Γράφει η Σοφία Τζώτζα
Στην ανάλυση αυτή θα γίνει μια προσπάθεια ανασκόπησης της συνδρομής της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) σε χώρες της Μεσογείου, μέσα από το πρίσμα συνθηκών και συμβάσεων συνεργασίας που έχουν υπογραφεί ανά τα χρόνια στην περιοχή. Συγκεκριμένα, θα αναφερθούμε στη συμβολή της ΕΕ στον ευρύτερο χώρο της Μεσογείου με κεντρικό σημείο αναφοράς τη σύναψη της Σύμβασης της Βαρκελώνης, καθώς και στον αντίκτυπό της στην πραγματική σύγκλιση των χωρών της λεκάνης της Μεσογείου. Στο ίδιο πλαίσιο, θα εξετάσουμε την πρωτοβουλία της Ένωσης για τη Μεσόγειο και τις αλλαγές που επέφεραν στην περιοχή οι επιπτώσεις της πανδημίας της νόσου COVID-19. Τέλος, θα παρουσιάσουμε ορισμένα συμπεράσματα και παρατηρήσεις επί του θέματος.
Από τη δεκαετία του 1970, τα κράτη που βρέχονται από τη Μεσόγειο —μια θάλασσα καθοριστικής σημασίας για την περιοχή, με ιδιαίτερα γεωφυσικά χαρακτηριστικά και πλούσια βιοποικιλότητα— αντιλαμβανόμενα τον κίνδυνο μιας μελλοντικά μη αναστρέψιμης ρύπανσής της, προχώρησαν σε συζητήσεις για μια ενδεχόμενη συνεργασία στη βάση αυτή. Η συνεργασία αυτή μεταφράστηκε στην υιοθέτηση αρχικά, το 1975, του Μεσογειακού Σχεδίου Δράσης (Mediterranean Action Plan) και, έναν χρόνο αργότερα, στην υιοθέτηση μιας διεθνούς Σύμβασης που αποτέλεσε ορόσημο για την προστασία της Μεσογείου, της Σύμβασης της Βαρκελώνης.
Η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών «για την Προστασία του Θαλάσσιου Περιβάλλοντος και των Παράκτιων Περιοχών της Μεσογείου» (Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας, 2020) υιοθετήθηκε το 1976 από τις χώρες της Μεσογείου και την τότε ονομαζόμενη Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα. Πρόκειται για μια πολυμερή περιβαλλοντική συμφωνία (UNEP, n.d.) που αποσκοπούσε στο συντονισμό των δράσεων των εμπλεκόμενων κρατών, στη λήψη των κατάλληλων μέτρων για τη συνολική αντιμετώπιση της ρύπανσης της Μεσογείου, αλλά και στην ευρύτερη βελτίωση του θαλάσσιου και παρακτίου περιβάλλοντός της. Η Σύμβαση τέθηκε σε ισχύ το 1978.
Σχεδόν μια εικοσαετία αργότερα, το 1995, υιοθετήθηκε η τροποποιημένη Σύμβαση της Βαρκελώνης με τον νέο τίτλο: «Σύμβαση για την Προστασία του Θαλάσσιου Περιβάλλοντος και της Παράκτιας Περιοχής της Μεσογείου». Πρόκειται για τη σύμβαση που συνιστά την κύρια, περιφερειακή, νομικά δεσμευτική πολυμερή περιβαλλοντική συμφωνία για τη Μεσόγειο. Τα μέρη που έχουν υπογράψει τη Σύμβαση της Βαρκελώνης ανέρχονται σε 22 (EUR-Lex, 2020), αποτελούμενα από 21 χώρες που βρέχονται από τη Μεσόγειο και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η σύμβαση υποχρεώνει τα συμβαλλόμενα μέρη να λάβουν όλα τα απαραίτητα μέτρα, είτε σε ατομικό επίπεδο είτε από κοινού, για την προστασία και τη βελτίωση του θαλάσσιου περιβάλλοντος και των παράκτιων περιοχών της Μεσογείου, με σκοπό την προώθηση της βιώσιμης ανάπτυξης στην περιοχή. Σε αυτή την κατεύθυνση, τα συμβαλλόμενα μέρη άρχισαν να συνεργάζονται στενά προκειμένου να καθορίσουν συμφωνημένα μέτρα, διαδικασίες και πρότυπα για την εφαρμογή της Σύμβασης.
