Γράφει ο Θάνος Παπαδόπουλος
Οι εμπόλεμες συρράξεις, αποτελούν βαθιά και μακροχρόνια πληγή για τη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, την κοινωνία, την οικονομία και την εσωτερική πολιτική της χώρας. Το Κονγκό έχει δεχτεί εισβολές από τη γειτονική Ρουάντα πέντε φορές, στους δύο πρώτους πολέμους του Κονγκό το 1996-1997 και το 1998-2003, καθώς και το 2006-2009 και το 2012-2013. Για τις δύο τελευταίες συγκρούσεις το Κιγκάλι έχει αρνηθεί κάθε εμπλοκή, ωστόσο βάσει των ερευνών των Ηνωμένων Εθνών και ανεξάρτητων παρατηρητών, διαπιστώθηκε ανάμειξη της Ρουάντα (Stearns, 2025). Η πιο πρόσφατη εισβολή του ανατολικού προς το Κονγκό γειτονικού κράτους, έλαβε χώρα στις αρχές του 2025, όταν η παραστρατιωτική οργάνωση M23, χρηματοδοτούμενη από το Κιγκάλι και με την υποστήριξη τεσσάρων χιλιάδων στρατιωτών του, κατέλαβε την πόλη Γκόμα, κοντά στα σύνορα Κονγκό – Ρουάντας (Cursino & Nesta Kupemba, 2025). Ως χώρα με ορυκτό πλούτο, η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό αποτελεί μία σημαντική μελέτη περίπτωσης για το πώς οι συγκρούσεις στην Αφρική συνδέονται με τον έλεγχο των ορυκτών. Ταυτόχρονα, συνιστά και ένα ενδιαφέρον πεδίο εξέτασης της αποτελεσματικότητας ή μη των ειρηνευτικών επιχειρήσεων.
Στην Αφρική, αλλά και σε πολλές γεωγραφικές περιοχές του αποκαλούμενου «Παγκόσμιου Νότου», όπως η Μέση Ανατολή και η Ασία, η διαδικασία της αποαποικιοποίησης συνέβαλε καθοριστικά στη διαμόρφωση των σύγχρονων κρατών. Οι εμφύλιοι πόλεμοι, οι ένοπλες συγκρούσεις και ο πόλεμος γενικότερα, αποτέλεσε κεντρικό χαρακτηριστικό σε πολλές χώρες της αφρικανικής ηπείρου που σταδιακά μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο αποκτούσαν την ανεξαρτησία τους από τις αποικιακές δυνάμεις. Ένοπλες συρράξεις άρχισαν να ξεσπούν την δεκαετία του 1960, οι οποίες κορυφώθηκαν στα μέσα του 1990 με χαρακτηριστικά παραδείγματα τους πολέμους στη Ρουάντα, την Αγκόλα, τη Μοζαμβίκη, τη Νιγηρία, αλλά και τη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, γνωστή τότε ως Δημοκρατία του Ζαΐρ (Straus, 2012).
Οι λόγοι που οδήγησαν σε πολλαπλούς πολέμους στην Αφρική, αναλύονται με ιδιαίτερη σαφήνεια σε όσα έγραφε το 2001 ο Georg Sorensen σε ένα από τα σημαντικότερα ερευνητικά άρθρα για την διαδικασία της κρατικής οικοδόμησης στον «Παγκόσμιο Νότο». Συγκεκριμένα, σε χώρες όπως οι αφρικανικές και κατ’ επέκταση και στο Κονγκό, οι στρατιωτικές δυνάμεις εστιάζουν περισσότερο στην εγχώρια κατάσταση και στην παραμονή διεφθαρμένων ηγετών στην εξουσία, σε αντίθεση με τον «Παγκόσμιο Βορρά», όπου προτεραιότητα των ενόπλων δυνάμεων είναι η διαφύλαξη των συνόρων και της εδαφικής ακεραιότητας (Sørensen, 2001). Οι αδύναμοι κρατικοί μηχανισμοί και η διατήρηση των πελατειακών σχέσεων της οικονομικής περιφέρειας του «Παγκόσμιου Νότου» με τον οικονομικό πυρήνα του «Παγκόσμιου Βορρά», λειτούργησε ανασταλτικά στη διαμόρφωση σταθερών κρατικών οντοτήτων.
