Γράφει η Μυρτώ Λύκα
H έμφυλη βία συνιστά μια πραγματικότητα βαθιά ριζωμένη στη κοινωνία και τις αντιλήψεις που δεσπόζουν στην Αϊτή. Το πολυτάραχο παρελθόν της χώρας και η πολιτική αναταραχή του σήμερα παίζουν πρωτεύοντα ρόλο για την ερμηνεία της κατάστασης. Σήμερα, το χάος που έχει επικρατήσει στο Port au prince μέσα από έναν συνεχιζόμενο πόλεμο μεταξύ συμμοριών και εγκληματικών οργανώσεων έχουν εντείνει την ανασφάλεια ενός μεγάλου αριθμού γυναικών και νεαρών κοριτσιών που πλέον μαζικά αναζητούν οδούς διαφυγής και προστασίας.
Οι διακρίσεις και ο ρατσισμός απέναντι στον γυναικείο πληθυσμό της Αϊτής έχουν τις ρίζες τους στο αποικιακό παρελθόν της και στις μεθόδους καταπίεσης και εκμετάλλευσης που εφάρμοζαν οι Γάλλοι και οι Ισπανοί αποικιοκράτες επί του γηγενούς γυναικείου αλλά και ανδρικού πληθυσμού (Byrd, 2018). Τα κατάλοιπα αυτών των διακρίσεων είναι εμφανή μέχρι σήμερα στην πατριαρχική κοινωνία της χώρας, όπου οι γυναίκες, ως κεντρικές φιγούρες των κοινοτήτων τους, είναι συνήθως οι πρώτοι και πιο ευάλωτοι αποδέκτες. Η βία, και κυρίως η σεξουαλική, κακοποίηση μεθοδεύεται ως μια στρατηγική επιβολής και κυριαρχίας από τους εκάστοτε διεκδικητές της εξουσίας, αλλά και ως ένα μέσο κάμψης της κοινωνικής προόδου της χώρας. Δεν είναι τυχαίο ότι τα θύματα τέτοιων επιθέσεων είναι συχνά γυναίκες με δυναμική παρουσία και επιρροή, που διεκδικούν ενεργά τα δικαιώματα των ίδιων και των οικογενειών τους εντός των κοινοτήτων τους. Η στοχοποίηση αυτών των γυναικών λειτουργεί έτσι ως ένα μέσο περιορισμού ευρύτερων κοινωνικών και οικονομικών μεταρρυθμίσεων που απειλούν την καθεστηκυία τάξη (Chenoweth & Marks, 2022).
Η συστηματική χρήση μεθόδων κακοποίησης των γυναικών εντοπίζεται από το 1957, την περίοδο της δικτατορίας του Duvalier. Κατά τη περίοδο αυτή, η κυριαρχούσα παραστρατιωτική ομάδα Tonton Macoutes επιστράτευε ως κύριο μέσο εκφοβισμού των αντιπάλων της τον βιασμό γυναικών που συνδέονταν με αντίπαλες παρατάξεις (Klasing, 2011). Έκτοτε, πλήθος καταγεγραμμένων περιστατικών σεξουαλικής βίας σημειώνονται στη χώρα ακόμη και μετά την πτώση του καθεστώτος Duvalier. Το Σεπτέμβριο του 1991 ακολούθησε πραξικόπημα που ανέτρεψε το δημοκρατικά εκλεγμένο πρόεδρο Aristide Lavalas. Εφεξής, η αστυνομία και παραστρατιωτικές ομάδες φίλα προσκείμενες στο νέο πρόεδρο Raoul Cedras συνήθιζαν να στοχοποιούν γειτονιές του Port au Prince που παραδοσιακά υποστήριζαν την παράταξη του Aristide. Τη πολιτική διάσταση της σεξουαλικής βίας κατά των γυναικών αυτής της περιόδου επιβεβαιώνει και ανάλογη έκθεση του Human Rights Watch το 1994 στη χώρα (Human Rights Watch).
