Γράφει ο Ιωάννης Αποστολίδης
Το φαινόμενο του εγκλήματος, οργανωμένου και μή, αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι των ανθρωπίνων κοινωνιών, ασχέτως μεγέθους και πολιτεύματος, για όσο αυτές λειτουργούν επί τη βάση κάποιων τυπικών κανόνων (Αλέξανδρος Καρράς. 2021.σελ 31-33). Οι οργανωμένες ομάδες «επαγγελματιών» εγκληματιών όπως η Σικελική Ομερτά, η Ιαπωνική Γιακούζα και τα καρτέλ της βορείου Αμερικής έχουν υπάρξει πολλές φορές ισότιμος αντίπαλος κυβερνητικών δυνάμεων (είτε κεντρικών είτε τοπικών) εκμεταλλευόμενες την διαφθορά, την ανομία και την αδυναμία τόσο των θεσμικών πλαισίων (Νομοθεσία – Δικαιοσύνη – Αστυνόμευση) όσο και του ίδιου του πολιτεύματος(Stephen Mallory.2012.σελ 1-10). Δεν είναι λίγες οι φορές όπου έχουν έρθει στο φως περιστατικά χρηματισμού και δόλου πολλαπλών κυβερνήσεων της βορείου Αμερικής όπως αυτές του Μεξικό και του Ελ-Σαλβαδόρ (Stephen Mallory.2012.σελ 69-78) . Τί είναι όμως το «οργανωμένο» έγκλημα;
Η έννοια του οργανωμένου εγκλήματος αποτελεί ένα πεδίο μάχης για θεωρητικούς, εγκληματολόγους αλλά και φορείς (Interpol) με αποτέλεσμα να μην υπάρχει ένα σαφές όριο του πεδίου ορισμού του. Οι προϋποθέσεις και οι όροι για την αναγνώριση του εγκλήματος ως οργανωμένου διαφέρουν από χώρα σε χώρα και από κρατική υπηρεσία σε κρατική υπηρεσία (Stephen Mallory.2012.σελ 1-10). Εκεί που συγκλίνουν οι διαφορετικές απόψεις είναι πως, οργανωμένο, αποτελείται ένα έγκλημα το οποίο, αναφέρεται σε πράξεις εγγενώς κακές «malum in se» και νομικώς απαγορευμένες «malum prohibitum» που διοργανώνονται από μία κεντρική αρχή πχ. το καρτέλ Μεντεγίν (Stephen Mallory.2012.σελ 54-55). Έχουν έναν συγκεκριμένο σκοπό, συχνά, την απόκτηση παράνομου χρήματος ( ή κέρδους γιατί μπορεί να είναι χρήματα, αντικείμενα, κινητά ακίνητα κτλπ) και την δημιουργία παρακρατικής δύναμης (Stephen Mallory.2012.σελ 1-10).
Από την αρχή του σύγχρονου Έλ-Σαλβαδόρ δηλαδή, το τέλος του δωδεκαετούς εμφυλίου πολέμου της περιόδου 1979-1992, το οργανωμένο έγκλημα διείσδυσε και συνδέθηκε άμεσα με την λειτουργεία του κράτους αλλά και τους κρατικούς μηχανισμούς του (Viviana Garcia Piznov.2022.). Την καταστροφή, τις ελλείψεις και την διαφθορά του μετεμφυλιακού Έλ-Σαλβαδόρ έσπευσαν να εκμεταλλευτούν συμμορίες μεγάλου μεγέθους, είτε εγχώριες είτε διεθνείς, βλέποντας ένα πρόσφορο και δεκτικό περιβάλλον για την ανάπτυξη των δραστηριοτήτων τους. Μέσα σε αυτό το ασταθές κράτος αναπτύχθηκαν με γοργούς ρυθμούς οι δύο μεγαλύτερες και φυσικά αντιμαχόμενες συμμορίες της χώρας που από τότε έως προ ολίγων χρόνων ήλεγχαν τον υπόκοσμο, και όχι μόνο, του Έλ-Σαλβαδόρ (Viviana Garcia Piznov.2022.). Πρόκειται για την παντοδύναμη «Mara Salvatrucha» γνωστή και ως ΜS-13 και την εξίσου δυνατή «Calle Dieciocho» (Hume, M.2007.σελ. 43-70). Οι δύο αυτές συμμορίες υποστηριζόμενες από τα Μεξικάνικα καρτέλ και τους Κολομβιανούς αντάρτες ανέπτυξαν μέσα στα χρόνια μία εξελιγμένη και οργανωμένη δομή με σαφή ιεραρχία αλλά και μία παραστρατιωτική πτέρυγα εξαιρετικά οπλισμένη και επικίνδυνη (Hume, M.2007.σελ. 43-70) . Σταδιακά οι συμμορίες αυτές, διχοτόμησαν την χώρα σε δικές τους σφαίρες επιρροής στις οποίες φυσικά ήλεγχαν όχι μόνο την «μαύρη» αγορά αλλά και τα τοπικά όργανα εξουσίας (Hume, M.2007.σελ. 43-70)
