Γράφει ο Γρηγόριος Πατσάκης
Στις 30 Μαρτίου 1827, η Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας, εξέλεξε τον πρώτο Κυβερνήτη του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, τον Ιωάννη Καποδίστρια, ο οποίος διατήρησε το αξίωμα του για τρία χρόνια, μέχρι τη δολοφονία του το φθινόπωρο του 1831 (Greece2021, 2021). Αντιμετωπίζοντας σοβαρές δυσκολίες, με την Ελλάδα να βγαίνει από σχεδόν μια δεκαετία πολέμου εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, έθεσε ως στόχο τη δημιουργία ενός συγκεντρωτικού κράτους και τη θέσπιση θεμελιωδών δομών για την οικονομική ανάκαμψη, παρά το γεγονός ότι μεγάλο μέρος των κρατικών πόρων (73% το 1828-1829, 63% το 1829-1830) προοριζόταν για τις στρατιωτικές ανάγκες της επανάστασης (Kapodistrias.info, no date). Το ερώτημα το οποίο θα επιχειρήσει να απαντήσει το παρόν κείμενο είναι το εξής: «Ποιά ήταν η οικονομική πολιτική την περίοδο της διακυβέρνησης του;». Για μια πιο ενδελεχή απάντηση του ερωτήματος θα αναλυθούν δύο βασικές κατηγορίες μεταρρυθμίσεων: οι πολιτικές στον τομέα της νομισματικής και χρηματοπιστωτικής διαχείρισης, καθώς και οι διαρθρωτικές αλλαγές στον αγροτικό τομέα.
Για την κατανόηση των συνθηκών διαβίωσης του πληθυσμού της Ελλάδας την περίοδο εκείνη και για την κατάσταση με την οποία ήρθε αντιμέτωπος ο κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας, οι επιγραμματικές φράσεις του ίδιου του Καποδίστρια είναι χαρακτηριστικές: «Μαυροφορεμένες, γέροντες, μου εζητούσαν να αναστήσω τους απεθαμένους τους, μανάδες μου έδειχναν εις το βυζί τα παιδιά τους και μου έλεγαν να τα ζήσω και ότι δεν τούς απέμειναν παρά εκείνα και εγώ…» (Φίνας, 2018).
Δεδομένης της ανάγκης για ανεύρεση φαγητού, ένας από τους κύριους στόχους του Κερκυραίου πολιτικού ήταν η ανασυγκρότηση της γεωργίας, καθώς πίστευε ότι έπρεπε να αποτελέσει τη ραχοκοκαλιά της ελληνικής οικονομίας. Για την επίτευξη των στόχων του ο Καποδίστριας προώθησε μεταρρυθμίσεις για την αναδιανομή και άμεση καλλιέργεια των εθνικών γαιών, καθώς και την αύξηση της παραγωγής. Πιο συγκεκριμένα, το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα ήταν η μεθόδευση της εισαγωγής και καλλιέργειας της πατάτας καθώς και η άμεση ανάθεση στον Ιρλανδό γεωπόνο φιλέλληνα Stevenson να διαμορφώσει μια έκταση στην Αίγινα, με την οποία θα εξασφάλιζαν τροφή για 12.000 ανθρώπους επί έναν χρόνο (Καποδίστριας, 1841, σ. 219-220, 353). Ακόμη, επεδίωξε την επέκταση της καλλιέργειας στην Πελοπόννησο και στα νησιά και τη δημιουργία δενδροφυτειών, ενώ συνεργάστηκε με τον φιλέλληνα τραπεζίτη Εϋνάρδο για την αποστολή γεωργικών εργαλείων στην Ελλάδα (Νοταράς, Συνοδινός, 1999, σ, 7-8). Επίσης, προέτρεψε και επιβράβευσε τους χωρικούς που θα έσπερναν πάνω από 200 οκάδες (Καποδίστριας, 1842, σ.46-47). Επιπρόσθετα, η κυβέρνηση του Ναυπλίου προσπάθησε να παρέχει δάνεια στους αγρότες για να τους βοηθήσει να ανασυγκροτήσουν τα αγροκτήματά τους. Παρόλα αυτά, η έλλειψη κρατικών πόρων περιόρισε την επέκταση της συγκεκριμένης πολιτικής (Alogoskoufis, 2021, σ.14).