Στην περίπτωση του Κονγκό και στις συγκρούσεις στο ανατολικό τμήμα της χώρας, καθοριστικής σημασίας κρίνεται η γενοκτονία περίπου ενός εκατομμυρίου Τούτσι της Ρουάντα από τους εξτρεμιστές Χούτου το 1994, δύο διαφορετικών φυλετικών ομάδων της γειτνιάζουσας στα ανατολικά σύνορα του Κονγκό χώρας. Καθώς οι εξτρεμιστές άρχισαν να στοχοποιούν και μετριοπαθείς Χούτου, περίπου δύο εκατομμύρια από αυτούς αναζήτησαν καταφύγιο στο Κονγκό και εγκαταστάθηκαν σε προσφυγικούς καταυλισμούς κοντά στα σύνορα με τη Ρουάντα (Zapata, 2011). Ορισμένοι από αυτούς ήταν και εξτρεμιστές Χούτου οι οποίοι άρχισαν να οργανώνονται στρατιωτικά, ενώ και οι Τούτσι προχώρησαν σε αντίστοιχες ενέργειες. Οι εντάσεις άρχισαν να κλιμακώνονται στα ανατολικά σύνορα του Κονγκό με την αυξανόμενη εμπλοκή της Ρουάντα που οδήγησε σε δύο άμεσες εισβολές της στο τότε αποκαλούμενο Ζαΐρ και τους αντίστοιχους πολέμους του Κονγκό. Συγχρόνως, ενεπλάκησαν και άλλες αφρικανικές χώρες, όπως η Ναμίμπια, η Μοζαμβίκη, το Μπουρούντι και η Ουγκάντα, επιλέγοντας πλευρές ανάλογα με τα συμφέροντα των καθεστώτων τους (Reyntjens, 2009 σσ. 47-71). Έρευνες έχουν καταλήξει σε πορίσματα ότι οι δύο πρώτοι πόλεμοι του Κονγκό είχαν τραγικές συνέπειες από ανθρωπιστικής απόψεως με πάνω από τρία εκατομμύρια νεκρούς ενώ πολλοί εξ’ αυτών ήταν άμαχοι (International Rescue Committee, 2007).
Μία από τις σημαντικότερες επαναστατικές οργανώσεις που ξεκίνησε να δρα στο Κονγκό στις αρχές του 2000, είναι η Μ23 (March 23 Movement), αποτελούμενη κυρίως από Τούτσι και η οποία αναδείχθηκε σε σημαντικό δρώντα στο ανατολικό Κονγκό. Έρευνες αποκάλυψαν πως η εν λόγω παραστρατιωτική ομάδα λάμβανε σημαντική υποστήριξη από το Κιγκάλι (Katombe, 2013), οδηγώντας σε δύο ακόμη συγκρούσεις το 2006-2009 και το 2012-2013. Η αποκάλυψη της υποστήριξης της Μ23 από τη Ρουάντα, είχε ως αποτέλεσμα την περεταίρω επιδείνωση των σχέσεων Κιγκάλι – Κινσάσα. Ένα ακόμη επακόλουθο ήταν και η έγκριση από το Συμβούλιο Ασφαλείας μιας επιθετικής ταξιαρχίας υπό τη δικαιοδοσία της Αποστολής των Ηνωμένων Εθνών για την Οργάνωση και Σταθερότητα του Κονγκό (MONUSCO), με σκοπό την υποστήριξη των ενόπλων δυνάμεων της χώρας στη μάχη τους κατά της Μ23 (United Nations Organization Stabilization Mission in the DR Congo, 2016).
