Γράφει ο Χρήστος Λούκας
Το όνομα José Ortega y Gasset (1883-1955) μάλλον για τους περισσότερους, ακόμη και για εκείνους με ειλικρινές ενδιαφέρον για την φιλοσοφία, είναι άγνωστο. Λίγοι εκτός του ισπανόφωνου κόσμου γνωρίζουν σήμερα για το εκτενές έργο και το πνεύμα του συγκεκριμένου διανοητή, ο οποίος καταπιάστηκε με πολλούς τομείς μεταξύ άλλων την ηθική, την πολιτική, την φαινομενολογία και την αισθητική. Εάν όμως κάποιος αφιερώσει χρόνο θα βρει στις σελίδες των βιβλίων του ένα εμβριθέστατο πνεύμα και μια διορατική ματιά στην ανθρώπινη κατάσταση, η οποία παραμένει εξίσου επίκαιρη με την εποχή που έδρασε ο Ortega. Κομμάτι αυτής της πολυσχιδούς σκέψης θέλει να αναδείξει και το συγκεκριμένο κείμενο, το οποίο επικεντρώνεται στην πολιτική του σκέψη.
Ο José Ortega y Gasset γεννιέται το 1883 στην Μαδρίτη, μέσα σε μια ευκατάστατη και φιλελεύθερη οικογένεια. Ο πατέρας του είναι ιδιοκτήτης της εφημερίδας El Imparcial, το οποίο αποτελεί έναυσμα για την μελλοντική ενασχόληση του Ortega με τον τύπο και την δημοσιογραφία. Ξεκινά τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο του Deusto στο Μπιλμπάο το 1897, ενώ στη συνέχεια επιστρέφει στη Μαδρίτη για να πάρει και το διδακτορικό το 1904 στην φιλοσοφία. Με το πέρας των σπουδών του, και αγανακτισμένος από τη χώρα του, αποφασίζει να “διαφύγει” στη Γερμανία το 1905 (Holmes, 1969). Περνάει τους πρώτους οκτώ μήνες στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας, όπου ασχολείται με την κλασική φιλολογία και τη φιλοσοφία, καταπιάνεται με τα έργα των Ernst Renan, Nietzsche, Schopenhauer και von Humboldt μεταξύ άλλων. Στη συνέχεια, πηγαίνει στο Μάρμπουργκ και το Βερολίνο, όπου μελετά το έργο του Kant και των σύγχρονων Νεο-Καντιανών, το οποίο θα αποτελέσει πηγή έμπνευσης για το μετέπειτα έργο του (Holmes, 2022).
Επιστρέφοντας στην Ισπανία το 1908, αναλαμβάνει την έκδοση του El Imparcial και ξεκινά τη δική του επιθεώρηση, El Faro, ενώ σύντομα γίνεται και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Complutense της Μαδρίτης στην εκπληκτική ηλικία των 27 ετών. Από αυτό το σημείο, ο Ortega αρχίζει να καταπιάνεται με τα φλέγοντα ζητήματα της εποχής του και να παρεμβαίνει έντονα στον δημόσιο διάλογο (Bonilla, 2022).
Για τον Ortega y Gasset, η φιλοσοφική δραστηριότητα έχει έντονο «συγκυριακό» (circunstancial) χαρακτήρα. Παρά τη συνήθεια πολλών φιλοσόφων να κάνουν διανοητικά πειράματα και υποθετικά σενάρια, για εκείνον ο άνθρωπος πρέπει πρωτίστως να παρατηρείται μέσα στο κοινωνικό και ιστορικό πλαίσιο. Όπως θέτει εύγλωττα στη συλλογή δοκιμίων του Σκέψεις για τον Δον Κιχώτη: «Εγώ είμαι εγώ και η περίστασή μου. Εάν δε σώσω εκείνη δε θα σωθώ ούτε εγώ» (Gasset, 1914, σ.43). Μια φράση που καταδεικνύει τον ιστορικό χαρακτήρα του ανθρώπου, καθώς και το αίσθημα του καθήκοντος.
