Γράφει η Άννα Πούλιου
Οι παραδοσιακές θεωρίες των Διεθνών Σχέσεων και ιδιαίτερα ο Ρεαλισμός δίνουν ιδιαίτερη σημασία στην αναρχία του Συστήματος που γεννά την ανάγκη των κρατών να ενισχύουν την αυτοβοήθεια τους ώστε να είναι σε θέση να προσαρμόζονται στις προκλήσεις και τις ευκαιρίες που παρουσιάζονται. Τα μικρά κράτη, όμως, δεν έχουν την ίδια δυναμική με τα μεγαλύτερα αλλά ακόμη και μεταξύ τους. Εξαιτίας των συντελεστών ισχύος που διαθέτουν, όπως είναι η γεωγραφία-γειτνίαση, η στρατιωτική ισχύς και η ιστορία, για παράδειγμα, αντιλαμβάνονται με διαφορετικό τρόπο τις πιέσεις του διεθνούς συστήματος και ως εκ του αποτελέσματος αξιοποιούν διαφορετικά τις ευκαιρίες που τους δίνονται μέσα από αυτό. Έτσι, τα μικρά κράτη καλούνται να επιλέγουν μεταξύ διαφόρων στρατηγικών προκειμένου να ενισχύσουν την ασφάλειά τους, μια εκ των οποίων είναι η αναζήτηση καταφυγίου. Η αναζήτηση καταφυγίου είναι μια κατεξοχήν στρατηγική επιλογή για τα μικρά κράτη, την οποία επιζητούν για να αυξήσουν την επιρροή τους στο Διεθνές Σύστημα και να ελαχιστοποιήσουν την τρωτότητα τους από τις αναδυόμενες κρίσεις. Στην ανάλυση αυτή θα παρουσιαστεί το θεωρητικό υπόβαθρο της στρατηγικής επιλογής αναζήτησης καταφυγίου του Thorhallson και ύστερα θα μέσω δύο περιπτωσιολογικών μελετών, θα διερευνηθεί, το πως διαφορετικά κράτη της σκανδιναβικής κοινότητας αξιοποιούν συγκεκριμένα “καταφύγια”. Οι μελέτες αυτές είναι, το παράδειγμα της Φινλανδιας με το ΝΑΤΟ και η ιδιάζουσα περίπτωση της Νορβηγίας με την Ευρωπαϊκή Ένωση.
Κατα τη μελέτη των μικρών κρατών, χρησιμοποιείται ευρύτατα ο όρος “μικρότητα” προκειμένου να αποδώσει το σύνολο αυτών των χαρακτηριστικών που οδηγούν ένα κράτος να αυτοορίζεται ως μικρό αλλά και να αναγνωρίζεται από τα υπόλοιπα κράτη ως τέτοιο. Η μικρότητα αυτή ενσωματώνει κατ’ουσίαν αυτούς τους δομικούς περιορισμούς που δημιουργούν στο κράτος αυξημένη ευαλωτότητα στις κρίσεις, όπως η μικρή έκταση, περιορισμένος πληθυσμός και οικονομικές δυνατότητες (Browning 2006). Παρόλα αυτα, είναι συχνό τα κράτη να επικαλούνται με θετικό πρόσιμο τη “μικρότητά” τους αυτή προκειμένου να επιτύχουν στοχούς εξωτερικής πολιτικής, να νομιμοποιήσουν δράσεις τους και να διεκδικήσουν διαμεσολαβητικό ρόλο, καθώς τα μικρά κράτη αντιμετωπίζονται ως “λιγότερο επικίνδυνα” από τους άλλους παίκτες του Συστήματος λόγω αυτών των περιορισμών.