Ακολούθως, σημαντική παράμετρος στις συγκρούσεις του Κονγκό, αλλά και στη διεθνή διάσταση που έχουν αποκτήσει, αποτελεί ο άφθονος ορυκτός πλούτος της χώρας σε μεταλλεύματα και κυρίως πολύτιμα ορυκτά όπως κοβάλτιο, ουράνιο και χαλκό, τα οποία χρησιμοποιούνται στην ανάπτυξη νέων τεχνολογιών και μορφών ανανεώσιμης ενέργειας. Εταιρίες αμερικανικών συμφερόντων είχαν υπό τον έλεγχό τους πολλά από τα ορυχεία μεταλλευμάτων στο Κονγκό, την πλειονότητα των οποίων όμως εξαγόρασαν κινεζικές εταιρίες κατά τη διάρκεια της δεύτερης θητείας του Μπαράκ Ομπάμα και της πρώτης του Ντόναλντ Τραμπ (Lipton κ.ά., 2021). Η εμπλοκή της Κίνας στο Κονγκό, έχει επεκταθεί πέρα από τις δραστηριότητες της εξόρυξης μεταλλευμάτων και στην πώληση μη επανδρωμένων αεροσκαφών (UAVs) και συμβατικών όπλων στον στρατό του Κονγκό (Rohan Chabot κ.ά., 2023). Ταυτόχρονα, οι Κινέζοι έχουν προμηθεύσει με όπλα την Ουγκάντα, η οποία πραγματοποιεί στρατιωτικές επιχειρήσεις εντός της επικράτειας του Κονγκό (Katusiime, 2021). Η αμφιλεγόμενη σχέση Κινσάσα – Πεκίνου, οδήγησε σε έρευνες που ανέδειξαν στοιχεία τα οποία σχετίζονταν με κονδύλια που δεν κατέληξαν σε επενδύσεις στις υποδομές του Κονγκό ως αντάλλαγμα για την εκμετάλλευση των ορυχείων. Αντίθετα, τα κινεζικά κονδύλια είχαν αποδέκτες τον πρόεδρο Καμπιλά και τους συνεργάτες του (Leila, 2022), γεγονός που οδήγησε στην παραίτηση αυτού το 2019. Αποτέλεσμα δε, ήταν ελάχιστα από τα κέρδη της δραστηριότητας των ορυχείων να ωφελήσουν το Κονγκό και τους υπηκόους της χώρας.
Η σχετική βιβλιογραφία έχει εστιάσει αρκετά στην αλληλεπίδραση μεταξύ φυσικών πόρων και συγκρούσεων. Τόσο για τη Μέση Ανατολή, όσο και για την Αφρική, πολλά πονήματα και μελέτες έχουν γραφτεί για το πώς ο έλεγχος του πετρελαίου, των διαμαντιών ή άλλων πολύτιμων μεταλλευμάτων οδηγεί σε ένοπλες συρράξεις. Στην περίπτωση του Κονγκό, οι δύο πρώτοι πόλεμοι από τα μέσα του 1990 έως και τις αρχές του 2000 έγιναν για μία σειρά λόγων. Ειδικότερα, η Ρουάντα επικαλέστηκε ζητήματα ασφαλείας ως πρόσχημα για να εισβάλει στη γειτονική χώρα. Στην πραγματικότητα όμως, τόσο η Ρουάντα, όσο και η Ουγκάντα εκμεταλλεύτηκαν τις συγκυρίες για να αποκτήσουν πολύτιμους λίθους από το Κονγκό, κυρίως διαμάντια, και να τους διοχετεύσουν στην αγορά (Ogunnoiki, 2019). Ταυτόχρονα, αρκετές μελέτες χρησιμοποιώντας ποσοτικές μεθόδους, εστιάζουν όχι μόνο στη συσχέτιση του ελέγχου των ορυκτών πόρων με τις ένοπλες συγκρούσεις, αλλά και στο πώς το είδος των ορυκτών πόρων επηρεάζει τη μορφή των συγκρούσεων αυτών. Συγκεκριμένα, ο Michael L. Ross αναλύοντας δεκατρείς διαφορετικές μελέτες περίπτωσης και εξετάζοντας διαφορετικές μεταβλητές καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο ορυκτός πλούτος, ειδικά στην περίπτωση του Κονγκό οδήγησε σε συγκρούσεις και εμφυλίους πολέμους υψηλής έντασης και μεγάλης διάρκειας (Ross, 2004).