Ως σημαντικό πρόβλημα της εποχής του, ο Ortega διαισθάνεται την πνευματική οπισθοδρόμηση και πολιτική αναταραχή της πατρίδας του, καθώς και την έντονη πολιτική εμπλοκή του στρατού. Θέλει να φέρει στην Ισπανία τα σπουδαία πολιτιστικά επιτεύγματα που είδε ο ίδιος στην Ευρώπη και να την εκσυγχρονίσει. Για τον λόγο αυτό, ξεκινάει τη μηνιαία δημοσίευση Επιθεώρηση της Δύσης (Revista de Occidente) από το 1923. Σε αυτό το περιοδικό προσπαθεί να εμφανίσει άρθρα από όσες θεωρεί τις πιο μοντέρνες τάσεις στον Δυτικό πολιτισμό και δημοσιεύει άρθρα από σπουδαίες προσωπικότητες, όπως Russell, Lorca, Spengler, Simmel μεταξύ πολλών άλλων. Το περιοδικό απολαμβάνει μεγάλη απήχηση στο μορφωμένο κοινό της εποχής και αποτελεί σύμβολο του “avant garde” πνεύματος και του μοντερνισμού στην Ισπανία (Bonilla, 2023).
Το 1929, ο Ortega ξεκινά να δημοσιεύει ως άρθρα στην εφημερίδα El Sol μια σειρά κειμένων που ένα χρόνο αργότερα θα κυκλοφορήσουν σε έναν ενιαίο τόμο με τον τίτλο Η Επανάσταση των Μαζών (La Rebelión de las Masas). Για τους περισσότερους, θεωρείται ως το “magnum opus” του και για αυτό αξίζει μια στάση στη βιογραφική αφήγηση ώστε να αναλυθεί σε μεγαλύτερο βάθος.
Ο Ortega παρατηρεί πως στην εποχή του αρχίζει να δημιουργείται ένα ιδιαίτερο είδος ανθρώπου. Ένας άνθρωπος που μετέχει στο πλήθος και δε διακρίνεται από αυτό, οι επιθυμίες και οι επιδιώξεις του ταυτίζονται σχεδόν απόλυτα με την ευρύτερη ομάδα στην οποία ανήκει και δε νοιάζεται να ξεφύγει από αυτήν. Δεν έχει κάποιο όραμα, ούτε θέτει στόχους για τον εαυτό του. Ονομάζει αυτή τη φιγούρα «άνθρωπο μάζα» (hombre masa) (Gasset, 2021, σ.54). Αυτός ο τύπος ανθρώπου, σύμφωνα με τον Ortega, αποτελεί την πλειονότητα στη σύγχρονη κοινωνία.
Σε αυτή την κενή και αδιάφορη ζωή ο Ortega αντιπαραβάλλει την «ενεργή» ή «αριστοκρατική» ζωή (vida noble, vida aristrocrática) η οποία βασίζεται στο καθήκον και στη διαρκή προσπάθεια για αυτοβελτίωση και για επίτευξη του μέγιστου. Ο άνθρωπος δε ζει εγωιστικά αλλά υποτάσσει τον εαυτό του στην υπηρεσία κάποιου ανώτερου στόχου ή ιδανικού. Αυτό είναι που τελικά μας δίνει νόημα, όπως λέει ο ίδιος. Αυτοί οι άνθρωποι διαχρονικά έχουν υπάρξει λίγοι και σε αυτούς οφείλονται τα επιτεύγματα της τέχνης, της φιλοσοφίας και της επιστήμης (Gasset, 2021, σ.60).
Η κοινωνία θεωρείται, λοιπόν, ως η δυναμική σχέση μεταξύ δύο ομάδων της «πλειοψηφίας», που αποτελεί τους ανθρώπους της πρώτης κατηγορίας και της «μειοψηφίας», δηλαδή αυτούς της δεύτερης. Οι δεύτεροι είναι που σπρώχνουν την κοινωνία μπροστά, ενώ οι πρώτοι που απλά ζουν σε αυτή. Αξίζει να σημειωθεί πως η ανάλυση του Ortega δεν είναι ταξική με την έννοια ότι οι άνθρωποι χωρίζονται σε ομάδες βάσει εισοδήματος ή status (Gasset, 2021, σ.17).
