Γράφει η Θεοδώρα Δάμε
Είναι γεγονός πως τα Δυτικά Βαλκάνια, μια περιοχή έξι κρατών (Σερβία, Βοσνία-Ερζεγοβίνη, Αλβανία, Βόρεια Μακεδονία, Κόσοβο, Μαυροβούνιο), η οποία πληθυσμιακά αγγίζει την Ολλανδία (περίπου 18 εκατομμύρια κάτοικοι), παίζει έναν υψίστης στρατηγικής σημασίας ρόλο, με αποτέλεσμα να συγκεντρώνει το ενδιαφέρον όχι μόνον της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά και της διεθνούς κοινότητας. Άλλωστε, τα κράτη αυτά διαθέτουν μια μακραίωνη ιστορία αλυσιδωτών κρίσεων, ανταγωνιστικών παραδόσεων και εθνικιστικών ρητορικών, γεγονός που συντελεί στον χαρακτηρισμό τους ως «πυριτιδαποθήκη της Ευρώπης» (Καστελλάν, 2005). Η έκρυθμη, λοιπόν, κατάσταση στην οποία έχουν περιέλθει εξηγεί τις δομικές αδυναμίες, τη δημοκρατική οπισθοδρόμηση και την πολιτική αστάθεια που αντιμετωπίζουν τα ίδια και που από τα τέλη του 20ού αιώνα η Ευρωπαϊκή Ένωση επιχειρεί να ομαλοποιήσει.
Αρχικά, μετά το τέλος της ψυχροπολεμικής εποχής, η Ευρωπαϊκή Ένωση λειτούργησε ως «διαχειριστής κρίσεων και δυσλειτουργιών» στην περιοχή (Αναστασάκης, 2013). Ειδικότερα, με αφετηρία τη διάλυση και τον κατακερματισμό της Γιουγκοσλαβίας το 1991, οι ευρωπαϊκοί θεσμοί επιδίωξαν να διαφυλάξουν τα Δυτικά Βαλκάνια από τους αιματηρούς πολέμους, τις αναρίθμητες απώλειες, τους ξεριζωμούς και τις ολοκληρωτικές καταστροφές. Ωστόσο, ο εμφύλιος πόλεμος που ξέσπασε στη Βοσνία, λίγα χρόνια αργότερα, κατέδειξε την ανεπάρκειά τους και αποτέλεσε το έναυσμα για τη λήψη των πρώτων μέτρων. Σε αυτό το πλαίσιο, εγκαινιάστηκε η πρωτοβουλία Royaumont, η οποία στόχευε στην εγκαθίδρυση σχέσεων καλής γειτονίας στη Νοτιοανατολική Ευρώπη, με στόχο να περιοριστεί η εξάπλωση των βαλκανικών κρίσεων. Μάταια, όμως, αφού ξέσπασε νέα κρίση, αυτήν τη φορά για το καθεστώς του Κοσόβου.
Την επόμενη δεκαετία, η Ευρωπαϊκή Ένωση χρησιμοποίησε το αποτελεσματικό κίνητρο της ενσωμάτωσης ως ύστατο εργαλείο της εξωτερικής της πολιτικής, ώστε να παγιώσει την ειρήνη, την ασφάλεια και τη σταθερότητα στον προθάλαμό της (Τζιφάκης, 2021). Γίνεται σαφές πως η έναρξη της διαδικασίας ενσωμάτωσης των Δυτικών Βαλκανίων επιβεβαιώθηκε οριστικά με τη Σύνοδο Κορυφής ΕΕ – Δυτικών Βαλκανίων που πραγματοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 2003 υπό την Ελληνική Προεδρία. Με αυτόν τον τρόπο, εμπλουτίστηκαν οι σχετικοί μηχανισμοί οικονομικής και χρηματοδοτικής αρωγής, η παροχή της οποίας εξαρτιόταν από την πρόοδο των κρατών στην ενταξιακή τους πορεία. Μάλιστα, από το 2007 και μετά, 11,5 εκατομμύρια ευρώ διατέθηκαν μέσω του Μηχανισμού Προενταξιακής Βοήθειας (IPA) (Κεντρωτής, 2011), τα οποία συνέβαλαν αναμφίβολα στον μερικό περιορισμό των επιπτώσεων της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης του 2008.