Παράλληλα, αντίστοιχη έξαρση των περιστατικών βιασμού σημειώθηκε τόσο κατά το δεύτερο πραξικόπημα του 2004 όσο και μετά το σεισμό του 2010. Ο σεισμός προκάλεσε μια σοβαρή κρίση ασφάλειας για όσους εκτοπίστηκαν εσωτερικά και ιδίως για το γυναικείο πληθυσμό που κατέφυγε σε προσωρινούς καταυλισμούς. Εκεί, η εκμετάλλευση της ευαλωτότητας των θυμάτων και του χάους που επικράτησε οδήγησε σε θεαματική αύξηση των περιστατικών σεξουαλικής κακοποίησης (Reliefweb, 2010). Σήμερα, η κατάσταση στη χώρα είναι μια συνέχεια των γεγονότων του παρελθόντος. Από το 2018, όταν σταδιακά οι αντικυβερνητικές διαδηλώσεις κατά του προέδρου Moïse πλήθυναν επικίνδυνα, ο τελευταίος μιμούμενος τις πρακτικές των προκατόχων του, άρχισε να χρησιμοποιεί τις συμμορίες για να καταπνίξει τη λαϊκή δυσαρέσκεια (Harvard Law School International Human Rights Clinic, 2021).
Με τη κορύφωση της πολιτικής κρίσης μετά και τη δολοφονία του Moïse το 2021, η αύξηση των περιπτώσεων σεξουαλικής βίας ξεπέρασε κάθε προηγούμενο. Οι αντιμαχόμενες συμμορίες χρησιμοποιούν πλέον το βιασμό ως ένα μέσο εξευτελισμού των αντιπάλων τους και παράλληλα εορτασμού του ελέγχου τους επί νέων εδαφών. Αποκαλυπτικός της κατάστασης που επικρατεί είναι ο αριθμός των θυμάτων. Από τον Ιανουάριο μέχρι τον Οκτώβριο του 2024, 4.000 γυναίκες και νεαρά κορίτσια κατήγγειλαν περιστατικά σεξουαλικής βίας, πολλά εκ των οποίων αφορούσαν βιασμούς από μέλη συμμοριών (Human Rights Watch, 2024). Εντούτοις, ο ακριβής αριθμός τους παραμένει άγνωστος εξαιτίας τόσο του στίγματος όσο και του φόβου περί αντιποίνων μεταξύ των αντιμαχόμενων ομάδων, που συχνά λειτουργούν ως οι κυριότεροι αποτρεπτικοί παράγοντες (Amnesty International, 2008).
Η πολιτική αστάθεια, η ατιμωρησία και η απουσία της κρατικής επιβολής του νόμου δεν είναι όμως οι μόνοι παράγοντες που εντείνουν την έμφυλη βία. Ο γυναικείος πληθυσμός της Αϊτής βιώνει δυσανάλογα τις συνέπειες της κοινωνικής ανισότητας και της περιορισμένης πρόσβασης σε οικονομικούς και άλλους πόρους που θα μπορούσαν να βελτιώσουν το βιοτικό τους επίπεδο και την ευρύτερη κοινωνικοοικονομική τους θέση. Επίσης, το ποσοστό απασχόλησης των γυναικών σε επαγγελματικούς κλάδους πολύ υψηλού κινδύνου παραμένει στο 81,3%, γεγονός που σημαίνει ότι για το μεγαλύτερο μέρος των εργαζόμενων γυναικών της χώρας απουσιάζει οποιαδήποτε μορφής κοινωνικής προστασίας ή ασφάλιση, καθιστώντας τες ιδιαίτερα εκτεθειμένες σε εξωτερικές κρίσεις (World Bank, 2023).
Δεδομένου ότι η Αϊτή είναι μια από τις φτωχότερες χώρες στο κόσμο, η διαβίωση στα όρια της φτώχειας την οποία βιώνουν πολλές γυναίκες αυξάνει την ευαλωτότητά τους σε βίαιες καταστάσεις αλλά συχνά και την παγίδευσή τους σε έναν κακοποιητικό έγγαμο βίο. Δεν είναι μάλιστα λίγες οι αναφορές για εξαναγκασμό των νεαρών κοριτσιών από τις ίδιες της οικογένειές τους να συνάψουν σεξουαλικές σχέσεις με μέλη συμμοριών. Τέτοιου είδους διακανονισμοί λειτουργούν ως πηγή ασφάλειας για διάφορες οικογένειες, αλλά και ως ένα μέσο πρόσβασης σε βασικές υπηρεσίες και αγαθά (Kupermine, 2024).