Η μάζα φέρνει μαζί της δύο προβλήματα. Πρώτον, προσπαθεί να επιβάλλει μια ομοιομορφία σε όσους διαφέρουν και θέτει αυτό τον μάταιο τρόπο ζωής ως το ιδανικό καθαυτό. Δεύτερον, λόγω του αγελαίου χαρακτήρα της, επιλέγει τη βία ως μέσο πολιτικής και πιστεύει σε ιδεολογίες, όπως ο σοσιαλισμός και ο φασισμός -που βίωναν το απόγειό τους εκείνη την περίοδο- οι οποίες δε βλέπουν δικαιώματα στο άτομο αλλά απλώς τμήμα του συνόλου χωρίς δική του υπόσταση.
Αυτές οι τάσεις του ανθρώπου αποτελούν πλήγμα στα θεμέλια της σύγχρονης δυτικής κοινωνίας την οποία χαρακτηρίζουν, κατά τον Ortega, «ο φιλελευθερισμός και ο ενθουσιασμός για τον νόμο» (Gasset, 2021, σ.21), οι δύο αξίες που προστατεύουν το άτομο απέναντι στις αυθαιρεσίες του κράτους και των συμπολιτών του. Η τάση του να υπερτερεί η λαϊκή βούληση έναντι του νόμου και των ατομικών δικαιωμάτων αποκαλείται «υπερδημοκρατία» (hiperdemocrácia), δηλαδή η αρχή της πλειοψηφίας χωρίς περιορισμούς.
Ανάλογα περιστατικά γίνονται ορατά και στην σύγχρονη πολιτική σκηνή διάφορων κρατών. Πιο συγκεκριμένα, η επανεκλογή του Donald Trump στις Ηνωμένες Πολιτείες συνιστά μια στροφή από την αυστηρή τήρηση των δημοκρατικών διαδικασιών και τον σεβασμό στο δίκαιο προς την ενδυνάμωση της εκτελεστικής εξουσίας και τη χαλάρωση των περιορισμών της εξουσίας. Στην Ευρώπη αντίστοιχα παρατηρείται η άνοδος λαϊκιστικών, δεξιών κομμάτων, όπως το Fidesz στην Ουγγαρία, το AfD στη Γερμανία και το Vox στην Ισπανία, που συστηματικά προσπαθούν να αποδυναμώσουν το κράτος δικαίου (Σαραβάκος, 2025). Ευτυχώς, η κατάσταση μέχρι τώρα είναι πολύ καλύτερη από αυτή στην οποία έζησε ο Ortega.
Στο παρελθόν, η τάση των ανθρώπων να λειτουργούν μαζικά και να επιθυμούν την επιβολή δημιουργούσε στα ευρωπαϊκά κράτη τις συνθήκες για διαρκείς πολέμους. Έχοντας παρακολουθήσει, από την ασφάλεια της Ισπανίας, να εξελίσσεται ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος και καταθέτοντας τις απόψεις εν αναμονή του Δεύτερου, ο Ortega διαπιστώνει πως μοιραία η πολιτική κατάσταση στην Ευρώπη θα οδηγούσε στην καταστροφή (Gasset, 2021, σ.175).
Η λύση, κατά τον Ortega, είναι οι Ευρωπαίοι να αντιληφθούν τους εαυτούς τους ως μέλη ενός κοινού πολιτισμού, πέρα από τα μέχρι τότε εθνικά σύνορα. Να αναγνωρίσουν την κοινή τους ταυτότητα και το κοινό τους μέλλον και να προσπαθήσουν να ευθυγραμμίσουν τις εθνικές τους πολιτικές. Ήλπιζε σε κάτι παρόμοιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το οποίο θα εναρμόνιζε τις συγκρουσιακές τάσεις των κρατών της Γηραιάς Ηπείρου. Συγκεκριμένα αναφέρει: «Κάθε καλός διανοούμενος από την Γερμανία, την Αγγλία ή την Γαλλία αισθάνεται σήμερα πως πνίγεται μέσα στα όρια του έθνους του, αισθάνεται πως η εθνικότητά του είναι ένας απόλυτος περιορισμός.» Και συνεχίζει: «Η Ευρώπη αποτελείται από μικρά έθνη. Κατά κάποιο τρόπο, η ιδέα και το συναίσθημα του έθνους είναι η πιο χαρακτηριστική της εφεύρεση. Και τώρα είναι αναγκασμένη να ξεπεράσει τον ίδιο της τον εαυτό. Αυτή είναι η πλοκή του τεράστιου δράματος που θα εμφανιστεί τα χρόνια που έρχονται.» (Gasset, 2021, σ.137).
