Γράφει η Άννα Πουλιού
Η παρούσα ανάλυση θα εστιάσει στην υβριδική στρατηγική και πως αυτή λειτουργεί ως παράγοντας αποσταθεροποίησης της ισορροπίας ισχύος στο διεθνές σύστημα. Ο F. Hoffman ως βασικός εκπρόσωπος της θεωρίας σχετικά με τον υβριδικό πόλεμο και την απειλή που αυτός δημιουργεί για τα κράτη αναλύει τον λόγο που επιλέγεται από τα αντιμαχόμενα στρατόπεδα ως μια σύγχρονη μορφή πολέμου, αναλύοντας τόσο την έννοια όσο και τον χαρακτήρα του. Στο δεύτερο μέρος, ακολουθεί η ανάλυση μιας περιπτωσιολογικής μελέτης που αποτέλεσε χαρακτηριστικό παράδειγμα υβριδικής στρατηγικής με πολλαπλές επιπτώσεις στο διεθνές περιβάλλον: ο Ρωσο-Ουκρανικός πόλεμος (2022). Το συγκεκριμένο γεγονός επιλέχθηκε, καθώς καταδεικνύει εμφατικά την πολυμορφία των υβριδικών απειλών και υπογραμμίζει την ανάγκη για βελτίωση της στρατηγικής της Ευρώπης έναντι αυτών.
Ο πόλεμος στη σύγχρονη εποχή έχει μεταβληθεί ως προς τη μορφή του και έχει γίνει πιο πολυτροπικός και πολυπαραγοντικός, πράγμα που σημαίνει ότι διεξάγεται με πολλούς διαφορετικούς τρόπους (ταυτόχρονα) και επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες (νέοι δρώντες). Η έννοια του υβριδικού πολέμου μελετήθηκε, αρχικά, από τον Frank Hoffman, o οποίος την ορίζει ως τη σύγκλιση όλων των τρόπων σύγκρουσης σε ένα ενιαίο πεδίο μάχης, που λειτουργούν, με σκοπό να προσδώσουν μια διάσταση τόσο ψυχολογική όσο και φυσική στον πόλεμο: κινητοποίηση όλων των μεθόδων και τακτικών πολέμου – συμπεριλαμβανομένων του συμβατικού πολέμου, των άτακτων τακτικών και όλων των τύπων δρώντων, οι οποίοι πλέον μπορεί να είναι τόσο κρατικοί όσο και μη (Hoffman, 2009). Όπως το θέτει ο Hoffman, οι αντίπαλοι, εν μέσω υβριδικού πολέμου, θα αναμείξουν «τη φονικότητα της κρατικής σύγκρουσης με τη φανατική και παρατεταμένη ζέση του ακανόνιστου πολέμου» (Hoffman, 2009, 38).
Ο υβριδικός πόλεμος γίνεται όλο και πιο επίκαιρος και φαίνεται ότι τραβάει και το ενδιαφέρον των διάφορων στρατιωτικών μπλοκ που επιχειρούν να δώσουν μια δική τους ερμηνεία. Στην προκειμένη περίπτωση, θα χρησιμοποιήσουμε την ερμηνεία που του αποδίδεται από το ΝΑΤΟ, όπου η σύντηξη αυτή των κινητικών και μη κινητικών τακτικών είναι σε θέση να λειτουργήσει με τον πλέον βέλτιστο τρόπο για το εχθρικό κράτος (Bilal, 2021). Αυτό οφείλεται σε δύο λόγους. Αρχικά ο υβριδικός πόλεμος “θολώνει” τις έννοιες του πολέμου και της ειρήνης, αφού είναι δύσκολο να διακρίνουμε αν τα κράτη βρίσκονται σε εμπόλεμη σύγκρουση -από τη στιγμή που δεν υπάρχει η συμβατική εισβολή από κράτος Α σε κράτος Β. Ο υβριδικός πόλεμος είναι αντικειμενικά ευκολότερος στην διεξαγωγή του και οικονομικότερος από τις κινητικές επιχειρήσεις (kinetic operations), γεγονός που συμπεραίνεται εύκολα, αν αναλογιστούμε το κόστος της διάδοσης ψευδών πληροφοριών συγκριτικά με αυτό μιας στρατιωτικής επίθεσης σε άλλη χώρα. Αυτό δεν υπονομεύει σε καμία περίπτωση τη ζημιά που μπορεί να προκαλέσει μια τέτοια μη κινητική τακτική. Αντίθετα, έρχεται σε πλήρη συμφωνία με τη διδαχή του Sun Tzu, ότι η ανώτατη τέχνη του πολέμου είναι αυτή, στην οποία ο εχθρός “υποτάσσεται” χωρίς να έχει προηγηθεί μάχη. Σε ένα δεύτερο επίπεδο, αφού οι έννοιες του πολέμου και της ειρήνης καθίστανται πια ασαφείς, αποδεικνύεται ακόμη πιο δύσκολη η απάντηση του κράτους που δέχεται την υβριδική επίθεση. Σύμφωνα με την αναφορά του ΝΑΤΟ, το πληγέν κράτος αδυνατεί τόσο να ανιχνεύσει την πηγή της επίθεσης όσο και να αποδώσει ευθύνες σε κάποιο κράτος-διακινητή της επίθεσης (Bilal, 2021).