Έτσι, η έξαρση της βίας και η διαρκής ανασφάλεια στην οποία έχει οδηγήσει ο διαρκής πόλεμος μεταξύ των συμμοριών, καθώς και η εμφάνιση συχνών και καταστροφικών ακραίων καιρικών φαινομένων, έχουν ωθήσει ένα μεγάλο αριθμό ανθρώπων σε αναγκαστική μετακίνηση. Από αυτούς, οι εσωτερικά εκτοπισμένες γυναίκες της χώρας ανήκουν ίσως στην πιο ευάλωτη κατηγορία. Σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία του ΔΟΜ ο αριθμός των εκτοπισμένων αγγίζει τους 702,973 εκ των οποίων οι γυναίκες αντιστοιχούν στο 52% (International Organization for Migration, 2024). Εντούτοις, οι καταυλισμοί στους οποίους προσπαθούν να βρουν καταφύγιο οι περισσότερες εκτοπισμένες γυναίκες τις τοποθετούν σε εξίσου αυξημένο κίνδυνο σεξουαλικής και άλλων μορφών βίας και στερήσεων, δεδομένου ότι απουσιάζουν βασικές προϋποθέσεις ασφαλείας όπως το ηλεκτρικό ρεύμα και κλειδαριές στα δωμάτια. (AL JAZEERA, 2024).
Μην έχοντας κάποιο διαθέσιμο μέσο προστασίας, ο εκτοπισμένος γυναικείος πληθυσμός βρίσκεται σε μια κατάσταση πολλαπλής ευαλωτότητας. Πέρα από την διαχείριση της απώλειας όλων όσων αποτελούσαν το βίος τους, οι γυναίκες αυτές έχουν να αντιμετωπίσουν τον κίνδυνο και το επακόλουθο τραύμα που προξενεί η έμφυλη αλλά και κάθε μορφής βία, ειδικά όταν μένει ατιμώρητη. Αυτή η ατιμωρησία με τη σειρά της γεννά την αέναη επανάληψη των φρικαλεοτήτων. Αυτό είναι ξεκάθαρο στη κοινωνία της Αϊτής ως μια κοινωνία βαθιά πατριαρχική, όπου η έμφυλη βία αποτελεί ένα φαινόμενο συστημικό (United Nations Human Rights Office of the High Commissioner, 2022).
Τα ανοδικά ποσοστά βίας απέναντι στο γυναικείο πληθυσμό ουδέποτε απουσίαζαν από τη χώρα. Ωστόσο, τα νούμερα εκτοξεύονταν όποτε προέκυπτε μια κρίση, και έστω και ένα σύντομο κενό εξουσίας. Πρέπει επομένως, να γίνει κατανοητό ότι ο τερματισμός του πολέμου μεταξύ των συμμοριών δε θα λύσει το πρόβλημα. Το φαινόμενο αυτό θα εξακολουθήσει να ταλανίζει την κοινωνία της Αϊτής όσο υφέρπουν οι παράγοντες που το τροφοδοτούν. Όσο λοιπόν οι γυναίκες εξακολουθούν να μην είναι οικονομικά ανεξάρτητες, όσο η συμμετοχή τους στη πολιτική ζωή και στη λήψη των αποφάσεων είναι μηδαμινή και κυρίως όσο απουσιάζει η θέσπιση και η καθολική επιβολή νόμων που να τιμωρούν τη βία και τις διακρίσεις σε βάρος τους, τόσο η κατάσταση θα χειροτερεύει.
