Loading...
Πρόσφατες αναλύσεις
Project European & International Law IIΔιεθνές και Ευρωπαϊκό Δίκαιο

Verein KlimaSeniorinnen Schweiz and Others v. Switzerland: η παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων ως συνέπεια ανεπαρκών περιβαλλοντικών πολιτικών

Γράφει ο Γιάννης Κερεντζής

Την τελευταία δεκαπενταετία, παρατηρείται σημαντική αύξηση των υποθέσεων ενώπιον δικαστηρίων όπως το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής ΕΔΔΑ) που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή, ιδίως μετά τη Συμφωνία των Παρισίων του 2015. Οι υποθέσεις αυτές αφορούν νομικές διεκδικήσεις κατά κρατών ή εταιρειών λόγω της αποτυχίας τους να λάβουν επαρκή μέτρα κατά της κλιματικής αλλαγής με στόχο την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Το 2023 δε, καταγράφηκαν 230 τέτοιες υποθέσεις (Setzer & Higham, 2024, p. 1).

Μια από τις πιο σημαντικές είναι η (υπόθεση) Verein KlimaSeniorinnen Schweiz and Others v. Switzerland. Η σχετική απόφαση δε, εκδόθηκε τον Απρίλιο του 2024. Αναλυτικότερα, αυτή αφορά την προσφυγή ηλικιωμένων γυναικών κατά της Ελβετικής κυβέρνησης λόγω της αποτυχίας της να μετριάσει τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, παραβιάζοντας το δικαίωμα στη ζωή και τον σεβασμό της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής (Άρθρα 2 και 8 ΕΣΔΑ). Εν προκειμένω, τα ανθρώπινα δικαιώματα χρησιμοποιούνται ως ένα εργαλείο επιβολής υποχρεώσεων στα κράτη για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής.

Αρχικά, η οργάνωση Verein KlimaSeniorinnen Schweiz, εκπροσωπώντας πάνω από 2.000 ηλικιωμένες γυναίκες, μαζί με τέσσερις μεμονωμένες αιτούσες, κατέθεσαν αγωγή κατά της ελβετικής κυβέρνησης. Υποστήριξαν ότι οι ανεπαρκείς κλιματικές πολιτικές της Ελβετίας παραβίαζαν τα δικαιώματά τους, όπως αυτά κατοχυρώνονται στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ). Ειδικότερα, ισχυρίστηκαν ότι η αδυναμία της κυβέρνησης να αντιμετωπίσει την κλιματική αλλαγή και ιδίως τις έντονες θερμοκρασιακές εξάρσεις, συνιστούσε παραβίαση του δικαιώματος τόσο στη ζωή όσο και στην ιδιωτική και οικογενειακή ζωή, σύμφωνα με τα άρθρα 2 και 8 της ΕΣΔΑ.

Ένα από τα βασικά νομικά ζητήματα που τέθηκαν στην υπόθεση αυτή, ήταν το καθεστώς των αιτουσών ως θυμάτων παραβίασης, όπως ορίζεται στο άρθρο 34 ΕΣΔΑ. Το Δικαστήριο, αναγνωρίζοντας την ιδιαιτερότητα της κλιματικής αλλαγής, υιοθέτησε μια νέα προσέγγιση που επιτρέπει σε ενώσεις να αποκτήσουν δικαίωμα προσφυγής, ακόμα και όταν τα μεμονωμένα μέλη τους δεν πληρούν τα αυστηρά κριτήρια του θύματος (Pedersen, 2023). Παρ’ όλα αυτά, η αυστηρή ερμηνεία της έννοιας του θύματος από το Δικαστήριο ενδέχεται να αποκλείσει ευάλωτα άτομα από τις πλέον πληγείσες περιοχές του πλανήτη (Most Affected People and Areas, MAPA), γεγονός που περιορίζει την προστασία τους μέσω της επίκλησης της νομολογίας για ζητήματα που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή (Schayani, 2024).

Το Δικαστήριο απαιτεί από τους αιτούντες σε τέτοιου είδους υποθέσεις, να αποδείξουν τόσο την έντονη έκθεση στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής όσο και την επείγουσα ανάγκη προστασίας (παράγραφοι 478-488), δηλαδή άμεση ζημία από την ανεπάρκεια των μέτρων. Στην υπόθεση KlimaSeniorinnen, το Δικαστήριο έκρινε πως οι μεμονωμένοι αιτούντες δεν πληρούσαν αυτά τα αυστηρά κριτήρια, καθώς τα υφιστάμενα μέτρα προσαρμογής στην Ελβετία είχαν ως συνέπεια τη μειωμένη έκθεσή τους σε κλιματικούς κινδύνους (παράγραφοι 523-527).