Επιπρόσθετα, η γεωγραφική τοποθεσία και η μορφολογία των αφρικανικών χωρών και ιδίως της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό, αποτελεί μία ακόμη πρόκληση για τον κεντρικό κρατικό μηχανισμό. Καθώς οι πόλεις έχουν οικοδομηθεί σε συγκεκριμένα σημεία, είναι δύσκολο για τις κυβερνήσεις και τα καθεστώτα να ελέγξουν τις απέραντες εκτάσεις ερήμου, οι οποίες όμως ενδεχομένως να διαθέτουν ορυκτό πλούτο (Herbst, 2014, σ.18). Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με τις παρατεταμένες συγκρούσεις διαμορφώνουν αυτό που ο Paul Collier έχει χαρακτηρίσει ως «παγίδα σύγκρουσης» (conflict trap). Αναλυτικότερα, οι διάφοροι δρώντες αναπτύσσουν προσόντα και ικανότητες που είναι κυρίως προσαρμοσμένα και ανταποκρίνονται καλύτερα σε εμπόλεμες καταστάσεις. Έτσι, τη σύγκρουση ακολουθεί μία εκεχειρία σε μία μετασυγκρουσιακή φάση, μέχρι να ακολουθήσει μία νέα ένταση και η κλιμάκωσή της (Collier, 2003 σ. 4).
Το εκρηκτικό κλίμα που έχει διαμορφωθεί στο Κονγκό με τις συγκρούσεις για τον έλεγχο του ορυκτού πλούτου, την εμπλοκή ξένων δυνάμεων στην εκμετάλλευση των ορυχείων και τις επαναστατικές παραστρατιωτικές οργανώσεις με κυριότερη την Μ23 που λαμβάνει τη στήριξη της Ρουάντα, καθιστά ιδιαίτερα δύσκολη την επίτευξη ειρήνης. Η παρουσία των διεθνών ειρηνευτικών δυνάμεων και κυρίως των δυνάμεων της αποστολής των Ηνωμένων Εθνών, έχει αμφισβητηθεί από την κοινή γνώμη και τους εγχώριους πολιτικούς παράγοντες ως προς την αποτελεσματικότητά της. Το 2022 και το 2023, έλαβε χώρα μία σειρά βίαιων διαδηλώσεων και μέτρων καταστολής με δεκάδες νεκρούς Κονγκολέζους (Voice of Africa, 2023). Τον Μάιο του 2023, η Κοινότητα Ανάπτυξης της Νότιας Αφρικής εγκατέστησε στρατιωτικές δυνάμεις στο Κονγκό που θα συνέδραμαν τις επιχειρήσεις της αποστολής MONUSCO του ΟΗΕ και θα επέβλεπαν την ομαλή διεξαγωγή των εκλογών του Δεκεμβρίου (Kavanagh, 2023). Παρόλα αυτά, ο πρόεδρος Φελίξ Τσισεκέντι ζήτησε την απομάκρυνση των ειρηνευτικών δυνάμεων από τη χώρα τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους. Ωστόσο, το Συμβούλιο Ασφαλείας παράτεινε την παραμονή τους στο Κονγκό μέχρι το τέλος του 2024, φοβούμενο την πιθανότητα ενός κενού ασφαλείας, ξεκινώντας συγχρόνως, μία σταδιακή διαδικασία αποχώρησης (UN News, 2023).