Τα επόμενα χρόνια ακολούθησε μια περίοδος απάθειας και στασιμότητας. Πιο συγκεκριμένα, ενώ το 2010 σε μια εκστρατεία επισκέψεων των Προέδρων του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου και του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στα Δυτικά Βαλκάνια σημειώθηκε πως η ενσωμάτωση των χωρών εξακολουθεί να παραμένει προτεραιότητα της Ένωσης, μόνο η Κροατία είδε τη δήλωση αυτή να μετουσιώνεται τρία χρόνια μετά. Είναι κατανοητό πως μπήκαν στο προσκήνιο σκέψεις για κατάργηση του χαρτοφυλακίου διεύρυνσης της Ένωσης, διότι επικράτησε ένας γενικότερος σκεπτικισμός για τα Δυτικά Βαλκάνια, λόγω των χαμηλών μεταρρυθμιστικών χαρακτηριστικών και της αναποτελεσματικότητας που επιδείκνυαν στη διοίκηση. Εξάλλου, αυτό αποτυπώνεται σε έρευνα που διεξήχθη το 2015, σύμφωνα με την οποία η Αυστρία (75%), η Γερμανία (73%), το Λουξεμβούργο (69%) και η Γαλλία (67%) ήταν κατά μιας νέας διεύρυνσης (Eurobarometer, 2015). Αντίστοιχα, το αίσθημα της δυσαρέσκειας και της κόπωσης είχε κατακλύσει τους κατοίκους των Δυτικών Βαλκανίων, οι οποίοι δεν έβλεπαν να αποκτούν σύντομα την ιδιότητα του πολίτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Αναμφισβήτητα, η ενταξιακή πολιτική αποτελεί μια πολύπλοκη και πολυδιάστατη διαδικασία, στην οποία κάθε χώρα διανύει τη δική της προσπάθεια προσαρμογής και σύγκλισης. Πρόκειται για έναν σκληρό μεταρρυθμιστικό και μεταμορφωτικό αγώνα, προκειμένου τα κράτη να εναρμονιστούν πλήρως με το κοινοτικό κεκτημένο και να ολοκληρώσουν το πακέτο μεταρρυθμίσεων που τους έχει επιβληθεί για την αναδιοργάνωση της δημόσιας διοίκησης, τη διασφάλιση του κράτους δικαίου και την καταπολέμηση τη διαφθοράς. Παράλληλα, καθώς τα εν λόγω κράτη ταλανίζονται από τις πελατειακές σχέσεις, την ανελευθερία των μέσων μαζικής ενημέρωσης, την αναξιοπιστία της δικαστικής εξουσίας, το οργανωμένο έγκλημα, τη νεανική ανεργία, αλλά και την περιβαλλοντική υποβάθμιση (Fouéré, 2019), η προσχώρησή τους στις κοινοτικές και ευρωατλαντικές δομές καθυστερείται.
Εκτός των άλλων, διάφοροι ανασταλτικοί παράγοντες επιβράδυναν την ενταξιακή προοπτική των χωρών των Δυτικών Βαλκανίων. Πιο συγκεκριμένα, η διεθνής τρομοκρατία, η χρηματοπιστωτική και η μεταναστευτική κρίση, το BREXIΤ και η πρόσφατη πανδημία του κορονοϊού μαζί με τις οικονομικές επιπτώσεις που επέφερε όχι μόνο απέσπασαν την προσοχή της Ένωσης από τη διεύρυνση, αλλά οδήγησαν και στην ανάδυση εθνικιστικών κομμάτων. Παρόλ’ αυτά, το ενδιαφέρον της Ένωσης για τη διεύρυνση φαίνεται πως αποκατέστησε η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία. Αυτήν τη φορά, η Ένωση επιχειρεί να καλύψει το κενό που δημιουργήθηκε στην περιοχή λόγω της αδράνειάς της, χρησιμοποιώντας το εργαλείο της ενσωμάτωσης ως μοχλό ανάσχεσης της οικονομικής, πολιτικής και ιδεολογικής επιρροής τρίτων χωρών, όπως η Ρωσία, η Τουρκία και η Κίνα.