Αντιθέτως, το Δικαστήριο έκρινε ότι η νομιμοποίηση μιας ένωσης, όπως της Verein KlimaSeniorinnen Schweiz, δεν απαιτεί από τα μεμονωμένα μέλη της να πληρούν τα αυστηρά κριτήρια θύματος που αναφέρθηκαν παραπάνω. Ειδικότερα, για να αποκτήσει νομιμοποίηση, η ένωση θα πρέπει να διαθέτει δικαίωμα παράστασης (locus standi), να επιτρέπεται βάσει του καταστατικού της να ενεργεί εκ μέρους των επηρεαζόμενων ατόμων και να είναι κατάλληλη να τα εκπροσωπεί (παράγραφος 502). Το Δικαστήριο διαπίστωσε ότι η Verein KlimaSeniorinnen Schweiz πληρούσε αυτές τις προϋποθέσεις και συνεπώς, μπορούσε να ενεργεί εκ μέρους των μελών της (παράγραφοι 521-526). Το παρόν, αποτελεί μία σημαντική εξέλιξη, καθώς η αναγνώριση του ρόλου των ενώσεων στις περιβαλλοντικές υποθέσεις συμβάλλει στην ενίσχυση της συμμετοχής των πολιτών μέσω περιβαλλοντικών οργανώσεων (Pedersen, 2023).

Το association test (τεστ νομιμοποίησης ενώσεων) που εισήγαγε το Δικαστήριο, αποτρέπει την άσκηση μεγάλου αριθμού ατομικών προσφυγών που με τη σειρά τους θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε actio popularis και υπερβολικό φόρτο εργασίας για το Δικαστήριο, αφού η κλιματική αλλαγή επηρεάζει το σύνολο του πληθυσμού, κι ο καθένας θα μπορούσε να είναι εν δυνάμει προσφεύγων (Milanovic, 2023). Επιπλέον, η απόφαση δείχνει τη σταδιακή προσαρμογή της νομολογίας του Δικαστηρίου στις προκλήσεις της κλιματικής αλλαγής, αναγνωρίζοντας τη σύνδεση μεταξύ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της περιβαλλοντικής προστασίας, δίνοντας συγχρόνως στις περιβαλλοντικές ενώσεις τη δυνατότητα να προσφύγουν σε αυτό (Arntz & Krommendijk, 2024).

Στην εδώ εξεταζόμενη απόφαση, το ΕΔΔΑ κατέστησε σαφές ότι τα κράτη έχουν θετικές υποχρεώσεις βάσει των Άρθρων 2 (δικαίωμα στη ζωή) και 8 (δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής) της ΕΣΔΑ για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Τα κράτη καλούνται να εφαρμόσουν αποτελεσματικά μέτρα μείωσης των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου και προσαρμογής στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, προστατεύοντας έτσι τους πολίτες από σοβαρές επιπτώσεις, όπως οι καύσωνες (Pedersen, 2023). Επιπρόσθετα, το Δικαστήριο ζητά από τα κράτη να θέσουν δεσμευτικούς στόχους εκπομπών, να εφαρμόσουν χρονοδιαγράμματα για την ουδετερότητα άνθρακα, και να προχωρούν με ενδιάμεσους στόχους (παράγραφος 550). Παράλληλα, απαιτείται η προστασία ευάλωτων ομάδων από ακραίες θερμοκρασίες. (Pedersen, 2023; Arntz & Krommendijk, 2024).

Ακόμη, αποφάσεις όπως η παρούσα, ενισχύουν τη διαφάνεια και τη λογοδοσία, απαιτώντας από τα κράτη να βασίζουν τις πολιτικές τους σε νομικά δεσμευτικά πρότυπα και να συμμορφώνονται εμπράκτως με τους στόχους μείωσης των εκπομπών (Milanovic, 2023). Ταυτόχρονα, τα κράτη διατηρούν περιθώριο εκτίμησης για την επιλογή των κατάλληλων μέτρων, αρκεί να τηρούνται οι διεθνείς δεσμεύσεις, όπως η Συμφωνία του Παρισιού.