Ποιος είναι όμως ο ρόλος της Σύμβασης της Βαρκελώνης στην ουσιαστική σύγκλιση των χωρών της λεκάνης της Μεσογείου; Με τη Σύνοδο της Βαρκελώνης το 1995 και με πρωτοβουλία της ΕΕ δημιουργήθηκε μια Ευρω–Μεσογειακή Ένωση, η οποία περιλάμβανε Συμφωνίες Ελεύθερου Εμπορίου ως το 2010, μεταξύ της ΕΕ και των 12 μεσογειακών κρατών μελών (Βαρούχας, 2013). Η συμφωνία αυτή θεωρείται και το πρώτο βήμα προς την περιφερειακή κοινοτική σταθερότητα στην οποία και αποσκοπούν όλες αυτές οι περιφερειακές πρωτοβουλίες.
Μια δεκαετία αργότερα έρχεται στο προσκήνιο μια νέα πρωτοβουλία στο πλαίσιο της περαιτέρω εναρμόνισης της περιοχής. Η Ευρωπαϊκή Πολιτική Γειτονίας (ΕΠΓ) αναπτύχθηκε κατά τη διάρκεια του 2004, με κεντρικό διακύβευμα την αποφυγή διαχωριστικών γραμμών και διενέξεων μεταξύ της Ένωσης και των γειτόνων της. Σκοπός της ήταν η ευημερία, η σταθερότητα και η ασφάλεια όλων των εταίρων (Μακρής, 2019).
Από τις αρχές της δεκαετίας του 1990, η περιοχή της Μεσογείου είχε θεωρείτο μια εξαιρετικά ασταθή ζώνη κρατών, με μεγάλα προβλήματα κοινωνικής οικονομικής και αναπτυξιακής ασσυμετρίας, πολιτικής αστάθειας, βίαιων συγκρούσεων, μεταναστευτικών ροών και ρηγμάτων θρησκευτικού και πολιτιστικού χαρακτήρα (Chironi, 2020). Η τελευταία διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης δημιούργησε νέα εξωτερικά σύνορα και νέους γείτονες στην ανατολική Ευρώπη και τον Καύκασο, μειώνοντας τις αποστάσεις από τη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική. Συνορεύοντας, λοιπόν, με χώρες που βρίσκονται σε ρευστή κατάσταση, με υπαρκτές ή δυνητικές συγκρούσεις, η Ευρωπαϊκή Ένωση πρέπει να αντιμετωπίσει ακόμα πιο γρήγορα τις προκλήσεις, όπως η παράτυπη μετανάστευση και η απειλή της τρομοκρατίας.
Κατ’ αυτόν τον τρόπο, πέρα από την ευρω-μεσογειακή συνεργασία, η οποία πλαισίωνε από το 1995 τις σχέσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης με τις μεσογειακές χώρες, ως αποτέλεσμα της διεύρυνσης προστέθηκε και η Ευρωπαϊκή Πολιτική Γειτονίας. Τα κύρια στοιχεία της προσέγγισης της ΕΠΓ, στα καταστατικά της έγγραφα, συνιστούσαν η διαφοροποίηση, οι σταδιακές αλλαγές και η εφαρμογή σημείων αναφοράς (Μυλωνά, 2016). Αναγνωριζόταν ότι οι χώρες-εταίροι παρουσιάζουν ιδιόμορφες συνθήκες και υπήρχε η ανάγκη εφαρμογής διαφορετικών ταχυτήτων και χρονοδιαγραμμάτων, καθώς και η εφαρμογή πολιτικής διαφοροποίησης και αιρεσιμότητας. Η διαφοροποίηση και οι σταδιακές αλλαγές που θα εισάγονταν συνδέονταν με την προθυμία των χωρών να προχωρήσουν σε μεταρρυθμίσεις, ενώ τα πολιτικά και οικονομικά σημεία αναφοράς θα χρησίμευαν για την αξιολόγηση της προόδου στους συμφωνηθέντες τομείς.
Καθώς οι περιφερειακές αξιολογήσεις έδειχναν αργή πρόοδο στα πιο κρίσιμα θέματα συνεργασίας, αποφασίστηκε το 2008 ότι η περιφερειακή συνεργασία έπρεπε να αναδιαμορφωθεί. Το νέο πρόγραμμα ονομάστηκε «Ένωση για τη Μεσόγειο» (Εγμ). Η Ένωση για τη Μεσόγειο αποτελεί το θεσμικό πλαίσιο της ευρω-μεσογειακής συνεργασίας, ως μετεξέλιξη της «Διαδικασίας της Βαρκελώνης», σε ένα νέο, μοναδικό, σχήμα, όπου μετέχουν τα 27 κράτη μέλη της ΕΕ, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η Ελληνική Υπηρεσία Εξωτερικών Διασυνδέσεων (ΕΥΕΔ) και οι Αίγυπτος, Αλβανία, Αλγερία, Βοσνία και Ερζεγοβίνη, Ιορδανία, Ισραήλ, Λίβανος, Μαρόκο, Μαυριτανία, Μαυροβούνιο, Μονακό, Συρία, Τουρκία, Τυνησία και Παλαιστινιακή Αρχή. Μετέχει, επίσης, και η Λιβύη ως παρατηρητής. Η ΕγΜ ιδρύθηκε με τη Σύνοδο Κορυφής των Παρισίων (2008) και, πέραν της πολιτικής της διάστασης, δίνει έμφαση στην υλοποίηση περιφερειακών προγραμμάτων, με αναπτυξιακό και περιβαλλοντικό χαρακτήρα, αλλά και με άμεσο πρακτικό όφελος για τους λαούς της Μεσογείου (Διαπεριφερειακή Συνεργασία, 2023).