Πλέον, η κατάσταση που έχει διαμορφωθεί είναι η εξής: η Σερβία, η Αλβανία, η Βόρεια Μακεδονία και το Μαυροβούνιο βρίσκονται σε διαφορετικό στάδιο των ενταξιακών διαπραγματεύσεων και έχουν λάβει επίσημα το καθεστώς της υποψήφιας προς ένταξη χώρας από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, τη στιγμή που η Βοσνία-Ερζεγοβίνη και το Κόσοβο θεωρούνται «εν δυνάμει» υποψήφιες χώρες. Βέβαια, επειδή, μαζί με την Ουκρανία, η Μολδαβία και η Γεωργία αναζητούν ευρωπαϊκή λύση απέναντι στη ρωσική επιθετικότητα, το ευρωπαϊκό όραμα που έχουν τα Δυτικά Βαλκάνια φαίνεται πως τίθεται ξανά σε κίνδυνο (Koppa, 2022). Ήδη, τα τρία κράτη της Ανατολικής Ευρώπης έχουν λάβει το καθεστώς υποψήφιας προς ένταξη χώρας και αυτό προβληματίζει εκείνα των Δυτικών Βαλκανίων. Ωστόσο, ο τέως πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Σαρλ Μισέλ δήλωσε πρόσφατα στο διεθνές συνέριο «Bled Strategic Forum» πως οι προετοιμασίες για την ένταξη όλων των νέων μελών στην ευρωπαϊκή οικογένεια θα πρέπει να έχουν ολοκληρωθεί έως το 2030 και γι’ αυτό, θα πρέπει να συλλειτουργήσουν και οι δύο πλευρές (Ευρωπαικό Συμβούλιο, 2023).
Μολονότι, λοιπόν, στη Διακήρυξη της Θεσσαλονίκης έγινε γνωστό πως το «μέλλον των Δυτικών Βαλκανίων βρίσκεται εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης», είναι φανερό πως το έργο της ένταξης παραμένει ανολοκλήρωτο. Επομένως, η πολιτική της σταθεροποίησης και ανοικοδόμησης της περιοχής που ακολουθήθηκε, μπορεί να ήταν καρποφόρα ως προς τη διατήρηση του status quo, ιδίως μετά τη μονομερή διακήρυξη της ανεξαρτησίας του Κοσόβου το 2008, χρησιμοποιήθηκε όμως μονάχα ως στρατηγικός οδηγός εξωτερικής πολιτικής για τη διατήρηση της ειρήνης, την προώθηση των ευρωπαϊκών αξιών και την οικονομική μεγέθυνση της περιοχής.
Συνοψίζοντας, ο πυρήνας της ευρωπαϊκής πολιτικής στα Δυτικά Βαλκάνια στηρίζεται στο δίπτυχο «πρόληψη και ευρωπαϊκή ενσωμάτωση» (Μπέλλου, 2005). Η αδήριτη, δηλαδή, ανάγκη να προληφθούν οι εμφύλιες συγκρούσεις και να εξομαλυνθούν οι οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές ανεπάρκειες των βαλκανικών κρατών, οδήγησε στην υιοθέτηση της πολιτικής της διεύρυνσης. Η τελευταία, βέβαια, δημιούργησε ένα ρεύμα σκεπτικισμού ως προς τις πραγματικές επιδιώξεις της Ένωσης, αφού η πύλη εισόδου στο ευρωπαϊκό οικοδόμημα παραμένει ακόμη κλειστή και οι δυσκολίες ανυπέρβλητες. Άρα, θέλει πράγματι η τελευταία να ενταχθούν τα κράτη των Δυτικών Βαλκανίων στους κόλπους της ή προσπαθεί μέσω της ενταξιακής διαδικασίας να αποκομίσει οφέλη σε επίπεδο σταθερότητας;