Εν προκειμένω, το ΕΔΔΑ εξέδωσε απόφαση χωρίς να επιβάλει συγκεκριμένα διορθωτικά μέτρα στην Ελβετία. Αντί της επιβολής δεσμευτικών μέτρων, το Δικαστήριο προτίμησε να αφήσει στη διακριτική ευχέρεια της ελβετικής κυβέρνησης την επιλογή και εφαρμογή συγκεκριμένων πολιτικών, υπό την εποπτεία της Επιτροπής Υπουργών (παράγραφος 657). Αυτή η μινιμαλιστική προσέγγιση αντικατοπτρίζει τους θεσμικούς περιορισμούς της δικαστικής παρέμβασης σε πολύπλοκα ζητήματα όπως η κλιματική αλλαγή, με το Δικαστήριο να κρίνει πως δεν έχει τη κατάλληλη επιστημονική εξειδίκευση να καθορίσει ποια είναι τα κατάλληλα μέτρα που θα πρέπει να ληφθούν για τον αποτελεσματικό περιορισμό της κλιματικής αλλαγής. Το ρόλο, λοιπόν, αυτό αναλαμβάνουν οι ίδιες οι κυβερνήσεις και τα κατάλληλα θεσμικά και επιστημονικά όργανα τους.

Παρά την απροθυμία του Δικαστηρίου να υπεισέλθει σε λεπτομέρειες, αυτή η έλλειψη επιβολής υποχρεωτικών μέτρων έχει επικριθεί, καθώς επιτρέπει στα κράτη να καθυστερούν ή να αποφεύγουν τη λήψη ουσιαστικών μέτρων. Χωρίς συγκεκριμένες κατευθυντήριες γραμμές, οι κίνδυνοι μη συμμόρφωσης αυξάνονται, κάτι που μπορεί να αποθαρρύνει άλλους πολίτες ή ενώσεις να ασκήσουν παρεμφερείς προσφυγές στο μέλλον. Ωστόσο, το Δικαστήριο φαίνεται να αναγνωρίζει ότι τα εθνικά δικαστήρια και οι κυβερνήσεις γνωρίζουν και συγχρόνως, μπορούν να διαχειριστούν καλύτερα τις τοπικές ανάγκες και προτεραιότητες.

Τελικώς, η εδώ αναλυόμενη απόφαση σηματοδοτεί μια σημαντική εξέλιξη στη νομολογία αναφορικά με την κλιματική αλλαγή και τα ανακύπτοντα ζητήματα, συνδέοντας αυτή με τα ανθρώπινα δικαιώματα. Το ΕΔΔΑ αναγνώρισε την κλιματική αλλαγή ως «κοινή ανησυχία της ανθρωπότητας», τονίζοντας τις υπαρξιακές απειλές που αυτή προκαλεί (Pedersen, 2023). Αυτή η πρωτοποριακή απόφαση, συσχετίζει τα περιβαλλοντικά ζητήματα με την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως αυτά κατοχυρώνονται μεταξύ άλλων και στην ΕΣΔΑ, διευρύνοντας τη δυνατότητα των δικαστηρίων να επικαλούνται το δίκαιο ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε μια προσπάθεια αντιμετώπισης της κλιματικής κρίσης. Συγχρόνως, επιβεβαιώνεται ότι τα κράτη έχουν θετικές υποχρεώσεις να προστατεύουν τους πολίτες τους από τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής ενώ οι εθνικές πολιτικές πλέον πρέπει να συμμορφώνονται όχι μόνο με διεθνείς περιβαλλοντικές συμφωνίες, όπως η Συμφωνία των Παρισίων, αλλά και με τις υποχρεώσεις που απορρέουν από την ΕΣΔΑ και εν γένει την ανάγκη προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Επίσης, ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην προστασία των ευάλωτων ομάδων και των μελλοντικών γενεών από τις δυσανάλογες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Η απόφαση ενσωματώνει την έννοια της ενδογενεακής περιβαλλοντικής δικαιοσύνης, επιβεβαιώνοντας την ευθύνη των κρατών να λαμβάνουν άμεσα και ουσιαστικά μέτρα για να αποτρέψουν τις σοβαρές επιπτώσεις στην ποιότητα ζωής (παράγραφος 420). Η αναγνώριση της υποχρέωσης των κρατών να εφαρμόζουν δεσμευτικές πολιτικές, συμβάλλει τελικώς και στη λήψη αποτελεσματικότερων περιβαλλοντικών μέτρων.