Ως πολιτική της ΕΕ υπάγεται στη Νότια Διάσταση της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Γειτονίας, η οποία αποτελεί και τη μοναδική πηγή χρηματοδότησης της. Ορισμένα καινοτόμα στοιχεία που εισήγαγε η Ένωση για τη Μεσόγειο είναι τα εξής: η σύσταση και λειτουργία γραμματείας, με κύρια αρμοδιότητα την προώθηση των περιφερειακών προγραμμάτων, επικεφαλής της οποίας, επί του παρόντος, είναι ο Αιγύπτιος Nasser Κamel, και η κινητοποίηση του ιδιωτικού τομέα για τη συμμετοχή του στα προγράμματα αυτά. Η ΕγΜ καθίσταται αποτελεσματική ως μέσο διακυβέρνησης, το οποίο ενθαρρύνει τον πολιτικό διάλογο και τη συμμετοχικότητα.
Η ΕγΜ αναπτύσσεται στη βάση τριών στρατηγικών στόχων για την περιοχή: σταθερότητα, ανθρώπινη ανάπτυξη και μη κοινωνικός αποκλεισμός. Λειτουργεί μέσω μιας Επιτροπής Υψηλών Αξιωματούχων, η οποία συνεδριάζει περί τις 4 φορές ετησίως. Από το 2015, συγκαλείται στη Βαρκελώνη συνάντηση Υπουργών Εξωτερικών της ΕγΜ, γνωστή και ως «Περιφερειακό forum».
Η Ένωση για τη Μεσόγειο άνοιξε τον δρόμο για περαιτέρω σύμπνοια και συνεργασία στον ευρωμεσογειακό χώρο όχι μόνο στον οικονομικό τομέα, αλλά και στον πολιτικό, πολιτισμικό και κοινωνικό. Ταυτόχρονα, η επιλογή του όρου «Ένωση» για τη Μεσόγειο αντί για συνεργασία ή οργάνωση υποδεικνύει τη διάθεση για ουσιαστική σύγκλιση προτάσσοντας τη φιλοδοξία του οργανισμού για μια διαδικασία μερικής ενοποίησης σε συγκεκριμένους τομείς (Florensa, 2010).
Με την έναρξη της νέας δεκαετίας και μετά το πέρας της πανδημίας της νόσου COVID-19 (UfM, 2023), η ΕγΜ προχώρησε σε ανάλογη προσαρμογή των στόχων της. Το Σχέδιο Ανάκαμψης για τις οικονομίες των Νότιων Μεσογειακών Εταίρων διακρίνεται από βιωσιμότητα, με την προώθηση της γαλάζιας και της πράσινης οικονομίας και τη μείωση εκπομπών άνθρακα. Προβλέπεται, επίσης, ενισχυμένη συνεργασία στην πολιτική προστασία, και ιδίως στην άμεση ιατρική βοήθεια, όπως εφαρμόσθηκε και από την ΕΕ για την πανδημία της νόσου COVID-19.
Στα επόμενα χρόνια, λοιπόν, κεντρικά στοιχεία για την Ένωση για τη Μεσόγειο θα αποτελέσουν: η καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής —καθώς η Μεσόγειος αποτελεί μια από τις ταχύτερα και περισσότερο θερμαινόμενες περιοχές στον πλανήτη—, η άνευ αποκλεισμών βιώσιμη ανάπτυξη, η κοινωνική ένταξη και συνοχή, ο ψηφιακός μετασχηματισμός και η πολιτική προστασία. Στο πλαίσιο του νέου Μηχανισμού Γειτονίας, Ανάπτυξης και Διεθνούς Συνεργασίας (ΜΓΑΔΣ) της ΕΕ, θα διατεθούν έως και 7 δισ. ευρώ για την εφαρμογή του ειδικού οικονομικού και επενδυτικού σχεδίου για την περίοδο 2021-2027, μέσω του οποίου θα μπορέσουν να κινητοποιηθούν δημόσιες και ιδιωτικές επενδύσεις ύψους έως και 30 δισ. ευρώ στην περιοχή κατά την επόμενη δεκαετία (UfM, 2023).