Η αναζήτηση καταφυγίου ως θεωρία έχει αναπτυχθεί από τον Baldur Thorhallsson και αποτελεί ένα μέσο για να ξεπεραστούν τα μειονεκτήματα της μικρότητας αυτή των κρατών (Thorhallsson & Vidal, 2023). Τα καταφύγια αυτά που αναζητεί το κράτος παρέχονται κυρίως από διεθνείς/περιφερειακούς οργανισμούς ή από τη σύμπραξη και συμμαχία με άλλα κράτη. Οι λόγοι που οδηγούν τα μικρά κράτη σε αυτή τη στρατηγική επίλογή περιστρέφονται γύρω από ενδεχόμενη κρίση και έχουν 3 επίπεδα. Αρχικά, η αναζήτηση καταφυγίου επιχειρεί να λειτουργήσει προληπτικά για την αποφυγή κρίσεων. Δεύτερον, σημειώνεται το επίπεδο σύγχρονο της κρίσης, δηλαδή το καταφύγιο αναζητάται με σκοπό την παροχή βοήθειας στο μικρό κράτος, κατά τη διάρκεια μίας κρίσης. Τέλος, τα κράτη αναζητούν μέσω αυτού εγγυήσεις για υποστήριξη κατά την προσπάθεια ανασυγκρότησής τους από την κρίση (Steinsson and Thorhallsson 2018). Οι δομικές αδυναμίες που αντιμετωπίζουν τα κράτη χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες, διαμορφώνοντας και την ανάγκη για τριών ειδών ομώνυμων καταφυγίων: πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό.
To πολιτικό καταφύγιο προσφέρει αφενός προστιθέμενη αξία στο μικρό κράτος, από το οποίο εκλείπει η δυνατότητα πίεσης μέσω σκληρής ισχύος λόγω των περιορισμένων στρατιωτικών ή υλικών πόρων, και αφετέρου ενισχύει την διπλωματική ισχύ του κράτους λόγω της ένταξης σε μία συμμαχία μαζί και με μεγάλα κράτη αυξημένου κύρους, όπου η φωνή του μπορεί να ακουστεί. Εν συνεχεία, το οικονομικό καταφύγιο προσφέρει στήριξη για τη διεύρυνση της εσωτερικής αγοράς μέσω του ανοίγματος του εγχώριου εμπορίου σε μία κοινή αγορά και ταυτόχρονα επιτρέπει την άμεση οικονομική ενίσχυση μέσω, για παράδειγμα, μιας νομισματικής ένωσης. Τέλος, η τρίτη επιλογή είναι αυτή του κοινωνικού καταφυγίου, η οποία εξυπηρετεί στην ανάπτυξη καινοτομιών σε τεχνολογικό, εκπαιδευτικό και πολιτισμικό επίπεδο μέσω της ανταλλαγής ιδεών, προσώπων και αγαθών (Thorhallsson and Bailes 2017). Διαφοροι διεθνείς και περιφερειακοί οργανισμοί μπορούν ταυτόχρονα να αποτελούν πολλά είδη καταφυγίων, για παράδειγμα η Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελεί το πιο ολοκληρωμένο παράδειγμα καταφυγίου, αφου έχει και οικονομική και πολιτική και κοινωνική διάσταση.
Τα μικρά κράτη επωφελούνται με διαφορετικό τρόπο από την ένταξή τους στα καταφύγια. Παρόλα αυτά, η ασυμμετρία ισχύος με τα ισχυρότερα κράτη δεν εξαλείφεται, αλλά συστηματοποιείται. Δίνεται η δυνατότητα στα κράτη να δραστηριοποιηθούν, δηλαδή, για θέματα που τους αφορούν και να προσφέρουν μέσω καινοτόμων πολιτικών και πρωτοβουλιών. Ταυτόχρονα αποκομίζουν οφέλη από όσα προσφέρει το καταφύγιο της μορφής στρατιωτικής/οικονομικής βοηθείας είτε “πακέτα” πολιτικών που συνεισφέρουν στην εσωτερική μεταρρύθμιση του μικρού κράτους (Steinsson and Thorhallsson 2018). Έχοντας αναπτύξει το γενικότερο πλαίσιο της θεωρίας αναζήτησης καταφυγίου, θα εξεταστεί το κατα πόσο η θεωρία αυτή έχει ισχύ στην περίπτωση των Σκανδιναβικών κρατών (Nordic States) μέσω δύο περιπτωσιολογικών μελετών, που είτε την επιβεβαιώνουν είτε όχι.