Παράλληλα, αναγνώρισε την ανάγκη για μακροπρόθεσμες πολιτικές στήριξης της γεωργίας, ιδρύοντας το 1829 τη Γεωργική Σχολή στην Τίρυνθα. Στόχος του ήταν να προσφέρει πρακτική γεωργική εκπαίδευση σε νέους από φτωχές αγροτικές οικογένειες, καθώς πίστευε ότι η τεχνική και επαγγελματική εκπαίδευση ήταν πιο αναγκαία εκείνη την περίοδο από την ανώτατη εκπαίδευση, λόγω των δύσκολων συνθηκών που επικρατούσαν στο νέο κράτος (Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας & Πολιτισμού, 2008). Ωστόσο, οι μεταρρυθμίσεις του Καποδίστρια στον αγροτικό τομέα συνάντησαν εμπόδια. Συγκεκριμένα, η απόφαση του για την αναδιανομή της γης αντιμετωπίζει τη σθεναρή αντίσταση των χωρικών, καθώς θεωρούν τους εαυτούς τους και όχι το ελληνικό κράτος ιδιοκτήτες των εκτάσεων ενώ οι πρόκριτοι και οι δημογέροντες δεν ήταν πρόθυμοι να σταματήσουν την είσπραξη φόρων προς όφελος τους, όπως ίσχυε σύμφωνα με τα Οθωμανικά πλαίσια, και να υποστηρίξουν τις νέες διατάξεις (Καποδίστριας, 1843, σ. 196-199). Ως εκ τούτου, η αντίσταση αυτή αποδεικνύουν ότι η κοινωνική βάση της χώρας δεν ήταν ακόμη έτοιμη για τέτοιες ριζοσπαστικές αλλαγές.
Στον τομέα των νομισματικών και χρηματοπιστωτικών πολιτικών του Ιωάννη Καποδίστρια, με στόχο τη σταθεροποίηση της ελληνικής οικονομίας, η νεοσύστατη κυβέρνηση αντιμετώπισε σοβαρά εμπόδια. Ο Έλληνας κυβερνήτης ανέλαβε ένα χρεοκοπημένο κράτος (Κοντόσταυλος, 1855, σ.260) βυθισμένο στα χρέη προς τις Μεγάλες Δυνάμεις, εξαιτίας των δανείων που είχαν συναφθεί την περίοδο 1824-1825, ύψους 2.800.000 λιρών (Boutsioukis, 2022, σ. 56), ενώ το εσωτερικό χρέος ανερχόταν περίπου στα 30.000.000 φράγκα (Kapodistrias.info, no date). Για να κατανοηθεί η τραγική οικονομική κατάσταση που επικρατούσε, αναφέρονται χαρακτηριστικά τα λόγια του γραμματέα του τμήματος Οικονομικών, Π. Ν. Λοιδωρίκη: «Εξοχώτατε, όχι μόνον χρήματα δεν υπάρχουσιν εις το ταμείον, αλλ’ ούτε ταμείον είναι· ουδέποτε υπήρξεν» (Ευαγγελίδης, 1894, σ. 134).
