενέστερες και μαζικότερες απελάσεις και αναχαιτήσεις αιτούντων άσυλο (Διεθνής Αμνηστία, 2016).
Συνεπώς, σε κάθε περίπτωση δεν θα πρέπει να παραβλέπεται το γεγονός ότι η εξέταση του αν μια χώρα πληροί τις προϋποθέσεις για να δεχθεί πίσω τον κατατρεγμένο πληθυσμό της, βαραίνει πρωτίστως τα κράτη υποδοχής. Κάθε τέτοια αξιολόγηση οφείλει να είναι όχι μόνο ενδελεχής αλλά και αμερόληπτη. Στο βωμό της επιδίωξης ενός απώτερου στόχου, αυτού της μείωσης των προσφυγικών ροών, ορισμένες ευρωπαϊκές κυβερνήσεις βιάστηκαν να χαρακτηρίσουν τη Συρία ως ασφαλή. Ταυτόχρονα έδειξαν εμμέσως τη στήριξή τους στη νέα κυβέρνηση, μια κυβέρνηση για την οποία πολλές από τις εθνικές μειονότητες της χώρας ήδη εκφράζουν επιφυλάξεις (Al Ghazi et al, 2025).
Η ιστορία των διεθνών σχέσεων και του προσφυγικού δικαίου διδάσκει ότι στο τέλος ενός πολέμου ή μιας κρίσης υπάρχει πάντα μια περίοδος αβεβαιότητας μέχρι η λήξη τους να θεωρηθεί οριστική. Αντιθέτως, στη συγκεκριμένη περίπτωση η αντίδραση υπήρξε βεβιασμένη, λειτουργώντας σε βάρος του διεθνούς δικαίου και της προστασίας των Σύρων αιτούντων άσυλο. Οι μαζικές σφαγές στη Συρία που ακολούθησαν τη καθεστωτική αλλαγή πρέπει λοιπόν να αποτελέσουν παράδειγμα προς αποφυγή για κάθε κράτος που σέβεται το προσφυγικό δίκαιο.
Βιβλιογραφία
Διεθνής Αμνηστία. (2025). Ερωτήσεις & Απαντήσεις για τα δικαιώματα των μεταναστών και των προσφύγων. Διαθέσιμο σε: https://www.amnesty.gr/erwtiseis-kai-apantiseis
Διεθνής Αμνηστία. (2016). Συρία: Η προσφυγική κρίση σε αριθμούς. Διαθέσιμο σε: https://www.amnesty.gr/news/articles/article/20615/syria-i-prosfygiki-krisi-se-arithmoys
Πανταζής, Ν. (2019). Η διαδικασία εξέτασης των αιτημάτων ασύλου κατά το εθνικό και ενωσιακό δίκαιο. Εθνική Σχολή Δικαστικών Λειτουργών. Διαθέσιμο σε: https://www.esdi.gr/nex/images/stories/pdf/epimorfosi/2019/pantazi_2019.pdf
Σύμβαση του 1951 για το καθεστώς των προσφύγων. (1951). Ηνωμένα Έθνη, Συλλογή Συμβάσεων Νο. 2545, Τόμος 189, Σελ. 137. Διαθέσιμο σε: https://www.unhcr.org/gr/wp-content/uploads/sites/10/2018/01/04-symvasiprotokollo.pdf
Al Ghazi, S., Roccatello, A. M., Di Dio, M., Abou Diab, R., Van Wilgenburg, W., Hasan, H., Goren, N., Azizi, H., & Tol, G. (2025). Syria’s New Rulers and Minorities: Clash or Compromise?. Italian Institute for International Political Studies. Διαθέσιμο σε: https://www.ispionline.it/en/publication/syrias-new-rulers-and-minorities-clash-or-compromise-202934
Christou W. (2025). The streets are empty, no one dares go outside’: Syria’s Alawites terrorised by revenge killings. The Guardian. Διαθέσιμο σε: https://www.theguardian.com/world/2025/mar/15/the-streets-are-empty-no-one-dares-go-outside-syrias-alawites-terrorised-by-revenge-killings.
France 24. (2024). European countries suspend Syrian asylum decisions after Assad’s fall. Διαθέσιμο σε: https://www.france24.com/en/live-news/20241209-european-countries-suspend-syrian-asylum-decisions-after-assad-s-fall
Haj Youssef, L., & Katt, M. (2022). Η μολυσμένη γη της Συρίας: Πώς χρόνια συγκρούσεων κατέστρεψαν τη συριακή γη. Solomon. Διαθέσιμο σε: https://wearesolomon.com/el/mag/thematikh/perivallon/molysmeni-gi-syrias/
Hamdan, S., & Maarouf H. (2025). Returning Syrians filled with hope despite the challenges ahead. UNHCR global website. Διαθέσιμο σε: https://www.unhcr.org/news/stories/returning-syrians-filled-hope-despite-challenges-ahead
Syrian Network for Human Rights. (2025). Preliminary Report on the violations that took place on the wake of the attacks carried out by non state armed groups linked to the Assad Regime, mostly in the governorates of Latakia, Tartus and Hama. Διαθέσιμο σε: https://snhr.org/wp-content/uploads/2025/03/R250305E-1.pdf
Εικόνα: Refugee Week – Great 2025 teaching resources to build empathy (χ.χ.). Teachwire. Διαθέσιμο σε: https://www.teachwire.net/news/miss-whats-an-immigrant-8-great-resources-for-teaching-refugee-week-2017/