Αρχικά, παραδοσιακά η Φινλανδία ήταν ένα κράτος που επιζητούσε την ουδετερότητα κυρίως λόγω της γεωγραφικής της εγγύτητας με τη Ρωσία και το ιστορικό παρελθόν της ως μέρος της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Στην περιόδο του Ψυχρού πολέμου, είχε υπογράψει την “Συνθήκη Φιλίας, Συνεργασίας και Αμοιβαίας Βοήθειας” (FCMA) με τη Σοβιετική Ένωση, η οποία τέθηκε ως δρων που θα εξασφάλιζε την ασφάλειά της από εξωτερικούς κινδύνους (Γερμανία) (Thorhallsson & Vidal, 2023). Η συνθήκη αυτή είχε θέσει τη Φινλανδία ως ένα προστατευόμενο κράτος υπό τη Σοβιετική Ένωση, χωρίς όμως, να ενταχθεί στο Συμφωνο της Βαρσωβίας.
Η κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ ανέτρεψε τα δεδομένα ως προς την ισορροπία ισχύος στο διεθνές σύστημα και ανέδειξε τις ΗΠΑ ως τον πρωταρχικό δρώντα, στο οποίο τα κράτη αναζητούσαν εγγυήσεις ασφάλειας. Παρόλα αυτά, η Φινλανδία διατήρησε τη στάση σταδιακής ευθυγράμμισης με τη Δύση, αλλά χωρίς την ένταξη στο ΝΑΤΟ, καθώς υπήρχε η πεποίθηση ότι η Φινλανδία θα μπορούσε να αναλάβει μια προνομιακή θέση ως συνδετικός κρίκος μεταξύ της Ρωσίας και της Δύσης στην προσπάθειά της να φέρει τη Ρωσία πιο κοντά στις κοινές αξίες της Δύσης (Thorhallsson & Vidal, 2023). Σταδιακά, από τις αρχές του 2000, ο αναθεωρητισμός της Ρωσίας ώθησε τη Φινλανδία σε αναζήτηση καταφυγίου που θα επέτρεπε την ασφάλεια της, όπως ήταν η ΕΕ αλλά και η ένταξη στο πρόγραμμα των συνεργαζόμενων κρατών με το ΝΑΤΟ (Partnership for Peace). Η κοινή γνώμη, ωστόσο αλλά και τα πολιτικά κόμματα μέχρι και το διάστημα πριν την εισβολή στην Ουκρανία διατηρούσαν διστακτική στάση σε οποιαδήποτε οριστική εγκατάλειψη της ουδετερότητας και ξεκάθαρη προσχώρηση στο ΝΑΤΟ.
