Γράφει η Αριάννα Ιωαννίδου
Η νέα πραγματικότητα που διαμορφώνεται στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής (ΗΠΑ), με την επανεκλογή του Ντόναλντ Τράμπ στην προεδρία, σε συνδυασμό με την αυξανόμενη πολιτική ισχύ και απήχηση ακροδεξιών κομμάτων σε χώρες-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, επηρεάζουν εις βάθος τη δυναμική του διεθνούς συστήματος. Αυτή η πολιτική μετακίνηση, οδηγεί σε ένα ιδιαίτερα ασταθές γεωπολιτικό περιβάλλον σε παγκόσμιο αλλά και ευρωπαϊκό επίπεδο. Καθώς οι ΗΠΑ επαναπροσδιορίζουν την χάραξη πολιτικής τους – με ένα πιο εσωστρεφή προσανατολισμό – , υιοθετούν πολιτικές προστατευτισμού και περιορίζουν της δέσμευση τους σε στρατηγικούς θεσμούς όπως το ΝΑΤΟ, η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) καλείται να επανεξετάσει την δική της εξωτερική πολιτική σε παγκόσμιο επίπεδο (Bava, 2023).
Οι γεωπολιτικές εξελίξεις “αναγκάζουν” την ΕΕ να ανταποκριθεί όχι μόνο στις προκλήσεις που παρουσιάζονται λόγω της μεταβαλλόμενης αμερικανικής στάσης και της επιρροής άλλων μεγάλων δυνάμεων, όπως η Κίνα και η Ρωσία, αλλά και στη διαχείριση των εσωτερικών προκλήσεων. Αυτές συμπεριλαμβάνουν τη διατήρηση της συνοχής και καλής συνεργασίας μεταξύ των κρατών-μελών και την ενίσχυση της στρατηγικής αυτονομίας, εάν θέλει να συνεχίσει να διατηρεί τον ρόλο της ως αξιόπιστου διεθνούς παράγοντα (Vachudova, 2024). Είναι γεγονός ότι αυτές οι εξελίξεις τοποθετούν την ΕΕ μπροστά σε σημαντικά διλλήματα: θα δώσει προτεραιότητα στη στρατηγική της αυτονομία ή θα πορευτεί υποστηριζόμενη και εξαρτώμενη σε διεθνείς συνεργασίες για την ευημερία και ασφάλεια της (Berg & Meyers, 2024);
Είναι σαφές ότι δεν αποτελεί νέα προτεραιότητα ή μάλλον νέα πραγματικότητα για την ΕΕ η ενίσχυση της στρατηγικής της αυτονομίας και της μετεξέλιξης της ως παγκόσμια δύναμη. Πιο συγκεκριμένα και ήδη από το 2020, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε τη Στρατηγική Πυξίδα (Strategic Compass), η οποία αφορά σε ένα σχέδιο για την ενίσχυση της ευρωπαϊκής άμυνας και ασφάλειας (Riddervold et al., 2021),(Zhao, 2022). Παράλληλα, πρωτοβουλίες όπως το Global Gateway, αποτελούν δείγματα ενίσχυσης της θέσης της ΕΕ στο παγκόσμιο πεδίο. Αναλυτικότερα, η συγκεκριμένη πρωτοβουλία στοχεύει στην απεξάρτηση της ΕΕ από εξωτερικές δυνάμεις, όπως η Κίνα, στον τομέα της βιομηχανίας και της τεχνολογίας, μέσω της δημιουργίας αξιόπιστων και αποτελεσματικών συνεργασιών με άλλες χώρες παγκοσμίως. Αυτές οι δράσεις, στοχεύουν στην ενίσχυση των δυνατοτήτων της ΕΕ σε διάφορους τομείς αλλά και στην ανάπτυξη μιας ανεξάρτητης εξωτερικής πολιτικής, η οποία θα βασίζεται σε πολυδιάστατη συνεργασία, ανεξάρτητη από στρατηγικές και οικονομικές επιρροές και αποφάσεις άλλων μεγάλων δυνάμεων (Zhao, 2022).