Τα παραδείγματα διαφθοράς που μαρτυρούν την δύναμη αυτών των εγκληματικών οργανώσεων είναι πολλά. Η παρατηρητική αποστολή των Ηνωμένων Εθνών στο Έλ-Σαλβαδόρ «ONUSAL» ήδη από το 1994 αναγνωρίζει την διαφθορά του κρατικού μηχανισμού της χώρας αλλά και την δύναμη που είχε το οργανωμένο έγκλημα (LADB Staff. 1994). Συγκεκριμένα, παρατηρείται η διασύνδεση πολλών χαμηλόβαθμων μελών και αξιωματικών, της αρχικά ονομαζόμενης εθνικής αστυνομίας, μετέπειτα πολιτικής αστυνομίας, με το οργανωμένο έγκλημα. Πιο ειδικά, αναγνωρίζεται η συμμετοχή κρατικών υπαλλήλων σε περιπτώσεις κλοπών τραπεζών, δολοφονιών και εμπορίου τόσο ναρκωτικών όσο και λευκής σαρκός (LADB Staff. 1994). Χαρακτηριστική, είναι και η περίπτωση του πολιτικού και αρχηγού του Texis cartel, Juan Umaña Samayoa, ο οποίος μαζί με τους συνεργάτες του χρησιμοποιούσαν την δύναμη της οργάνωσης τους, ώστε να αποκτήσουν πλούτο αλλά και να ελέγξουν τις εκλογικές διαδικασίες στο Βόρειο Έλ-Σαλβαδόρ, το οποίο αποτελούσε και τον πυρήνα της δύναμής του (Hector Silva Avalos.2014.σελ 25-28).
Τα γεγονότα αυτά οδήγησαν το Έλ-Σαλβαδόρ να χαρακτηρίζεται ως η πρωτεύουσα της εγκληματικότητας του δυτικού ημισφαιρίου. Μία πρώτη αποτυχημένη προσπάθεια καταπολέμησης του οργανωμένου εγκλήματος, ξεκίνησε στις αρχές του νέου αιώνα με την λεγόμενη πολιτική του «Mano dura» ή σιδερά πυγμή (Hume, M.2007.σελ 739-751). Εκείνη την περίοδο οι πρώτες μετεμφυλιακές σταθερές κυβερνήσεις του Έλ-Σαλβαδόρ με δρακόντεια και πολλές φορές παράνομα μέσα προσπάθησαν να καταπολεμήσουν τις πηγές του προβλήματος, μεταξύ των οποίων και τις συμμορίες, χωρίς να λαμβάνουν υπόψιν την ίδια την διαφθορά που μάστιζε τις τάξεις τους (Hume, M.2007.σελ 739-751). Η πολιτική αυτή οδήγησε στο θάνατο πλήθος αθώων πολιτών και μετά από αυστηρή διεθνή κριτική για ξεκάθαρη καταπάτηση ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αποσύρθηκε σταδιακά από το προσκήνιο, χωρίς βέβαια ποτέ να ξεχαστεί ως ιδέα (Sanobar Valiani.2023.) Ακολούθησε μία περίοδος ειρηνευτικής πολιτικής και κρατικού συμβιβασμού με τον υπόκοσμο του κράτους, η οποία ουσιαστικά έδωσε την ευκαιρία στις διάφορες συμμορίες να αναδιοργανωθούν και να επεκταθούν σε τέτοιο σημείο ώστε αυτή η πολιτική να επανεξεταστεί (Hume, M.2007.σελ 739-751). Αυτό τελικά οδήγησε στην επανεκτέλεση, με διαφόρους βαθμούς αποτελεσματικότητας η πολιτική της σιδηρούς πυγμής στις κυβερνήσεις του Mauricio Funes(2009-2014) και του διαδόχου του Sánchez Cerén (2014-2019) (Van der Borgh, C. 2019.).