Επομένως, είναι εύλογη η ερώτηση γιατί η Φινλανδία επέλεξε τώρα να υποβάλει το αίτημα για είσοδο στο ΝΑΤΟ; Η αλλαγή αυτή οφείλεται, αρχικά, στην έκδοση τον Δεκέμβρη του 2021 ενός τελεσίγραφου από τον Πούτιν που απέρριπτε ρητά της είσοδο νέων μελών και στρατιωτική δραστηριοποιήσή όσων εντάχθηκαν πριν από τον Μάιο του 1997 εντος της βορειοατλαντικής συμμαχίας. Με τον τρόπο αυτό, υπονομεύτηκε ρητά η κυριαρχία της Φινλανδίας ως προς την ασφάλεια, γεγονός που εξώθησε τον πρόεδρό της να επαναφέρει την πολιτική της επιλογής του ΝΑΤΟ (Finland’s ‘option’ policy) (Stiftung Wissenschaft und Politik, 2022). Συνδυαστικά με αυτό, το ΝΑΤΟ διατηρεί μια πολιτική Open Door, που ενθαρρύνει την προσχώρηση νέων μελών για να διευκολυνθεί το διακυβευμα της ασφάλειας. Επιπρόσθετα, η εισβολή στην Ουκρανία επιβεβαίωσε στην Φινλανδία ότι η αδυναμία της να προβλέψει τις επιλογές του ρώσου ηγέτη ενισχύει το αίσθημα αναφάλειας, ενώ καταληκτικά, ο πόλεμος απέδειξε οτι η μακροχρονια προσπάθεια της Φινλανδίας να συνεργαστεί εποικοδομητικά με τη Μόσχα μέσω πολυμερών και διμερών πρωτοβουλιών είχε περιορισμένη αποτελεσματικότητα στον μετριασμό της ρωσικής στρατιωτικής επιθετικότητας (Thorhallsson & Vidal, 2023).
Συμπεραίνοντας, μέσω αυτού του παραδείγματος, σημειώνεται η πορεία ενός κράτους από την ουδετερότητα προς την αποφασιστική προσχώρηση στο ΝΑΤΟ ύστερα από, αρχικά, συστημικές αλλαγές με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και έπειτα ο αναθεωρητισμός της Ρωσίας και η μεγιστοποίηση της ρωσικής εχθρικότητας με την εισβολή ως άμεση απειλή στην ασφάλεια της Φινλανδίας. Το ΝΑΤΟ λειτουργεί ως πολιτικό και στρατιωτικό καταφύγιο για τη χώρα, καθώς ενισχύει, μεταξύ άλλων, τη στρατιωτική της ισχύ μέσω του Άρθρου 5 (συλλογική άμυνα). Τέλος, μέσα στα πλαίσια της συμμαχίας, έχει τη δυνατότητα να ηγηθεί πρωτοβουλιών που αφορούν την ευρύτερη περιοχή προσδίδοντας προστιθέμενη αξία στο σύνολο των κρατών.
Εν συνεχεία, η Νορβηγία και η Ευρωπαϊκή ένωση χρησιμοποιείται ως αντιπαράδειγμα της κλασσικής αντίληψης του καταφυγίου, καθώς η Νορβηγία είναι ενα σκανδιναβικό κράτος, το οποίο δεν έχει ενταχθεί στην Ένωση, αλλά που ωστόσο διατηρεί στενούς δεσμούς λόγω της συμμετοχής στην Ευρωπαϊκη Ζώνη Ελεύθερων Συναλλαγών (ΕΖΕΣ) και τον Ευρωπαϊκό Οικονομικό Χώρο (ΕΟΧ). Στο συγκεκριμένο παράδειγμα, εξετάζεται γιατί η Νορβηγία έχει αρνηθεί την είσοδό της, αλλά και το ενδεχόμενο να απολαμβάνει τα προνόμια του καταφυγίου της ένωσης χωρίς να παραχωρήσει μέρος της κυριαρχίας της.