Η Αϊτή αποτελεί απλώς ένα παράδειγμα μεταξύ μιας πληθώρας κρατών όπου οι συγκυρίες έχουν φέρει στο φως τη σοβαρότητα και το μέγεθος του προβλήματος της έμφυλης βίας. Σήμερα, οι πολεμικές συρράξεις και οι κρίσεις που ολοένα πληθαίνουν σε πολλές αναπτυσσόμενες χώρες με παρόμοια δομικά ζητήματα διακρίσεων και προκαταλήψεων σε βάρος των γυναικών κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για όσα πιθανότατα έπονται.
Βιβλιογραφία:
Harvard Law School International Human Rights Clinic. (2021). Killing with Impunity: State-Sanctioned Massacres in Haiti. Διαθέσιμο σε: https://hrp.law.harvard.edu/wp-content/uploads/2021/04/Killing_With_Impunity-1.pdf
Amnesty International. (2008). Don’t turn your back on girls. Sexual violence against girls in Haiti. Διαθέσιμο σε: https://www.amnesty.org/en/wp-content/uploads/2021/06/amr360042008eng.pdf
World Bank. (2023). Gender-Based Violence Country Profile HAITI. Διαθέσιμο σε: https://documents1.worldbank.org/curated/en/099071923113542070/pdf/P176979056881f0070b0d1077e7d1d132c5.pdf
International Organization for Migration. (2024). DTM Haiti — Report on the internal displacement situation in Haiti — Round 8. Διαθέσιμο σε: https://dtm.iom.int/reports/haiti-report-internal-displacement-situation-haiti-round-8-september-2024
United Nations Human Rights Office of the High Commissioner. (2022). Sexual violence in Port-au-Prince: A weapon used by gangs to instill fear. Διαθέσιμο σε: https://www.ohchr.org/sites/default/files/2022-10/20221014-Report-on-Sexual-Violence-haiti-en.pdf
Byrd R, B. (2018). Racism has always driven US policy toward Haiti. The Washington Post. Διαθέσιμο σε: https://www.washingtonpost.com/news/made-by-history/wp/2018/01/14/racism-has-always-driven-u-s-policy-toward-haiti/
Chenoweth, E. & Marks, Z. (2022). Revenge of the Patriarchs. Why Autocrats Fear Women. Foreign Affairs. Διαθέσιμο σε: https://www.foreignaffairs.com/articles/china/2022-02-08/women-rights-revenge-patriarchs
Klasing M. Α, (2011). Haiti’s Rendezvous with History. The Case of Jean-Claude Duvalier. Human Rights Watch. Διαθέσιμο σε: https://www.hrw.org/report/2011/04/14/haitis-rendezvous-history/case-jean-claude-duvalier
Human Rights Watch. (1994). Rape in Haiti: A Weapon of Terror. Διαθέσιμο σε: https://www.refworld.org/reference/countryrep/hrw/1994/en/21708
Reliefweb. (2010). Post-Earthquake Violence Against Women in Haiti: Failure to Prevent, Protect and Punish. Διαθέσιμο σε: https://reliefweb.int/report/haiti/post-earthquake-violence-against-women-haiti-failure-prevent-protect-and-punish
Human Rights Watch. (2024). Haiti: Scarce Protection as Sexual Violence Escalates. Διαθέσιμο σε: https://www.hrw.org/news/2024/11/25/haiti-scarce-protection-sexual-violence-escalates
Kupermine, J. (2024). Preventing Sexual and Gender-Based Violence in Haiti. New Lines Institute. Διαθέσιμο σε: https://newlinesinstitute.org/gender/preventing-sexual-and-gender-based-violence-in-haiti/
AL JAZEERA. (2024). Haitian women and girls face ‘alarming’ violence in displacement camps: UN. Διαθέσιμο σε: https://www.aljazeera.com/news/2024/7/17/haitian-women-and-girls-face-alarming-violence-in-displacement-camps-un
Πηγή Εικόνας: Jonah, A. (2024). Migrant women face ‘second trauma’ when reporting sexual abuse in France. France 24. Διαθέσιμο σε: https://www.france24.com/en/europe/20240919-migrant-women-face-second-trauma-when-reporting-sexual-abuse-in-france-rape