Παρόλο που η απόφαση δεσμεύει άμεσα μόνο την Ελβετία, η νομολογία του ΕΔΔΑ για τέτοια ζητήματα υπερβαίνει τα κρατικά σύνορα και θέτει τις βάσεις για μία νομολογία δεσμευτική για όλα τα κράτη αναφορικά με ζητήματα που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή. Υπενθυμίζει δε στα κράτη-μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης ότι πρέπει να ευθυγραμμίζουν τις εθνικές πολιτικές τους με τους κλιματικούς στόχους και τις υποχρεώσεις της ΕΣΔΑ. Σε παγκόσμιο επίπεδο, αναμένεται να προκαλέσει «κύμα» προσφυγών για περιβαλλοντικά ζητήματα, ενισχύοντας τη σύνδεση μεταξύ ανθρωπίνων δικαιωμάτων και περιβαλλοντικής προστασίας.

Ωστόσο, η απόφαση δέχτηκε κριτική για τις προσδοκίες που δημιουργεί αναφορικά με το ρόλο της δικαστικής διαδικασίας στην επίλυση περιβαλλοντικών ζητημάτων. Πολλοί επικριτές θεωρούν ότι η κλιματική κρίση δεν μπορεί να επιλυθεί μόνο μέσω των δικαστηρίων. Παρόλα αυτά, το ΕΔΔΑ διαμόρφωσε ένα ισχυρό νομολογιακό προηγούμενο που μπορεί να οδηγήσει σε μελλοντικές επιτυχίες σε άλλες χώρες, ενθαρρύνοντας τη διαμόρφωση κλιματικών και περιβαλλοντικών πολιτικών με γνώμονα πάντοτε την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η κλιματική αλλαγή δεν μπορεί να αντιμετωπισθεί μόνο εντός των δικαστικών αιθουσών, αλλά ανάλογες αποφάσεις ασκούν πίεση προς τις κυβερνήσεις ως προς την υιοθέτηση αποτελεσματικότερων περιβαλλοντικών πολιτικών, οι οποίες είναι απαραίτητες για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης.

Συμπερασματικά, η απόφαση στην υπόθεση KlimaSeniorinnen επιβεβαιώνει τη σημασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων κατά την προσπάθεια αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής. Το ΕΔΔΑ, αναγνώρισε τις θετικές υποχρεώσεις των κρατών να προστατεύσουν τους πολίτες τους από τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, επιβάλλοντας συγκεκριμένα, ποσοτικά και ποιοτικά αξιολογήσιμα μέτρα. Συγχρόνως, καταδείχθηκε ότι είναι αναγκαία η λήψη πιο δραστικών πρωτοβουλιών εκ μέρους των κρατών για την καταπολέμηση της κλιματικής κρίσης, ενώ τα εθνικά δικαστήρια καλούνται να εκδικάζουν τις υποθέσεις που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή, λαμβάνοντας υπόψη πάντοτε τα ανθρώπινα δικαιώματα, η προστασία των οποίων τίθεται συχνά εν αμφιβόλω σε περιπτώσεις όπως η εδώ εξεταζομένη. Τέλος, η απόφαση αυτή αποτελεί ένα σημαντικό βήμα προς την κατεύθυνση της κλιματικής δικαιοσύνης και θέτει τις βάσεις για μελλοντικές νομικές διεκδικήσεις που θα αναδείξουν τη σημασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην προστασία του πλανήτη.

Πηγές:

Αρθρογραφία

Arntz, S., & Krommendijk, J. (2024, April 9). Historic and unprecedented: Climate justice in Strasbourg. VerfBlog. Διαθέσιμο σε: https://verfassungsblog.de/historic-and-unprecedented/ https://doi.org/10.59704/bc1514f261bbbbd3

Milanovic, M. (2023). A quick take on the European Court’s climate change judgments. EJIL: Talk! Διαθέσιμο σε: https://www.ejiltalk.org/a-quick-take-on-the-european-courts-climate-change-judgments/

Pedersen, O. W. (2023). Climate change and the ECHR: The results are in. EJIL: Talk! Διαθέσιμο σε: https://www.ejiltalk.org/climate-change-and-the-echr-the-results-are-in/

Schayani, K. (2024). No global climate justice from this Court: A critical analysis on how the ECtHR’s rulings in the climate change cases exclude the most affected people and areas from access to climate change litigation. Völkerrechtsblog. Διαθέσιμο σε: https://voelkerrechtsblog.org/no-global-climate-justice-from-this-court/

Νομολογία

European Court of Human Rights(2024) Verein KlimaSeniorinnen Schweiz and Others v. Switzerland. Judgment of 9 April 2024, Application No. 53600/20. Διαθέσιμο σε: https://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-233206

Πηγή εικόνας: Jean-Christophe Bott / Keystone. Διαθέσιμο σε: https://clxtoolkit.com/casebook/klimaseniorinnen-v-switzerland/