Η Νορβηγία προτεραιοποιεί τους πυλώνες του Σκανδιναβικού Μοντέλουπου δίνουν έμφαση στις δημοκρατικές αξίες, την κοινωνική δικαιοσύνη και την πράσινη αειφόρο ανάπτυξη. Έτσι, προβάλλει εμφατικά το ζήτημα της έλλειψης δημοκρατικής νομιμοποίησης εντός της Ένωσης ως αντίλογο στην είσοδο της, καθώς η εξουσία συγκεκριμένων τομέων αποδίδεται από τα εθνικά κράτη στην ΕΕ, γεγονός που βρίσκει σθεναρή αντίθεση στο εσωτερικό της Νορβηγίας. Επιπλέον, η έλλειψη οικονομικής δικαιοσύνης, και η περιορισμένη δράση για την προστασία του περιβάλλοντος είναι επιπλέον λόγοι για τους οποίους η κοινωνία κατακρίνει μια τέτοια επιλογή (Bjonnes 2020). Τέλος, η Νορβηγία αποτελεί μια ιδιαίτερη περίπτωση σκανδιναβικού κράτους καθώς είναι σημαντικός παραγωγός πετρελαίου και φυσικού αερίου (GlobalData 2017). Έτσι παραμένοντας εκτός ΕΕ, η Νορβηγία διατηρεί μεγαλύτερη αυτονομία στη διαχείριση των ενεργειακών της πόρων και μπορεί να ρυθμίσει ανεξάρτητα τον πετρελαϊκό της τομέα. χωρίς να υπόκειται σε ορισμένες ενεργειακές πολιτικές ή κανονισμούς της ΕΕ.
Παρόλη την αντίθεση της χώρας ως προς την ένταξη στην ΕΕ, η Νορβηγία είναι εντεταγμένη στην ΕΖΕΣ και στον ΕΟΧ. Η συνεργασία της Νορβηγίας σε αυτό το επίπεδο της επιτρέπει να υποστηρίξει την εγχώρια αγορά της με εμπορικές συμφωνίες και συμφέρουσα τελωνειακή αντιμετώπιση (European Free Trade Association, χ.χ). Έτσι, το άνοιγμα αυτό σε νέες αγορές με θετικούς όρους για την Νορβηγία της επιτρέπει να μεταλλαχθεί σε μια οικονομία κλίμακας και να αυξήσει τα έσοδά της, χωρίς να περιορίζεται ταυτόχρονα από τις δεσμευτικές της Ένωσης (Κύρτσης 2022). Επιπλέον, η Νορβηγία απολαμβάνει τα προνόμια των άλλων ευρωπαϊκών κρατών σε ότι αφορά την ελέυθερη μετακίνηση και τα προγράμματα μετακίνησης Erasmus, ενώ ο συντονισμός μεταξύ των δύο επεκτείνεται σε τομείς εξωτερικής πολιτικής, ασφάλειας, αειφόρου ανάπτυξης και τεχνολογίας, μέσω του οποίου η Νορβηγία κατορθώνει αφενός να αποκομίζει οικονομικά οφέλη και εξειδικευμένη γνώση και αφετέρου να λάβει ρόλο εισηγητή καινοτομιών και να προσφέρει τη δική της τεχνογνωσία στα θέματα της Ένωσης (Ευρωπαϊκή Ένωση, 2021). Με αυτό τον τρόπο, η Νορβηγία βρίσκεται σε μια υβριδική θέση όπου απολαμβάνει το μέγιστο των κερδών που προσφέρει το καταφύγιο σε πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο χώρις ωστόσο να δεσμεύεται από αυτό.
Συμπεραίνοντας, υπάρχουν και περιπτώσεις οπως αυτή της Νορβηγίας όπου οι συντελεστές ισχύος που διαθέτει (π.χ φυσικοί πόροι) της επιτρέπουν να απέχει από την ένταξη σε καταφύγια. Παρόλα αυτά, ενα μικρό κράτος από μόνο του δεν αρκεί για να καλύψει όλους τους τομείς ασφάλειάς του. Γγια τους λόγους αυτούς συνεργάζεται στενά με οντότητες όπως η ΕΕ, στην προκειμένη, εξασφαλίζοντας μέγιστα κέρδη και αυξάνοντας την επιρροή του χωρίς να δεσμεύεται απόλυτα και άμεσα από την πολιτική της. Η Νορβηγία είναι ενα έξοχο παράδειγμα αυτής της υβριδικότητας του καταφυγίου της Ένωσης.