Προκειμένου να αντιληφθούμε τον χαρακτήρα του υβριδικού πολέμου μπορούμε να το χωρίσουμε σε δύο διακριτές κατηγορίες. Αρχικά έχουμε την “υβριδικότητα” ως προς τη στρατιωτική της διάστασηκαι ύστερα την “υβριδικότητα” ως προς τις απειλές στο διεθνές περιβάλλον (der Venne, 2021). Για την πρώτη περίπτωση, αναφερόμαστε στην εναρμόνιση των όλων των τύπων τακτικών εντός ενός πεδίου μάχης: στην κατηγορία αυτή εντάσσονται τόσο συμβατικές μέθοδοι και τακτικές όσο και άτακτες τακτικές (π.χ. guerrilla και τρομοκρατία). Βασικό χαρακτηριστικό της υβριδικότητας ως προς τη στρατιωτική διάσταση είναι η πληθώρα δρώντων (κρατικοί και μη) και η χρήση υπερεξελιγμένης τεχνολογίας (π.χ.κυβερνοόπλα). Τη δεύτερη διάσταση της υβριδικότητας, την αντιλαμβανόμαστε σε σχέση με την αξιοποίηση κάθε είδους πεδίου ισχύος για την επίτευξη στόχων εξωτερικής πολιτικής. Έτσι, διακρίνουμε, πρώτα απ’ όλα, το στρατιωτικό με τις συμβατικές και μη τακτικές, που αναλύθηκαν παραπάνω, αλλά εμβαθύνοντας παραπάνω η υβριδικότητα γίνεται αντιληπτή μέσα από την χρήση άλλων πεδίων όπως το οικονομικό, με τις οικονομικές κυρώσεις και τα εμπάργκο και ακόμη περισσότερο, ο κυβερνοχώρος όπου χρησιμοποιούνται μέσα όπως η κατασκοπεία, οι κυβερνοεπιθέσεις και το σαμποτάζ. Τέλος, η υβριδικότητα ως προς τις απειλές στο διεθνές περιβάλλον διαφαίνεται από τη χειραγώγηση της πληροφορίας και της προπαγάνδας που γίνονται τα “αόρατα” όπλα που κατευθύνουν την κοινή γνώμη αλλά και τη στάση της διεθνούς κοινότητας συνολικά.
Έτσι το σύγχρονο κράτος αξιοποιεί όλα αυτά τα μέσα για να πραγματοποιήσει τους εθνικούς του στόχους μετατρέποντας τις αδυναμίες του αντιπάλου του σε δικές του δυνατότητες. Η υβριδικότητα μπορεί να παρομοιαστεί με τον χαμαιλέοντα του Clausewitz, ότι δηλαδή ο πόλεμος προσαρμόζει τα χαρακτηριστικά του σε κάθε δεδομένη περίπτωση και μετασχηματίζεται ανάλογα με τις ανάγκες της συγκυρίας. Συμπερασματικά, η υβριδική διαμάχη εισάγει την έννοια του ασύμμετρου πολέμου που γίνεται πλέον από δρώντες που μπορεί να είναι και μη κρατικοί είτε να είναι μικρά κράτη, που μπορούν να λειτουργήσουν αποσταθεροποιητικά εναντίον ισχυρών αντιπάλων. Αυτό οδηγεί ενδεχομένως και σε μια αναθεώρηση του διαχωρισμού μεγάλα και μικρά κράτη, αφού παρά τη μικρότητά τους τα κράτη μπορούν να απειλήσουν μια δύναμη ισχυρότερη από αυτά, καθιστώντας ιδιαίτερα δύσκολη την ταχεία και αποτελεσματική λήψη αποφάσεων της άλλης πλευράς.