Η οικοδόμηση της ειρήνης και η διατήρησή της σε χώρες και περιοχές που έχουν λάβει χώρα εμφύλιοι πόλεμοι και ένοπλες συγκρούσεις, αποτελεί μία από τις σημαντικότερες προκλήσεις του διεθνούς συστήματος στην μεταψυχροπολεμική εποχή. Ήδη από το 1997, ο Roland Paris, ένας από τους σημαντικότερους μελετητές της σύγκρουσης και της οικοδόμησης ειρήνης (conflict and peacebuilding), αμφισβητούσε τις προσεγγίσεις των περιφερειακών και διεθνών οργανισμών (Paris, 1997). Οι επιχειρήσεις αυτές, είναι αναγκαίο να στοχεύουν αρχικά στον αφοπλισμό όλων των εμπόλεμων πλευρών και στη συνέχεια σε μέτρα στήριξης και ανακούφισης, όπως ανθρωπιστική και οικονομική βοήθεια, αποκατάσταση των υποδομών, εκπαίδευση σωμάτων ασφαλείας, καθώς και αποκατάσταση ή οργάνωση ενός αξιόπιστου και ανεξάρτητου δικαστικού συστήματος. Το ζήτημα που τίθεται σε πολλές εκ των περιπτώσεων μελέτης του Paris από τα Βαλκάνια και τη Βοσνία Ερζεγοβίνη μέχρι τη Λατινική Αμερική και τη Νικαράγουα, είναι η επιβολή ενός συστήματος φιλελεύθερης δημοκρατίας και απελευθέρωσης της αγοράς. Το επιχείρημά του, αφορά το γεγονός ότι δεν λαμβάνονται υπόψη οι κατά τόπους συνθήκες και κυρίως η έλλειψη εμπειρίας στην οργάνωση της πολιτείας κατά τα πρότυπα του φιλελεύθερου διεθνισμού.
Πιο πρόσφατες μελέτες έχουν επίσης αναφερθεί στις ειρηνευτικές επιχειρήσεις των Ηνωμένων Εθνών, κάνοντας λόγο για την αδυναμία επίτευξης βιώσιμης ειρήνης. Το γεγονός αυτό αποδίδεται, στις περισσότερες περιπτώσεις, στην υιοθέτηση πολιτικών από πάνω προς τα κάτω και όχι αντιστρόφως (Autesserre, 2019). Τα Ηνωμένα Έθνη συνεπώς, βρίσκονται σε ένα σημείο καμπής. Η επιβολή της δημοκρατίας και της ελεύθερης αγοράς σε κράτη δεν αποτελεί προϋπόθεση για την επίτευξη μίας βιώσιμης ειρήνης. Αντιθέτως, αυτό που χρειάζεται είναι η διερεύνηση των παραδόσεων, των νορμών και των εμπειριών που θα οδηγήσουν στην οργάνωση πολιτικών συστημάτων τα οποία αρχικά θα εγγυόνται την ασφάλεια των πολιτών τους και στη συνέχεια θα συμβάλλουν στην επίτευξη της οικονομικής τους ευημερίας.