Παρά τις συντονισμένες προσπάθειες της ΕΕ για τη λήψη συλλογικών αποφάσεων, η έλλειψη ενιαίας πολιτικής γραμμής, παράλληλα με την αντίσταση ορισμένων κρατών-μελών, συχνά προκαλεί εμπόδια στην υλοποίηση κρίσιμων πρωτοβουλιών και δράσεων (Fabbrini, 2020). Η συγκεκριμένη κατάσταση υπονομεύει την αποτελεσματικότητα της ΕΕ και μειώνει την ικανότητα της να ανταποκρίνεται άμεσα και αποτελεσματικά στις διεθνείς και εσωτερικές προκλήσεις (Bava, 2023), (Riddervold et al., 2021). Πιο συγκεκριμένα, σε θέματα εξωτερικής πολιτικής, όπως η αντιμετώπιση του πολέμου στην Ουκρανία, η ΕΕ αντιμετώπισε δυσκολίες λόγω της αντίθεσης ορισμένων κρατών-μελών σε κοινοτικές κυρώσεις, γεγονός που υπογράμμισε τις εσωτερικές διαιρέσεις και τις αδυναμίες της (Bosse, 2024).
Ο πολιτικός επαναπροσανατολισμός των ΗΠΑ προς τον απομονωτισμό και την έμφαση στις εσωτερικές τους προτεραιότητες επηρεάζουν άμεσα την ΕΕ καθώς και τον τρόπο με τον οποίο η τελευταία αναδιαμορφώνει τη θέση της στον παγκόσμιο γεωπολιτικό σκηνικό. Η επανεκλογή του Ντόναλντ Τράμπ εγείρει ερωτήματα σχετικά με την νέα πολιτική κατεύθυνση των ΗΠΑ σε διεθνές επίπεδο και συγκεκριμένα όσον αφορά διεθνείς συμφωνίες και οργανισμούς όπως η Συμφωνία του Παρισιού για το Κλίμα και το ΝΑΤΟ. Στο παρελθόν, ο Τράμπ είχε υιοθετήσει στάση αποχώρησης από παγκόσμιες συμφωνίες, όπως Τη Συμφωνία του Παρισιού το 2020, από την οποία οι ΗΠΑ αποσύρθηκαν το ίδιο έτος. Αναλυτικότερα, ο ίδιος αιτιολόγησε αυτή την απόφαση, υποστηρίζοντας ότι οι όροι της επιβάρυναν ιδιαίτερα την αμερικανική οικονομία (Bava, 2023). Εντούτοις, το 2021, η διοίκηση του Τζο Μπάιντεν επανένταξε τη χώρα στη συμφωνία, ανατρέποντας την προηγούμενη απόφαση. Στο πλαίσιο της Συμμαχίας του ΝΑΤΟ, ο προαναφερθέν έχει ασκήσει κριτική στους συμμάχους για μη επαρκή συνεισφορά στον προϋπολογισμό της Συμμαχίας και έχει αφήσει ανοιχτή τη πιθανότητα περιορισμού ή αποχώρησης της στρατιωτικής παρουσίας των ΗΠΑ στην Ευρώπη (Dunn & Webber, 2025).