Ο Κερκυραίος διπλωμάτης, αντιλαμβανόμενος την επείγουσα ανάγκη για πόρους προκειμένου να αναδιοργανωθεί η οικονομία του νέου ελληνικού κράτους, υποστήριξε την ανάγκη σύναψης ενός νέου εξωτερικού δανείου, το οποίο εκτιμούσε ότι θα έπρεπε να φτάνει τα 60.000.000 φράγκα (Νίκου, 2020, σ. 260). Μέσω αυτού του δανείου, η κυβέρνηση θα υλοποιούσε το πρόγραμμα αναδιάρθρωσης που είχε στόχο να αποπληρώσει το εξωτερικό χρέος, να αποτρέψει τις παρεμβάσεις του αγγλικού παράγοντα στις ελληνικές υποθέσεις, και να διανείμει τις εθνικές γαίες στους ακτήμονες, δημιουργώντας οικονομικά και πολιτικά ανεξάρτητους πολίτες, οι οποίοι θα αποτελούσαν τη σταθερή κοινωνική βάση του καθεστώτος. Συγχρόνως, η φορολόγηση της καλλιεργήσιμης γης θα εξασφάλιζε, όπως έγραψε, μια φορά για πάντα, τα έξοδα του κράτους για να μη χρειάζεται να ζητιανεύει κάθε στιγμή (Δρούλια et al., 2016, σ. 126). Ωστόσο, αυτή η επιθυμία του Καποδίστρια δεν εκπληρώθηκε ποτέ. Το βάρος των ανεξόφλητων δανείων του 1824-1825, σε συνδυασμό με τη χρεοκοπία του 1827, είχε οδηγήσει το ελληνικό κράτος σε καθεστώς αναξιοπιστίας. Κατά συνέπεια, η χρηματοδότηση βασίστηκε κυρίως στις εγχώριες δυνατότητες και σε δωρεές από το εξωτερικό, εκτροχιάζοντας το αρχικό πλάνο.
Αρχικά, παρά τη μη δυνατότητα δανειοδότησης μέσω των ευρωπαϊκών αγορών, ο Έλληνας πολιτικός επιχείρησε να εφαρμόσει μια σειρά από μέτρα για την ενίσχυση της ελληνικής οικονομίας, με απώτερο στόχο τη μακροπρόθεσμη ανεξαρτησία από εξωτερικούς παράγοντες. Για να διαχειριστεί αποτελεσματικά την κρίσιμη οικονομική και κοινωνική κατάσταση, υποστήριξε ένα συγκεντρωτικό μοντέλο εξουσίας, επιδιώκοντας να διατηρήσει άμεσο πολιτικό έλεγχο (Κουρόγιωργας, 2022). Οι κύριες κατευθυντήριες γραμμές της πολιτικής του, περιλάμβαναν τον περιορισμό των εξόδων και την εξισορρόπηση του κρατικού προϋπολογισμού (Andreades, 2010, σ. 26).
Κύριες πρωτοβουλίες του ήταν η ίδρυση της Εθνικής Χρηματιστικής Τράπεζας το 1828, με στόχο τον περιορισμό της τοκογλυφίας και την κινητοποίηση των εγχώριων κεφαλαίων, καθώς και η δημιουργία του εθνικού νομίσματος, του Φοίνικα, αντικαθιστώντας τα ασταθή τουρκικά νομίσματα και αποκαθιστώντας την οικονομική κυριαρχία. Επιπρόσθετα, υποθήκευσε εθνικά περιουσιακά στοιχεία για να προσελκύσει ξένα κεφάλαια, επέβαλε αυστηρή εποπτεία στα δημόσια οικονομικά, και καθιέρωσε δίκαιη φορολόγηση, αποφεύγοντας τη διαφθορά από μεσάζοντες. Επίσης, ενθάρρυνε τους Έλληνες του εξωτερικού να συνεισφέρουν στην εθνική ανάκαμψη. Ακόμη, οργάνωσε τελωνεία και αναδιοργάνωσε τα λιμάνια της χώρας, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην πάταξη του λαθρεμπορίου και στην τακτική είσπραξη των τελών, με έμφαση στο λιμάνι της Ερμούπολης, που τότε συγκέντρωνε τη μεγαλύτερη εμπορική κίνηση (Δρούλια et.al. 2016, σ. 126). Σε όλη αυτή την προσπάθεια, ο Καποδίστριας έδωσε το παράδειγμα, προσφέροντας χρήματα από την προσωπική του περιουσία στα δημόσια ταμεία και αρνούμενος οποιαδήποτε αμοιβή για τη θέση του. Το ίδιο απαιτούσε και από τους δημοσίους υπαλλήλους, εφόσον οι ιδιωτικές τους περιουσίες μπορούσαν να καλύψουν τις ανάγκες τους.