Καταληκτικά, η κρίση στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό ως μελέτη περίπτωσης θέτει υπό συζήτηση πληθώρα παραμέτρων. Από τις εμφύλιες συγκρούσεις, την εμπλοκή της γειτονικής Ρουάντα στα εσωτερικά ζητήματα της χώρας με στόχο την αποσταθεροποίησή της, την εμπλοκή της Κίνας ως διεθνούς υπερδύναμης στην εκμετάλλευση των ορυκτών πόρων και την αποτελεσματικότητα ή μη των ειρηνευτικών επιχειρήσεων, το Κονγκό αποτελεί μία χώρα που έχει βιώσει παρατεταμένες συγκρούσεις και πολέμους. Η διαφθορά και η αδυναμία του κεντρικού κρατικού μηχανισμού, καθώς και οι γεωγραφικές ιδιαιτερότητες της χώρας, καθιστούν ακόμη πιο δύσκολη την επίτευξη και διατήρηση της ειρήνης. Η πρόσφατη εκεχειρία με τη Ρουάντα και την Μ23 (Serwat, 2025) είναι ιδιαίτερα επισφαλής, όσο δεν λαμβάνονται μέτρα, όπως ο αφοπλισμός της παραστρατιωτικής οργάνωσης και οι προειδοποιήσεις προς το Κιγκάλι αναφορικά με την εμπλοκή στο Κονγκό με στόχο την αποσταθεροποίηση της γειτονικής χώρας. Η πολιτική βούληση είναι απαραίτητη, ώστε τα απαιτούμενα μέτρα να εφαρμοστούν με αποφασιστικότητα και να συμβάλλουν στην επίτευξη σταθερότητας στο Κονγκό. Διαφορετικά, ελλοχεύει πάντοτε ο κίνδυνος της συνέχισης της σύγκρουσης, αλλά και της επέκτασής της στην Αφρικανική ήπειρο.
Πηγές:
Βιβλιογραφία
Collier, P. (2003). Breaking the Conflict Trap: Civil War and Development Policy. World Bank Group. Διαθέσιμο σε: https://openknowledge.worldbank.org/entities/publication/5042225b-e5f0-500d-a77f-51e691f2f1f7
Herbst, J. (2014). States and Power in Africa: Comparative Lessons in Authority and Control. Princeton University Press, second edition.
Reyntjens, F. (Επιμ.). (2009). The ‘War of Liberation’. The Great African War: Congo and Regional Geopolitics, 1996–2006 (σσ. 45–79). Cambridge University Press. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.1017/CBO9780511596698.003
Πρωτογενείς πηγές
Mortality in the Democratic Republic of Congo: An ongoing crisis. (2007). International Rescue Committee. 1 Δεκεμβρίου. Διαθέσιμο σε: https://www.rescue.org/report/mortality-democratic-republic-congo-ongoing-crisis
UN News. (2023). DR Congo mission extended, Sudan displacement deepens, warzone death toll for journalists spikes. 19 Δεκεμβρίου. Διαθέσιμο σε: https://news.un.org/en/story/2023/12/1144952
United Nations Organization Stabilization Mission in the DR Congo. (2016). MONUSCO. 19 Φεβρουαρίου. Διαθέσιμο σε: http://monusco.unmissions.org/en/mandate
Αρθρογραφία
Autesserre, S. (2019). The Crisis of Peacekeeping: Why the UN Can’t End Wars. Foreign Affairs, 98, 101. Διαθέσιμο σε: https://academiccommons.columbia.edu/doi/10.7916/d8-gcre-q775
Cursino, M., & Nesta Kupemba, D. (2025). DR Congo conflict: Fighting rages on in Goma as M23 rebels and army clash. BBC. 27 Ιανουαρίου. Διαθέσιμο σε: https://www.bbc.com/news/articles/c0qwlkydxxko
Katombe, K. (2013). Defeated M23 ends revolt in Congo, raising peace hopes. Reuters. 5 Νοεμβρίου. Διαθέσιμο σε: https://www.reuters.com/article/world/defeated-m23-ends-revolt-in-congo-raising-peace-hopes-idUSBRE9A30PE/
Katusiime, I. (2021). Uganda buys Chinese arms for war on ADF. The Independent Uganda. 19 Δεκεμβρίου. Διαθέσιμο σε: https://www.independent.co.ug/uganda-buys-chinese-arms-for-war-on-adf/