Η αναβίωση του προστατευτισμού δημιουργεί νέες προκλήσεις για την ΕΕ, η οποία τίθεται πλέον σε θέση να αναθεωρήσει τον τρόπο με τον οποίο διαχειρίζεται τις διεθνείς σχέσεις της. Η ΕΕ καλείται να ανταποκριθεί στις αυξανόμενες γεωπολιτικές πιέσεις και να διασφαλίσει τη σταθερότητα στις διεθνείς σχέσεις χωρίς να εξαρτάται αποκλειστικά από τη στρατηγική υποστήριξη των ΗΠΑ. Μια τέτοια τροπή θα μπορούσε να ταράξει την ευρωπαϊκή ασφάλεια και να αναγκάσει την ΕΕ να επαναπροσδιορίσει τη στρατηγικής για αυτόνομη άμυνα, κάτι που ήδη συζητείται έντονα (Beaucillon, 2023). Ειδικότερα, Ο Γάλλος πρόεδρος Εμανουέλ Μακρόν είναι υπέρμαχος αυτής της κατεύθυνσης, υποστηρίζοντας ότι η Ευρώπη πρέπει να αναπτύξει δικές της στρατηγικές ικανότητες και να μην βασίζεται αποκλειστικά σε εξωτερικούς συμμάχους. Η θέση του Μακρόν ενισχύει την ανάγκη για μια ισχυρότερη και πιο αυτόνομη ΕΕ, ιδίως σε τομείς όπως η άμυνα, η ενέργεια και οι ψηφιακές τεχνολογίες (Koch, 2023). Ταυτόχρονα, αν ο Τράμπ ασκήσει πιέσεις για ταχύτερη επίλυση του πολέμου στην Ουκρανία μέσω μονομερών διαπραγματεύσεων με τη Ρωσία, είναι πιθανό να προκύψει αντίσταση από ευρωπαϊκά κράτη που ανησυχούν για πιθανές υποχωρήσεις προς τον Πούτιν (Besch, & Fix, 2024). Η Ένωση καλείται να ανταποκριθεί στις αναδυόμενες γεωπολιτικές πιέσεις και να εξασφαλίσει τη σταθερότητα στις διεθνείς σχέσεις, χωρίς να εξαρτάται μονομερώς από τη στρατηγική υποστήριξη των ΗΠΑ (Pierini, 2024).
Η σχέση μεταξύ της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των Ηνωμένων Πολιτειών αποτελεί ιστορική συμμαχία, η οποία συνεχίζει να καθορίζει τις στρατηγικές επιλογές και τις πολιτικές ασφάλειας. Η συμμαχία αυτή παραμένει θεμέλιο για την ευρωπαϊκή στρατηγική ασφάλειας με την αμερικανική στρατιωτική υποστήριξη να παίζει κρίσιμο ρόλο, ιδιαίτερα σε περιοχές όπως η Ανατολική Ευρώπη και η Μέση Ανατολή (Hoeffler et., all, 2024). Η πρωτοκαθεδρία των ΗΠΑ στην παγκόσμια ασφάλεια παραμένει ισχυρή, και το ΝΑΤΟ εξακολουθεί να αποτελεί τον βασικό πυλώνα συνεργασίας της ΕΕ σε θέματα άμυνας και ασφάλειας (Kellerhals & Baumgartner, 2019).
Παράλληλα, η ΕΕ δεν αντιμετωπίζει μόνο εξωτερικές προκλήσεις, αλλά και σημαντικά εσωτερικά ζητήματα που επηρεάζουν την συνοχή της. Η άνοδος ακροδεξιών και λαϊκιστικών κομμάτων σε πολλά κράτη-μέλη, όπως η Ιταλία, η Ουγγαρία και η Πολωνία, έχει εντείνει τις εσωτερικές εντάσεις. Οι συγκεκριμένες πολιτικές, που είναι συνήθως εθνικιστικές, έρχονται σε αντίθεση με τις βασικές αρχές της ευρωπαϊκής ενοποίησης, απειλώντας την πολιτική και κοινωνική συνοχή της ΕΕ (Mohan, 2024). Οι διαφορετικές προσεγγίσεις των κρατών-μελών, που προκύπτουν από τα εθνικά συμφέροντα, τις πολιτικές προτεραιότητες και τις ιδεολογικές διαφορές, δυσκολεύουν την επίτευξη κοινών στρατηγικών και τη λήψη ενιαίων αποφάσεων σε επίπεδο ΕΕ, θέτοντας σε κίνδυνο την ενότητα και την αποτελεσματικότητα της (Fix & Winograd, 2024).