Το σημείο καμπής στην ιστορία της εγκληματικότητας στο Έλ-Σαλβαδόρ ήρθε με την εκλογή στην προεδρία της χώρας του νεοφιλελεύθερου πολιτικού Nayib Bukele το 2019. Η προεκλογική του εκστρατεία τόνιζε την οικονομική αλλαγή, τον εκμοντερνισμό αλλά κυρίως την εύρεση μίας ριζοσπαστικής λύσης για την καταπολέμηση του οργανωμένου εγκλήματος στην χώρα (Jonathan D. Rosen.2022. Το επονομαζόμενο σχέδιο εδαφικού ελέγχου αποτελεί μία σκληρότερη μετεξέλιξη των προηγούμενων πολιτικών του «Mano dura» που καλεί για την εκκαθάριση των πόλεων και της περιφέρειάς του Έλ-Σαλβαδόρ από οποιονδήποτε οργανωμένο και μη εγκληματικό παράγοντα με τελικό σκοπό της εξάλειψη της εγκληματικής βίας στην χώρα (Jonathan D. Rosen.2022).
Ήδη από την πρώτη του θητεία στην προεδρία του Έλ-Σαλβαδόρ ο φιλόδοξος Nayib ακολούθησε και επέβαλε τους όρους του σχεδίου εδαφικού ελέγχου στην χώρα του. Η πρώτη φάση του σχεδίου, που άρχισε το 2019, γνωστή και ως «προετοιμασία» καλούσε την κινητοποίηση στρατιωτικών μονάδων και της πολιτικής αστυνομίας στα hotspots εγκληματικότητας. Κυρίως, στα hotspots εκβιασμού και μαύρου εμπορίου, με σκοπό την αποκοπή των συμμοριών από τις κύριες πηγές χρηματοδότησής τους (Calderón, Beatriz; Alemán, Francisco.2019). Παράλληλα, ακολουθήθηκε σκληρή, σχεδόν απάνθρωπη, πολιτική στις φυλακές της χώρας, με την κήρυξη κατάστασης εκτάκτου ανάγκης και de facto στρατιωτικού νόμου. Η πρώτη φάση τελείωσε με την εφαρμογή νόμου που επέτρεπε την φυλάκιση πολιτών χωρίς δική ή μετά από «έκτακτα» δικαστήρια (Calderón, Beatriz; Alemán, Francisco.2019). Αυτή η φάση ήταν απρόσμενα καρποφόρα και άνοιξε τον δρόμο για την ασφαλή και αποτελεσματική μετάβαση στην δεύτερη φάση του σχεδίου «ευκαιρία». H φάση αυτή καλούσε την ανάπτυξη του υγειονομικού συστήματος του κράτους και κυρίως της παιδείας ως το τέλος του 2019, με στόχο την αποθάρρυνση της νεολαίας από την ένταξη σε συμμορίες (Nagovitch Paola.2020.).