Προκειμένου να κατανοήσει ο αναγνώστης περαιτέρω τη επιλογή των υβριδικών τακτικών για τη χρήση βίας από ένα κράτος σε ένα άλλο, θα αναλυθεί η περίπτωση του Ρωσο-Ουκρανικού πολέμου (2022) που αποτελεί ένα κατεξοχήν παράδειγμα αυτής της επιλογής. Η επίθεση του Φεβρουαρίου 2022 της Ρωσίας στην Ουκρανία αποτέλεσε την τρίτη φάση μιας σειράς αποσταθεροποιητικών ενεργειών από την πλευρά της πρώτης. Ως πρώτη φάση αναγνωρίζουμε την προσάρτηση της Κριμαίας το 2014 ύστερα από το παράνομο, όπως χαρακτηρίστηκε από τις ΗΠΑ και την ΕΕ, δημοψήφισμα. Δεύτερη φάση αναγνωρίζεται ως η άμεση στρατιωτική ενίσχυση από την πλευρά της Ρωσίας των αυτο-ορισμένων ρωσόφιλων κυβερνήσεων της περιοχής του Ντονμπάς, που είχαν αποσχιστικές τάσεις. Όλες αυτές οι υβριδικές πολιτικές υπονόμευαν την κυριαρχία της Ουκρανίας σε επιμέρους περιοχές της διαταράσσοντας την ισορροπία της περιοχής, οδηγώντας, καταληκτικά, στην “ειδική στρατιωτική επιχείρηση” της Ρωσίας με σκοπό την απελευθέρωση της περιοχής εκείνης (Ionita, 2023).
Ακόμη και η φρασεολογία που χρησιμοποίησε ο Ρώσος πρόεδρος για να αιτιολογήσει την εισβολή ενισχύει αυτή την υβριδικότητα της επίθεσης, ότι, δηλαδή δεν πρόκειται για μια συμβατική επίθεση, αλλά για ένα απελευθερωτικό κίνημα. Αυτό φαίνεται και από την ευρεία χρήση ποικίλων υβριδικών μέσων, για να διευκολύνει την έκβαση του πολέμου. Προκείμενου να γίνει αντιληπτό γιατί η εισβολή στην Ουκρανία θεωρείται μια κατεξοχήν υβριδική επίθεση, θα αναλυθεί παρακάτω η υβριδικότητα ως προς τη χρήση των μέσων για την επιδίωξη των εθνικών στόχων της Ρωσίας (President of Russia, 2022 [Speech]).
Αρχικά η στρατηγική της έντονης πολιτικής επιρροής που ασκεί σε περιοχές της Ουκρανίας δημιουργεί φιλορωσικά κινήματα που επιζητούν την απόσχιση και την προσχώρηση στο κράτος, η οποία γίνεται είτε με εκφοβιστικό είτε με έμμεσο τρόπο. Η χρήση της ήπιας ισχύος της Ρωσίας, σε αυτές τις περιπτώσεις, γίνεται με την επίκληση στην κοινή ρωσική ταυτότητα και ιστορία των πολιτών του γειτονικού κράτους, αλλά και μέσω της άμεσης παρέμβασης με στρατιωτική στήριξη στις διαφιλονικούμενες περιοχές. Αυτό οδήγησε, για παράδειγμα, στην προσάρτηση της Κριμαίας, ύστερα από τη διεξαγωγή ενός δημοψηφίσματος μέσα σε συνθήκες παρουσίας ρωσικού στρατού και παραστρατιωτικών ομάδων, που δημιουργούσε ένα γενικότερο κλίμα εκφοβισμού προς τους ψηφοφόρους.