Η ΕΕ, για να ενισχύσει τη θέση της στο διεθνές σύστημα και να αναπτύξει μια πολυδιάστατη εξωτερική πολιτική, έχει διευρύνει τις συνεργασίες της με άλλες σημαντικές δημοκρατίες, όπως η Ιαπωνία, η Ινδία και αφρικανικά κράτη. Αυτές οι συνεργασίες αποσκοπούν στην αντιμετώπιση σύγχρονων παγκόσμιων προκλήσεων, όπως η κλιματική αλλαγή, η ενεργειακή μετάβαση, οι ψηφιακές τεχνολογίες και η ασφάλεια στον κυβερνοχώρο (Conceição-Heldt, 2023)
Πιο συγκεκριμένα, η συνεργασία με χώρες όπως η Νιγηρία, η Νότια Αφρική και η Αιθιοπία ενισχύεται μέσω πρωτοβουλιών όπως η EU-Africa Strategy και το Global Gateway. Αυτές οι πρωτοβουλίες στοχεύουν στην προώθηση της βιώσιμης ανάπτυξης, της ειρήνης και της σταθερότητας στην Αφρική (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2023). Επιπλέον, η ΕΕ υποστηρίζει προγράμματα για την ενίσχυση της διακυβέρνησης, την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής και την προώθηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε όλη την ήπειρο (EPRS, 2023).
Αναλυτικότερα, η συνεργασία με την Ινδία ενισχύεται μέσω του “EU-India Strategic Partnership: A Roadmap to 2025”, ενώ με την Ιαπωνία έχει υπογραφεί το “EU-Japan Economic Partnership Agreement”. Οι συνεργασίες αυτές είναι κρίσιμες για την ενίσχυση της επιρροής της ΕΕ σε παγκόσμιο επίπεδο και για την ανάπτυξη κοινών στρατηγικών σε τομείς όπως η κλιματική αλλαγή και η ασφάλεια (Zhao, 2022).
Μέσω αυτών των πρωτοβουλιών, η ΕΕ επιδιώκει να δημιουργήσει μια διεθνή συμμαχία που να ξεπερνά τις παραδοσιακές σχέσεις με τις Ηνωμένες Πολιτείες και τις δυτικές χώρες. Παράλληλα, ενσωματώνει ανερχόμενες δυνάμεις με αυξανόμενη γεωπολιτική επιρροή, όπως η Ινδία και η Ιαπωνία, καθώς και αφρικανικές χώρες (Helwig, 2021).
Επιπρόσθετα, αποτελεί εξίσου καθοριστικό το να επικεντρωθεί στην ανάπτυξη αυτόνομων ικανοτήτων σε τομείς όπως η αμυντική βιομηχανία, η πράσινη ενέργεια και οι ψηφιακές τεχνολογίες. Η προτεραιότητα αυτών των τομέων θα περιορίσει σημαντικά την εξάρτηση από τρίτες χώρες και θα ενδυναμώσει τις στρατηγικές δυνατότητες της ΕΕ (Kilic, 2023). Η επένδυση στην καινοτομία και την τεχνολογία μπορεί να δώσει στην ΕΕ τα μέσα και τα κατάλληλα εργαλεία ώστε να είναι σε θέση να ανταγωνίζεται άλλες μεγάλες δυνάμεις, όπως οι ΗΠΑ και η Κίνα, που έχουν ηγετική θέση σε πολλούς από αυτούς τους τομείς (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2023).