Με την πτώση της μοναρχίας και την διακήρυξη της Ισπανικής Δημοκρατίας στις 14 Απρίλη του 1931, ο José Ortega y Gasset αποφάσισε να πολιτευτεί με το κόμμα των Gregorio Marañón και Perez de Ayala απορρίπτοντας τις ακρότητες τόσο του φασισμού και της ισπανικής Falange από την ακροδεξιά όσο και του κομμουνισμού από την αριστερά. Η συμμετοχή του στο κόμμα ήταν βραχύβια και τον επόμενο χρόνο παραιτήθηκε, λόγω δυσκολιών επικοινωνίας με τα άλλα μέλη, και επέστρεψε στην θέση του στο πανεπιστήμιο (Holmes, 2022).
Όταν ξεκίνησε ο Ισπανικός Εμφύλιος το 1936, διέφυγε αρχικά γρήγορα στην Γαλλία και από εκεί λίγο αργότερα στην Αργεντινή και την Πορτογαλία, πριν επιστρέψει στην Ισπανία τον Αύγουστο του 1945. Η απόφασή του να επιστρέψει προκάλεσε την απογοήτευση πολλών Ισπανών δημοκρατικών που παρέμεναν στην εξορία και θεωρούσαν την συμπεριφορά του ως ένδειξη αποδοχής ή τουλάχιστον ανοχής απέναντι στην δικτατορία του Franco. Από το 1948 μέχρι τον θάνατό του το 1950 λειτούργησε το Ινστιτούτο Ανθρωπιστικών Επιστημών (Instituto de las Humanidades), ώστε να μπορεί να δίνει διαλέξεις εκτός πανεπιστημίου καταφέρνοντας να συγκεντρώσει τμήμα του αντιδικτατορικού κοινού (Holmes, 2022). Γρήγορα όμως, το καθεστώς τον ανάγκασε να παύσει τις δραστηριότητές. Από το 1950 μέχρι τον θάνατό του το 1955, έδινε διαλέξεις και συμμετείχε σε συνέδρια μονάχα στο εξωτερικό.
Βιβλιογραφία
Gasset José Ortega. (1914). Meditaciones del Quijote. Publicaciones de la residencia de estudiantes. Διαθέσιμο σε: https://archive.org/details/meditacionesdelq00orte
Gasset José Ortega. (2021). La Rebelión de las Masas. EPUB. Διαθέσιμο σε: https://archive.org/details/ortega-y-gasset-j.-la-rebelion-de-las-masas-epl-fs-1929-2021
Holmes Oliver. (2022). José Ortega y Gasset. The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Διαθέσιμο σε: https://plato.stanford.edu/archives/sum2022/entries/gasset/
Bonilla Javier Zamora. (2023). Cien años de la ‘Revista de Occidente’, gozosa contemplación de las ideas y del arte. The Conversation. Διαθέσιμο σε: https://theconversation.com/cien-anos-de-la-revista-de-occidente-gozosa-contemplacion-de-las-ideas-y-del-arte-199070
Bonilla Javier Zamora. (2022). José Ortega y Gasset. Real academia de la historia. Διαθέσιμο σε: https://historia-hispanica.rah.es/biografias/33632-jose-ortega-y-gasset
Σαραβάκος Κωνσταντίνος. (2025). Πώς κυβερνούν τα αντισυστημικά κόμματα. Κέντρο Φιλελεύθερων Μελετών Μάρκος Δραγούμης. Διαθέσιμο σε: https://kefim.org/wp-content/uploads/2020/07/No3_AntisistimikaKommata.pdf
Πηγή Εικόνας:
José Ortega y Gasset contra la barbarie de la spécialisation, διαθέσιμο σε: https://philitt.fr/2017/06/13/jose-ortega-y-gasset-contre-la-barbarie-de-la-specialisation/