Συνοπτικά, έχοντας αναπτύξει τα παραδείγματα των δύο χωρών ως προς την αναζήτηση καταφυγίου είναι προφανές ότι πρόκειται για ξεχωριστές περιπτώσεις όπου τα διαφορετικά χαρακτηριστικά τους, που πηγάζουν από τους συντελεστές ισχύος καθορίζουν το βαθμόο της συμμετοχής και της αξιοποίησης των καταφυγίων. Στην πρώτη περίπτωση, οι αλλαγές στο διεθνές περιβάλλον από άποψη ασφάλειας ώθησαν τη Φινλανδία να απελευθερωθεί από το καθεστώς της ουδετερότητας και να ευθυγραμμιστεί και επίσημα με το ΝΑΤΟ, προσχωρώντας ως επίσημο μέλος. Το ΝΑΤΟ αποτελεί ένα καταφύγιο με πολιτική και στρατιωτική διάσταση, το οποίο μέσω της συλλογικής άμυνας θα καταφέρει να ενισχύσει την ασφάλειά του από την εχθρικότητα της γειτονικής Ρωσίας. Τέλος, η Νορβηγία αποτελέι μια ιδιάζουσα περίπτωση σε ό,τι αφορά την Ευρωπαϊκή Ένωση. Συγκεκριμένα, έχει κατορθώσει να αποκομίσει τα μέγιστα κέρδη μεσω της συνεργασίας της με αυτό το sui generis μόρφωμα σε πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό επίπεδο χωρίς να ενταχθεί επισήμως στη Ένωση μιας και μια τέτοια επιλογή θα περιόριζε την κυριαρχία της.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Bjonnes, Roar. 2020. “Why Norway Refused to Join the EU.” Systems Change Alliance (blog). June 13, 2020. https://systemschangealliance.org/why-norway-refused-to-join-the-eu/.
Browning, Christopher. 2006. “Small, Smart and Salient? Rethinking Identity in the Small States Literature.” Cambridge Review of International Affairs 19 (December):669–84. https://doi.org/10.1080/09557570601003536.
“EM Norway: Highest Support for the EU in Twelve Years – European Movement.” 2022. November 16, 2022. https://europeanmovement.eu/member-update/em-norway-highest-support-for-the-eu-in-twelve-years/.
European Free Trade Association. n.d. “EEA & Relations with the EU | European Free Trade Association.” Accessed January 8, 2025. https://www.efta.int/eea.
European Union. (2021, July 28). The European Union and Norway | EEAS. EEAS. Retrieved December 11, 2023, from https://www.eeas.europa.eu/norway/european-union-and-norway_en?s=174
GlobalData. n.d. “Norway Natural Gas Production: Data and Insights.” Accessed January 8, 2025. https://www.offshore-technology.com/data-insights/norway-natural-gas-production/.
Steinsson, Sverrir, and Baldur Thorhallsson. 2018. “The Theory of Shelter.” In .
Stiftung Wissenschaft und Politik. (2022). Finland wants to use the “NATO option”. Stiftung Wissenschaft und Politik. Retrieved December 11, 2023, from https://www.swp-berlin.org/en/publication/finland-wants-to-use-the-nato-option
Thorhallsson, Baldur, and Alyson J. K. Bailes. 2017. “2. Do Small States Need ‘Alliance Shelter’? Scotland and the Nordic Nations.” In Security in a Small Nation : Scotland, Democracy, Politics, edited by Andrew W. Neal, 49–75. Open Reports Series. Cambridge: Open Book Publishers. https://books.openedition.org/obp/4009.
Thorhallsson, B., & Vidal, T. S. (2023, September). Finland’s NATO membership: Continuous shelter-seeking strategy. Scandinavian Political Studies, 46(3), 194-218. https://doi.org/10.1111/1467-9477.12257
Κύρτσης, Γιάννης. 2022. “Οικονομίες Κλίμακας: Τι είναι;” Business Review (blog). September 5, 2022. https://businessrev.gr/2022/09/05/oikonomies-klimakas-ti-einai/.