Αδιαμφισβήτητα, η ΕΕ βρίσκεται σε ένα κομβικό σημείο, καθώς αντιμετωπίζει σημαντικές προκλήσεις τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό επίπεδο. Η έμφαση στη διατήρηση της εσωτερική της συνοχή ώστε να παραμείνει αποτελεσματική και να διατηρήσει την επιρροή της στον παγκόσμιο χάρτη κρίνεται αναγκαία. Ιδιαίτερα, η ανάπτυξη πολιτικών και εργαλείων που ενημερώνουν και προστατεύουν τους πολίτες των κρατών μελών από ψευδείς ειδήσεις είναι απαραίτητη (Allegri, 2024). Μέσω εκπαιδευτικών προγραμμάτων, πλατφορμών ελέγχου γεγονότων και πρωτοβουλιών που ενισχύουν την κριτική σκέψη, οι πολίτες μπορούν να κρίνουν αποτελεσματικά τους ανθρώπους που βρίσκονται στην πολιτική και την εξουσία, βασιζόμενοι σε αξιόπιστες πληροφορίες και όχι σε παραπληροφόρηση ή παραπλανητικές προσεγγίσεις (Bayer, 2024).
Παράλληλα, η ΕΕ καλείται να προωθήσει τη στρατηγική της αυτονομία, καλλιεργώντας στενότερες σχέσεις με δημοκρατικές χώρες και ανερχόμενες δυνάμεις, ενώ παράλληλα επενδύει σε σημαντικούς τομείς όπως η αμυντική τεχνολογία, η βιώσιμη ενέργεια και οι ψηφιακές καινοτομίες. Η επίτευξη ισορροπίας μεταξύ εσωτερικών και εξωτερικών πολιτικών, καθώς και η ικανότητά της να προσαρμόζεται στις διαρκώς μεταβαλλόμενες γεωπολιτικές συνθήκες, θα είναι καίρια για τη διατήρηση της παγκόσμιας επιρροής της. Οι μεταβολές στις διεθνείς σχέσεις και οι αυξανόμενες προκλήσεις απαιτούν τη θωράκιση των θεσμών της ΕΕ και τη χάραξη συνεκτικών πολιτικών που θα εξασφαλίσουν συνοχή και ανθεκτικότητα για το μέλλον της.
Βιβλιογραφία/Πηγές:
Bava, U. S. (2023). The European Union and Emerging Powers: Engagement, Cooperation and Contestation. 10.1007/978-3-658-41608-9_4. Διαθέσιμο σε https://www.researchgate.net/publication/373858861_The_European_Union_and_Emerging_Powers_Engagement_Cooperation_and_Contestation
Fabbrini, S. (2020). Europe’s future: Decoupling and reforming. Cambridge University Press. Διαθέσιμο σε https://www.researchgate.net/publication/331379956_Europe’s_Future_Decoupling_and_Reforming
Kellerhals, A., & Baumgartner, T. (Eds.). (2019). Challenges, risks, and threats for security in Europe: 11th Network Europe Conference Warsaw, 19th–22nd May 2019. Europa Institut an der Universität Zürich. Διαθέσιμο σε https://doi.org/10.36862/eiz-246
Vachudova, M. (2024). European Union enlargement and geopolitical power in the face of war. ResearchGate. Διαθέσιμο σε https://www.researchgate.net/profile/Milada-Vachudova/publication/383295950_European_Union_Enlargement_and_Geopolitical_Power_in_the_Face_of_War/links/66c7598b75613475fe7373d2/European-Union-Enlargement-and-Geopolitical-Power-in-the-Face-of-War.pdf
Dunn, D., & Webber, M. (2025). Looking ahead: imbalance, dependency and NATO’s uncertain future. Defense Studies, 1–9. Διαθέσιμο σε https://doi.org/10.1080/14702436.2025.2474057.
Bosse, G. (2024) The EU’s Response to the Russian Invasion of Ukraine: Invoking Norms and Values in Times of Fundamental Rupture. JCMS: Journal of Common Market Studies, 62: 1222–1238. Διαθέσιμο σε https://doi.org/10.1111/jcms.13569.