Επιπλέον, σημαντική ήταν και η συνεισφορά του επιχειρηματία Εϋνάρδου, ο οποίος χρηματοδότησε με 100.000 φράγκα την ίδρυση της πρώτης ελληνικής τράπεζας το 1828. Ο ίδιος τόνισε τη σημασία της άμεσης κινητοποίησης των πλούσιων Ελλήνων του εξωτερικού, καθώς η διεθνής συγκυρία για την προσέλκυση ξένων κεφαλαίων ήταν αρνητική (Νοταράς, Συνοδινός, 1999, σ. 3). Ωστόσο, το 1829 εισήλθαν περισσότερα από 2.000.000 γρόσια στο ελληνικό ταμείο, από δωρεές και καταθέσεις Ελλήνων πολιτών και ξένων φιλελλήνων (Δερτιλή, 2018, σ. 125). Ως αποτέλεσμα, οι πολιτικές του Καποδίστρια, όπως ο ίδιος ομολογεί, απέδωσαν: «Αι πρόσοδοι της Ελλάδος εδιπλασιάσθησαν αφ’ ότου εγώ ήλθον. Το μεν προηγούμενο έτος έδωκαν 3.000.000 φράγκα, το δε παρόν υπόσχονται περί τα 5.000.000, αν η σταφίς της Κορίνθου δεν πέση» (Ζωγράφος, 1930, σ. 156).
Συνοψίζοντας , το έργο του Ιωάννη Καποδίστρια, ως πρώτου κυβερνήτη της Ελλάδας, ήταν εξαιρετικά δύσκολο, καθώς ανέλαβε ένα κατεστραμμένο κράτος μετά από σχεδόν δέκα χρόνια πολέμου. Η διακυβέρνηση του αποτέλεσε ένα σημαντικό κεφάλαιο στην προσπάθεια ανασυγκρότησης του ελληνικού κράτους. Η διακυβέρνησή του υπήρξε καθοριστική για την ανασυγκρότηση του κράτους, παρόλο που οι περιορισμοί (κοινωνικές αντιθέσεις, έλλειψη πόρων, χρέη και ξένες παρεμβάσεις) περιόρισαν τις μεταρρυθμίσεις του. Στον αγροτικό τομέα, επικεντρώθηκε στην ανασυγκρότηση της γεωργίας, με την εισαγωγή της πατάτας και την υποστήριξη της παραγωγής, προκειμένου να λύσει το ζήτημα της επισιτιστικής κρίσης, ενώ στον οικονομικό τομέα προσπάθησε να ξεπεράσει το χρέος και την έλλειψη πόρων με τη βοήθεια του φιλέλληνα τραπεζίτη Εϋνάρδου και τη δημιουργία θεσμών όπως της Εθνικής Χρηματιστικής Τράπεζας, αποδεικνύοντας την ορθή κατεύθυνση της οικονομίας. Ως αποτέλεσμα, και παρά τις δύσκολες συνθήκες, κατάφερε να διπλασιάσει τα κρατικά αποθέματα. Εν κατακλείδι, η διακυβέρνηση του Καποδίστρια άφησε ένα ισχυρό αποτύπωμα στην προσπάθεια δημιουργίας ενός ανεξάρτητου και ισχυρού ελληνικού κράτους, ακόμα κι αν οι συνθήκες δεν επέτρεψαν την πλήρη υλοποίηση του οράματός του.
Βιβλιογραφία
Βιβλία:
Andreades A.M. (2010). National Loans and Greek Public Finance, Part A and B. Dionysios Notis Karavia Bookshop Publications
Δερτιλή Γ.Β. (2018). Ιστορία της νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας 1750-2015. Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης
Ευαγγελίδης Τ. (1894). Ιστορία του Ιωάννου Καποδιστρίου Κυβερνήτου της Ελλάδος (1828-1831). Π.Ε ΖΑΝΟΥΔΑΚΗ
Ζωγράφου Δ. Λ. (1930). Ιστορία της σταφίδος από του ΙΕ΄αιώνος – ΙΘ΄αιώνος μ.Χ., Τύποις Κ. Δ. Τσερώνη
Καποδίστριας Ι. (1841). Επιστολαί Καποδίστρια τόμος Α’. Τύποις Κωνσταντίνου Ράλλη.
Καποδίστριας Ι. (1842). Επιστολαί Καποδίστρια τόμος Γ’. Τύποις Κωνσταντίνου Ράλλη.