Διαπιστώνεται πως τόσο η διαδικασία της σταθεροποίησης όσο και αυτή της ενσωμάτωσης αλληλοσυμπληρώνονται. Αρχικά, η Ένωση χρησιμοποίησε την ενσωμάτωση αποκλειστικά ως εργαλείο της ευρωπαϊκής εξωτερικής πολιτικής, ειδικά κατά τα πρώτα χρόνια ανάπτυξης της πολιτικής της διεύρυνσης. Στη συνέχεια, όμως, οι εξελίξεις στην ευρύτερη περιοχή και ο κίνδυνος να προσχωρήσουν τα Δυτικά Βαλκάνια σε συμμαχίες με τρίτες χώρες που παραμονεύουν συνέβαλαν στο να συνειδητοποιήσει η Ένωση πως η διεύρυνση θα ήταν και προς δικό της όφελος. Με γνώμονα αυτό, έκανε αισθητή την παρουσία της, αφήνοντας πίσω τις ασάφειες και τα γενικόλογα του παρελθόντος. Και αυτό, επειδή η σταθερότητα και η ευημερία των Δυτικών Βαλκανίων συνδέεται άρρηκτα με τη σταθερότητα και την ευημερία ολόκληρης της Ευρώπης. Σήμερα, οι δύο πλευρές καλούνται να τηρήσουν ένα νέο χρονοδιάγραμμα και να εκπληρώσουν μέσα στα επόμενα πέντε χρόνια την υπόσχεση που άφησαν ανεκπλήρωτη για δύο δεκαετίες.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ελληνόγλωσση
Αναστασάκης, Ό. (2013). Ευρωπαϊκή Ένωση και ο εκδημοκρατισμός της Βαλκανικής Περιφέρειας: Μεγάλες προσδοκίες, συγκρατημένες επιδόσεις, στο Ιωάννης Αρμακόλας Θάνος Π. Ντόκος (επιμ), Από τα Βαλκάνια στη Νοτιοανατολική Ευρώπη: Προκλήσεις και προοπτικές στον 21ο Αιώνα. Σιδέρης, σελ. 202.
Kαστελάν, Ζ. (1991). Η Ιστορία των Βαλκανίων. Γκοβόστης.
Κεντρωτής, Κ. (2011). Περιτειχισμένες Πολιτείες: Ευρωπαϊκή Ένωση και Δυτικά Βαλκάνια. Επίκεντρο.
Μπέλλου, Φ. (2012).Η Ευρωπαϊκή Ένωση στη Νοτιοανατολική Ευρώπη: Από την διαχείριση κρίσεων στην ενσωμάτωση στο Δ.Κ Ξενάκης-Μ.Ι Τσινισιζέλης, Παγκόσμια Ευρώπη; Οι Διεθνείς Διαστάσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σιδέρης, σελ. 145.
Τζιφάκης, Ν. (2021). Η διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης προς τα Δυτικά Βαλκάνια και η Ελλάδα: Από τη θέση του οδηγού σε παρατηρητή της διαδικασίας στο συλλογικό έργο Ελλάδα – Ευρωπαϊκή Ένωση: Μια Σχέση μέσα από σαράντα κύματα 1981-2021. Πεδίο.
Ξενόγλωσση
Fouéré, E. (2019). The EU’s re-engagement with the Western Balkans: A new chapter long overdue;. Policy Brief, σσ. 1-11. Διαθέσιμο στο: https://www.ceps.eu/ceps-publications/eus-re-engagement-western-balkans-new-chapter-long-overdue/
Κoppa, M. (2022). A Southern Perspective on EU Enlargement.University Association for Contemporary European Studies. Διαθέσιμο στο: A Southern Perspective on EU Enlargement | Future of Europe blog (ideasoneurope.eu)
Διαδικτυακές Πηγές
Ευρωπαικό Συμβούλιο. (2023). Ομιλία του Προέδρου Charles Michel στο Στρατηγικό Φόρουμ του Μπλεντ. Διαθέσιμο στο: Ομιλία του Προέδρου Charles Michel στο Στρατηγικό Φόρουμ του Μπλεντ – Consilium (europa.eu)
Standard Eurobarometer 84 Survey. (2015). Public opinion in the European Union. Διαθέσιμο στο: Standard Eurobarometer 84 – Autumn 2015 – Δεκεμβρίου 2015 – – Eurobarometer survey (europa.eu)
Πηγή εικόνας:
Parkins, D. (2017, July 13). The EU must show the Balkans they still have a chance of joining. Διαθέσιμη στο: https://www.economist.com/europe/2017/07/13/the-eu-must-show-the-balkans-they-still-have-a-chance-of-joining