Επιπλέον, χαρακτηριστική είναι η εκμετάλλευση της επιθετικής της ενεργειακής πολιτικής. Η Ρωσία κατόρθωσε αφενός να δημιουργήσει μια συνθήκη καθολικής εξάρτησης της ΕΕ και της Ουκρανίας από το ρωσικό αέριο και αφετέρου να ασκήσει την σκληρή της ισχύ μέσω επιθέσεων σε ζωτικής σημασίας ενεργειακές υποδομές της Ουκρανίας αλλά και την ΕΕ (περίπτωση Nordstream). Η εργαλειοποίηση της ενέργειας έγινε με στόχο την άσκηση πιέσεων στις γειτονικές χώρες ως προς τη στάση που θα διατηρούσαν σχετικά με την επίθεση και οδήγησε σε παγκόσμια ενεργειακή κρίση (Ionita, 2023).
Στην συνέχεια, η διάρθρωση του στρατού τόσο με κινητικά αλλά και μη κινητικά μέσα, χρήση ιδιωτικών μισθοφόρων και σωμάτων, όπως η ομάδα Wagner μαρτυρά τη χρήση μη συμβατικών μέσων. Επιπλέον, ο εξοπλισμός που χρησιμοποιείται και η τεχνολογία με τη αξιοποίηση UAV (Unmanned Aerial Vehicles) αποδεικνύει ότι το σκηνικό του πολέμου έχει μεταλλαχθεί, αφού και η παρουσία του ανθρώπου-πολεμιστή αρχίζει να μειώνεται, δημιουργώντας και νέες συνθήκες ως προς τη ψυχολογική διάσταση του πολέμου.
Από τα βασικότερα στοιχεία της ρωσικής επίθεσης είναι οι κυβερνοεπιθέσεις στις υποδομές της Ουκρανίας, προκειμένου να περιορίσει την δυνατότητα ή να καθυστερήσει τη μεταφορά των ουκρανικών δυνάμεων. Πρόκειται για επιθέσεις με λογισμικά phishing, τον αποκλεισμό ζωτικής σημασίας υπηρεσιών και κυβερνητικές ιστοσελίδες. Οι κυβερνοεπιθέσεις δεν αφορούσαν μόνο την Ουκρανία, όμως, αλλά γινόταν ανάλογες επιθέσεις κατά κόρον σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες και ηγέτες, που τάχθηκαν κατά της Ρωσίας. Επιπλέον, η μεταποίηση και αξιοποίηση της πληροφορίας, για να επηρεάσει και να αποπροσανατολίσει την κοινή γνώμη, γίνεται προς δύο κατευθύνσεις: Αρχικά προς τον ουκρανικό λαό με στοχευμένα μηνύματα και ρητορεία υπέρ της συνεισφοράς της Ρωσίας και της αδελφικότητας των δύο λαών. Σε δεύτερο επίπεδο, η πληροφορία (με ιδιαίτερη επιτυχία) αξιοποιείται στο εσωτερικό για την καλλιέργεια ενός αφηγήματος με αντι-δυτικό και αντι-ουκρανικό πρόσημο, προκειμένου να αιτιολογήσει τις ενέργειες της κυβέρνησης (Kong & Marler, 2022).
Η ανάλυση που προηγήθηκε καταδεικνύει το στρατηγικό αποτέλεσμα της επιλογής αυτής στην ισορροπία ισχύος του περιφερειακού συστήματος της Ευρώπης και αποδεικνύει ότι ο πόλεμος στην Ουκρανία αποτελεί ένα παράδειγμα υβριδικής απειλής. Η επιλογή αυτής της στρατηγικής από τη Ρωσία υπογραμμίζει την αλλαγή της έννοιας του πολέμου, η οποία γίνεται ακόμη πιο ασαφής. Ο συνδυασμός των μη συμβατικών μέσων με τα συμβατικά για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων δίνει το πλεονέκτημα στην επιτιθέμενη χώρα να πλήξει την άλλη χώρα από πολλές μεριές. Στην περίπτωση αυτή, είδαμε επιπλέον ότι οι υβριδικές επιθέσεις δεν στόχευαν αποκλειστικά στην Ουκρανία, αλλά δημιούργησαν ένα γενικότερο κλίμα ανασφάλειας σε όλα τα κράτη της περιοχής, χωρίς να πληγεί σημαντικά η Ρωσία.