Kavanagh, M. (2023). Southern Africa Bloc Agrees to Send Troops to Eastern Congo. Bloomberg.Com. 8 Μαΐου. Διαθέσιμο σε: https://www.bloomberg.com/news/articles/2023-05-08/southern-africa-bloc-agrees-to-send-troops-to-eastern-congo
Leila, H. (2022). How Millions in China Cash Flowed to Congo’s Powerbrokers. Bloomberg.Com. 26 Απριλίου. Διαθέσιμο σε: https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-04-26/how-millions-in-china-cash-flowed-to-congo-s-powerbrokers
Lipton, E., Searcey, D., & Gilbertson, A. (2021). How the U.S. Lost Ground to China in the Contest for Clean Energy. The New York Times. 21 Νοεμβρίου. Διαθέσιμο σε: https://www.nytimes.com/2021/11/21/world/us-china-energy.html
Ogunnoiki, A. O. (2019). Armed Conflict in Resource-Endowed African States: A Case Study of the Democratic Republic of Congo (DRC). International Journal of Advanced Academic Research (IJAAR). Διαθέσιμο σε: https://www.academia.edu/38199532/Armed_Conflict_in_Resource_Endowed_African_States_A_Case_Study_of_the_Democratic_Republic_of_Congo_DRC_
Paris, R. (1997). Peacebuilding and the Limits of Liberal Internationalism. International Security, 22(2), 54–89. Διαθέσιμο σε: https://muse.jhu.edu/pub/6/article/446839/summary
Rohan Chabot, Liffran, & Tilouine. (2023). DRC: Kinshasa calls on armed Chinese drones and Foreign Legion vet to take on M23 rebels. Africa Intelligence. 21 Φεβρουαρίου. Διαθέσιμο σε: https://www.africaintelligence.com/central-africa/2023/02/21/kinshasa-calls-on-armed-chinese-drones-and-foreign-legion-vet-to-take-on-m23-rebels,109915644-eve
Ross, M. L. (2004). How Do Natural Resources Influence Civil War? Evidence from Thirteen Cases. International Organization, 58(1), 35–67. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.1017/S002081830458102X
Serwat, L. (2025). Expert Comment: Ceasefire Agreement between DRC And Rwanda. ACLED. 19 Μαρτίου. Διαθέσιμο σε: https://acleddata.com/2025/03/19/expert-comment-ceasefire-agreement-between-drc-and-rwanda/
Sørensen, G. (2001). War and State-Making: Why Doesn’t It Work in the Third World? Security Dialogue, 32(3), 341–354. Διαθέσιμο σε: https://www.jstor.org/stable/26298020
Stearns, J. K. (2025,). Rwanda’s Attack on Congo Could Plunge Africa Into War. Foreign Policy. 2 Απριλίου. Διαθέσιμο σε: https://foreignpolicy.com/2025/02/28/rwanda-congo-invasion-africa-conflict/
Straus, S. (2012). Wars do end! Changing patterns of political violence in sub-Saharan Africa. African Affairs, 111(443), 179–201. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.1093/afraf/ads015
Voice of Africa. (2023). Officials: Over 40 People Killed in DRC Anti-UN Protest Crackdown. Voice of America. 1 Σεπτεμβρίου. Διαθέσιμο σε: https://www.voaafrica.com/a/officials-over-40-people-killed-in-drc-amid-anti-un-protest-crackdown/7250366.html
Zapata, M. (2011). A brief history of Congo’s wars. Christian Science Monitor. 29 Νοεμβρίου. Διαθέσιμο σε: https://www.csmonitor.com/World/Africa/Africa-Monitor/2011/1129/A-brief-history-of-Congo-s-wars
Πηγή εικόνας:
Tsongo, E. (2022). What is the latest conflict in the DR Congo about? Al Jazeera. 21 Ιουνίου. Διαθέσιμο σε: https://www.aljazeera.com/features/2022/6/21/explainer-what-is-the-latest-conflict-in-the-drc