Καποδίστριας Ι. (1843). Επιστολαί Καποδίστρια τόμος Δ’. Τύποις Κωνσταντίνου Ράλλη.
Κοντόσταυλος Α. (1855). Τα περί των εν Αμερική ναυπηγηθεισών φρεγατών και του εν Αιγίνη Νομισματοκοπείου. Ν. Αγγελίδου
Νοταράς Γ., Συνοδινός Ζ. (1999). Ιωάννης-Γαβριήλ Εϋνάρδος Οραματιστής και κύριος συντελεστής της ίδρυσης της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος. Εθνική Τράπεζα Ελλάδος.
Ακαδημαϊκές Πηγές:
Alogoskoufis G. (2021). Historical Cycles of the Economy of Modern Greece from 1821 to the Present. Hellenic Observatory Discussion Papers on Greece and Southeast Europe. Διαθέσιμο σε: https://www.lse.ac.uk/Hellenic-Observatory/Assets/Documents/Publications/GreeSE-Papers/GreeSE-No158.pdf
Boutsioukis I. The Evolution of Public Debt worldwide. The case of Greece: Bankruptcy or Debt restructuring? University of Macedonia. Διαθέσιμο σε: https://dspace.lib.uom.gr/bitstream/2159/27065/4/BoutsioukisIoannisMsc2022.pdf
O ΜΕΝΤΩΡ (2010). ΗΓΕΤΕΣ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΤΟΥ ΜΟΧΘΟΥ. 95(4). 1-35. Διαθέσιμο σε: https://www.archetai.gr/images/pdfs/mentor/Publ_MENTOR_95.pdf
Δρούλια et.al. (2016). Ιωάννης Καποδίστριας η πορεία του στον χρόνο. Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων. Διαθέσιμο σε: https://www.hellenicparliament.gr/UserFiles/8c3e9046-78fb-48f4-bd82-bbba28ca1ef5/2017_Catalog_Kapodistrias.pdf
Νίκου Σ. (2020). Χρήμα, τράπεζες και δάνεια στους επαναστατικούς χρόνους. Pro Justitia: Ηλεκτρονική Επετηρίδα Νομικής Σχολής ΑΠΘ, 215-227. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.26262/pj.v3i3.8169
Ειδησεογραφικές πηγές, άρθρα:
Greece2021. (2021). On February 11, 1776, Ioannis Kapodistrias, the first governor of Greece, is born in Corfu. Διαθέσιμο σε: https://www.greece2021.gr/en/spotlight/91-spotlight/5041-on-february-11-1776-ioannis-kapodistrias-the-first-governor-of-greece-is-born-in-corfu.html
Kapodistrias.info. Οικονομία. Διαθέσιμο σε: https://www.kapodistrias.info/oikonomia
Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας & Πολιτισμού. (2008). Γεωργική Σχολή Τίρυνθας (1829). Διαθέσιμο σε: https://argolikivivliothiki.gr/2008/11/11/%CE%B3%CE%B5%CF%89%CF%81%CE%B3%CE%B9%CE%BA%CE%B7-%CF%83%CF%87%CE%BF%CE%BB%CE%B7-%CF%84%CE%B9%CF%81%CF%85%CE%BD%CE%B8%CE%B1%CF%83-1829/
Κουρόγιωργας Γ. (2022). Ioannis Kapodistrias, the first Governor of Greece to create a “state out of chaos”. Διαθέσιμο σε: https://astrosgr.com/2022/01/06/ioannis-kapodistrias-the-first-governor-of-greece-to-create-a-state-out-of-chaos-1/
Φίνας Ι.Κ. (2018). Tα πρώτα οικονομικά μέτρα που εφάρμοσε ο Ιωάννης Καποδίστριας. Διαθέσιμο σε: https://www.rodiaki.gr/article/402929/ta-prwta-oikonomika-metra-poy-efarmose-o-iwannhs-kapodistrias
Πηγή εικόνας:
Royal Collections Trust (nd). John, Count Capo d’Istria (1776-1831). Διαθέσιμο σε: https://www.rct.uk/collection/exhibitions/waterloo-at-windsor/windsor-castle/john-count-capo-distria-1776-1831