Συμπερασματικά, ο υβριδικός πόλεμος παίρνει μορφή μέσω της σύγκλισης όλων των τρόπων σύγκρουσης στο πεδίο της μάχης, με σκοπό να κατορθώσει να αποσταθεροποιήσει την άλλη πλευρά με μικρότερο υλικό κόστος. Μέσα από την αξιοποίηση της πληροφορίας ως όπλο, χειραγωγείται η κοινή γνώμη και αποδυναμώνεται η ικανότητα ορθολογικής σκέψης του αντιπάλου. Οι δρώντες που συμμετέχουν σε αυτού του είδους τις επιθέσεις μπορεί να ποικίλουν γεγονός που καταρρίπτει τους διαχωρισμούς σε μικρά μεγάλα κράτη αλλά δίνει και ιδιαίτερη σημασία στη δράση μη κρατικών δρώντων. Το παράδειγμα της Ρωσίας και της Ουκρανίας αναδεικνύει τη χρήση υβριδικών μέσων, όπως η επιθετική ενεργειακή πολιτική, οι κυβερνοεπιθέσεις και η χρήση μη συμβατικών όπλων (UAV), καθώς και της ήπιας ισχύος της για να πετύχει στόχους εξωτερικής πολιτικής. Μέσω αυτών των τακτικών, η Ρωσία κατάφερε να ταρακουνήσει την Ουκρανία και τη Δύση με μικρό υλικό κόστος, υπογραμμίζοντας την αποτελεσματικότητα του υβριδικού πολέμου ως στρατηγική επιλογή στην επίτευξη εθνικών συμφερόντων και ως πιο διαδεδομένου εργαλείου αποσταθεροποίησης στη διεθνή σκηνή.
Βιβλιογραφία
Bilal, A. (2021, November 30). NATO Review – Hybrid Warfare – New Threats, Complexity, and ‘Trust’ as the Antidote. NATO. Retrieved December 4, 2023, from https://www.nato.int/docu/review/articles/2021/11/30/hybrid-warfare-new-threats-complexity-and-trust-as-the-antidote/index.html
Clausewitz, C. v. (1984). On War (M. Howard, P. Paret, & B. Brodie, Eds.; M. Howard, P. Paret, & B. Brodie, Trans.). Princeton University Press.
der Venne, T. V. (2021, November 30). Old Wine, New Bottles: A Theoretical Analysis of Hybrid Warfare. E-International Relations. Retrieved December 4, 2023, from https://www.e-ir.info/2021/11/30/old-wine-new-bottles-a-theoretical-analysis-of-hybrid-warfare/
Hoffman, F. G. (2009). Hybrid Warfare and Challenges. DTIC. Retrieved November 26, 2023, from https://apps.dtic.mil/sti/pdfs/ADA516871.pdf
Ionita, C.-C. (2023). Conventional and Hybrid Actions in the Russia’s Invasion of Ukraine. Security and Defence Quarterly. Retrieved December 4, 2023, from https://securityanddefence.pl/Conventional-and-Hybrid-Actions-in-the-Russia-s-Invasion-of-Ukraine,168870,0,2.html
Kong, W., & Marler, T. (2022, November 28). Ukraine’s Lessons for the Future of Hybrid Warfare. RAND Corporation. Retrieved December 4, 2023, from https://www.rand.org/pubs/commentary/2022/11/ukraines-lessons-for-the-future-of-hybrid-warfare.html
President of Russia. (2022, February 21). [Speech] Address by the President of the Russian Federation. President of Russia. Retrieved December 5, 2023, from http://en.kremlin.ru/events/president/news/67828 (President of Russia, 2022)
Πηγή Εικόνας: Hybrid warfare – Africa beware | ISS Africa. (2022). ISS Africa. Διαθέσιμο σε: https://issafrica.org/iss-today/hybrid-warfare-africa-beware