Εν κατακλείδι, η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει μακρά σχέση συνεργασίας με τους νοτίους εταίρους της, τις χώρες της Μεσογείου, γεγονός που έχει αποτελέσει κίνητρο για νέες συμφωνίες και συμβάσεις μέσα στις τελευταίες δεκαετίες με αμοιβαία οφέλη. Είναι γεγονός ότι η διασφάλιση ειρήνης και ασφάλειας στη Μεσόγειο είναι κομβικής σημασίας για την εξασφάλιση της σταθερότητας στην Ευρώπη, καθότι πρόκειται για περιοχές που συνδέονται άμεσα γεωγραφικά, εμπορικά, οικονομικά, αλλά και πολιτισμικά. Με την εδραίωση νέου θεματολογίου και σημείων ενδιαφέροντος για τις μεσογειακές χώρες μέσω της Ένωσης για τη Μεσόγειο, όπως της βιώσιμης ανάπτυξης, του περιβάλλοντος, αλλά και των ανθρωπίνων και κοινωνικών δικαιωμάτων, η περιοχή θα αναβαθμιστεί, ισχυροποιώντας τους δεσμούς μεταξύ των γειτονικών χωρών και εξασφαλίζοντας μια πιο ασφαλή και ευημερούσα «Νότια Γειτονία». Τέλος, με το ξέσπασμα των εχθροπραξιών στη λωρίδα της Γάζας, ο οργανισμός ενδέχεται να περιέλθει σε μια νέα κρίση και μερική πολιτική στασιμότητα (Albinyana, 2017). Μένει να δούμε αν και πώς θα την αντιμετωπίσει.
Βιβλιογραφία
Βαρούχας Γ. (2013). Η σύμβαση της Βαρκελώνης και ο ρόλος της στη πραγματική σύγκλιση των χωρών της λεκάνης της Μεσογείου. Το Βήμα των Κοινωνικών Επιστημών, 16(61). https://doi.org/10.26253/heal.uth.ojs.sst.2013
Διαπεριφερειακή Συνεργασία (2023). Ελληνική Δημοκρατία – Υπουργείο Εξωτερικών. Διαθέσιμο στο: https://www.mfa.gr/exoteriki-politiki/i-ellada-stin-ee/diaperiphereiake-sunergasia.html
Μακρής, Α. (2019). Οι στρατηγικές προτεραιότητες της Ευρωπαϊκής Ένωσης αναφορικά με την Ευρωπαϊκή Πολιτική γειτονίας. (Διπλωματική Εργασία, Πανεπιστήμιο Αιγαίου). DSpace Home. Διαθέσιμο στο:
https://hellanicus.lib.aegean.gr/handle/11610/23762
Μυλωνά Α. (2016). Ευρωπαϊκή Πολιτική Γειτονίας. (Διπλωματική εργασία, Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών). Διαθέσιμο στο: Ευρωπαϊκή Πολιτική Γειτονίας
Σύμβαση της Βαρκελώνης για την Προστασία του Θαλάσσιου Περιβάλλοντος και των Παράκτιων Περιοχών της μεσογείου. (2020). ΥΠΕΝ. Διαθέσιμο στο: https://ypen.gov.gr/symvasi-tis-varkelonis-gia-tin-prostasia-tou-thalassiou-perivallontos-kai-ton-paraktion-periochon-tis-mesogeiou/
Σύνοψη — Σύμβαση της Βαρκελώνης για την προστασία της μεσογείου. (2020). EUR-Lex. Διαθέσιμο στο: https://eur-lex.europa.eu/EL/legal-content/summary/barcelona-convention-for-the-protection-of-the-mediterranean.html
Albinyana, R. (2017). The Union for the Mediterranean in 2017: Stocktaking and Consolidation. MOTEUR DE COOPÉRATION, 97.
Chironi, L. (2020). The EU’s framing of the Mediterranean, 1990-2002. Istituto Affari Internazionali (IAI). https://www.iai.it/en/pubblicazioni/eus-framing-mediterranean-1990-2002
Florensa S. (2010). Union for the Mediterranean: Challenges and Ambitions. IEMed. Διαθέσιμο στο:
https://www.iemed.org/publication/union-for-the-mediterranean-challenges-and-ambitions/
Union for the Mediterranean. (2023). Διαθέσιμο στο: https://ufmsecretariat.org/
United Nations Environment Programme (UNEP). (n.d.). UNEP/MAP: The Mediterranean Action Plan. United Nations Environment Programme. https://www.unep.org/unepmap/
Πηγή εικόνας:
Union for the Mediterranean. (2014). From urban development to SMEs support: four new projects labelled by the Union for the Mediterranean. Διατίθεται στο: https://ufmsecretariat.org/from-urban-development-to-smes-support-four-new-projects-labelled-by-the-union-for-the-mediterranean/