Hoeffler, C., Hofmann, S. C., & Mérand, F. (2024). The polycrisis and EU security and defence competences. Journal of European Public Policy, 31(10), 3224-3248. Διαθέσιμο σε 10.1080/13501763.2024.2362762
Conceição-Heldt, E. (2023). Europe’s Global Gateway: A New Instrument of Geopolitics. Politics and Governance, 11. DOI: 10.17645/pag.v11i4.7098 Διαθέσιμο σε https://www.researchgate.net/publication/375790062_Europe’s_Global_Gateway_A_New_Instrument_of_Geopolitics
Bayer, J. (2024). The EU policy on disinformation: aims and legal basis. Journal of Media Law, 16(1), 18–27. Διαθέσιμο σε https://doi.org/10.1080/17577632.2024.2362478
Allegri, M. R. (2024). The Impact of Disinformation on the Functioning of the Rule of Law and Democratic Processes in the EU. Interdisciplinary Journal of Research and Development, 11(1 S1), 98. Διαθέσιμο σε https://doi.org/10.56345/ijrdv11n1s116
Zhao, J. (2022). The Rise of Populism and Implications on European Integration. Highlights in Business, Economics and Management. 2. 227-234. 10.54097/hbem.v2i.2367. Διαθέσιμο σε https://www.researchgate.net/publication/365741682_The_Rise_of_Populism_and_Implications_on_European_Integration
Riddervold M., & Trondal J., & Newsome A. (2021). European Union Crisis: An Introduction. 10.1007/978-3-030-51791-5_1. Διαθέσιμο σε https://www.researchgate.net/publication/352644674_European_Union_Crisis_An_Introduction
Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2023). Η στρατηγική πυξίδα και η νέα πρόκληση για την ευρωπαϊκή άμυνα. Διαθέσιμο σε https://data.consilium.europa.eu/doc/document/ST-7371-2022-INIT/el/pdf
Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2023). EU-Africa: Global Gateway Investment Package.
Διαθέσιμο σε https://international-partnerships.ec.europa.eu/policies/global-gateway/initiatives-sub-saharan-africa/eu-africa-global-gateway-investment-package_en
Helwig, N. (2021). Strategic autonomy and the transformation of the EU: New agendas for security, diplomacy, trade and technology. Διαθέσιμο σε https://www.fiia.fi/wp-content/uploads/2021/04/fiia-report-67_niklas-helwig-et-al_strategic-autonomy-and-the-transformation-of-the-eu.pdf
Berg. A., & Meyers, Z. (2024). Surviving Trump 2.0: What does the US election mean for Europe’s economy? CER (Centre for European Reform). Διαθέσιμο σε https://www.cer.eu/publications/archive/policy-brief/2024/surviving-trump-20-what-does-us-election-mean-europes-economy
Besch, S., & Fix, D. (2024). Far-right election gains are changing Europe. Council on Foreign Relations. Διαθέσιμο σε https://www.cfr.org/expert-brief/how-far-right-election-gains-are-changing-europe
Fix, L., & Winograd, S. (2024). How far-right election gains are changing Europe. Council on Foreign Relations. Διαθέσιμο σε https://www.cfr.org/expert-brief/how-far-right-election-gains-are-changing-europe
Pierini, M. (2024). Getting Europe Ready for a Second Trump Administration. Key leaders cannot prepare fast enough on issues such as NATO, Ukraine, and trade. Διαθέσιμο σε https://carnegieendowment.org/emissary/2024/11/europe-trump-second-term-ukraine-nato-migration?lang=en
Beaucillon, C. (2023). Strategic Autonomy: A New Identity for the EU as a Global Actor. Διαθέσιμο σε https://www.europeanpapers.eu/en/system/files/pdf_version/EP_EF_2023_I_012_Charlotte_Beaucillon_00664.pdf
Koch, E. (2023). European Strategic Autonomy after Macron’s Trip to China. Wilson Center.
Διαθέσιμο σε https://www.wilsoncenter.org/article/european-strategic-autonomy-after-macrons-trip-china
Φωτογραφία,
Διαθέσιμη σε Pexels: https://www.pexels.com/photo/close-up-photography-of-european-flag-1743364/