Η τρίτη φάση του σχεδίου εδαφικού ελέγχου, και η πιο αμφιλεγόμενη, ο «εκμοντερνισμός», που άρχισε στα τέλη του 2019, καλούσε για την αναβάθμιση του εξοπλισμού του εθνικού στρατού αλλά και της πολιτικής αστυνομίας (Rivera Ana.2020.). Τα απαραίτητα χρήματα για αυτήν την φάση θα προερχόταν από ένα διεθνές δάνειο της Κεντρικής Αμερικανικής Τράπεζας για την Οικονομική Ένταξη, πρωτοβουλία η οποία προκάλεσε αναταραχή στο ήδη εχθρικό προς τον Bukele κοινοβούλιο και αρχικά απορρίφθηκε (Nagovitch Paola.2020.). Ακόμα και όταν ο πρόεδρος εμφανίστηκε στο κοινοβούλιο με την συνοδεία 40 στρατιωτών στις αρχές του 2020, σε επίδειξη δύναμης που πολλοί ονομάζουν ακόμα και απόπειρα πραξικοπήματος, τελικά δεν μπόρεσε να πείσει το κοινοβούλιο να εγκρίνει το διεθνές δάνειο(Nagovitch Paola.2020.). Παρόλα αυτά το 2021, μη πτοούμενος, πέρασε στην τέταρτη φάση του σχεδίου με την «εισβολή» των δυνάμεων ασφαλείας στις περιοχές μεγάλης επιρροής των συμμοριών και εγκληματικών οργανώσεων, με κύριο στόχο την εξουδετέρωση και σύλληψη της πλειοψηφίας των μελών τους (Arbaiza Gerardo.2022.).
Τελικά, το μεγάλο χτύπημα κατέφθασε με την πέμπτη φάση του σχεδίου εδαφικού ελέγχου το 2022 την λεγόμενη «εξαγωγή». Η «εξαγωγή» καλούσε τον στρατό αρχικά, να περικυκλώσει τις πόλεις με υψηλή παρουσία συμμοριών ώστε να μην μπορέσει κανένας εγκληματίας να διαφύγει από αυτές και έπειτα, την εκκαθάριση από συνοικία σε συνοικία οποιουδήποτε εγκληματικού στοιχείου (Arbaiza Gerardo.2022.). Ταυτόχρονα, στα μέσα του 2022 εγκρίθηκε η κατασκευή μίας φυλακής υψίστης ασφαλείας, που θύμιζε στρατόπεδο συγκέντρωσης, διοικούμενης από τις στρατιωτικές αρχές της χώρας, με χωρητικότητα 40.000 φυλακισμένων (Καθημερινή.2024.). Η εφαρμογή της πέμπτης φάσης ήταν εξαιρετικά επιτυχημένη και οδήγησε σε τεράστια μείωση της εγκληματικότητας της χώρας με παράπλευρες απώλειες όμως την φυλάκιση πάμπολλων αθώων πολιτών (Arbaiza Gerardo.2022.).
Τα μέτρα που πήρε η κυβέρνησης Bukele -τα οποία ίσως και ο ίδιος ο Δράκων να ζήλευε για την αυστηρότητά τους- είχαν ξεκάθαρα αποτελέσματα για την κοινωνία. Οι ανθρωποκτονίες έχουν σήμερα μειωθεί κατά 92% σε σχέση με το 2015, όπως αναφέρει η wall street journal, και 68.000 χιλιάδες άτομα, δηλαδή περίπου το 1% του πληθυσμού της χώρας βρίσκονται στην φυλακή(Ναυτεμπορική.2024). Οι πολίτες του Έλ-Σαλβαδόρ, νιώθοντας ασφαλείς πλέον, έδειξαν την εμπιστοσύνη τους στο όραμα Bukele, οδηγώντας τον στην μεγαλύτερη εκλογική νίκη που υπήρξε ποτέ στην χώρα με ποσοστό άνω του 85% των ψήφων στις αρχές του 2024 (George Dimitropoulos & euronews.2024.). Ωστόσο, διεθνείς φορείς κατακρίνουν τις μεθόδους της κυβέρνησης του Έλ-Σαλβαδόρ, καταγγέλλοντας την πλήρη αδιαφορία για τα ανθρώπινα δικαιώματα των φυλακισμένων, την καταπίεση των πολιτών αλλά και την οικονομική επιβάρυνση που έχει επιφέρει το σχέδιο εδαφικού ελέγχου στα κατώτερα στρώματα οδηγώντας μέχρι και το 29% των πολιτών να ζουν στα όρια της φτώχειας. Ταυτόχρονα, η διεθνής κοινότητα καταγγέλλει τον Bukele για τον όλο και πιο συγκεντρωτικό χαρακτήρα της κυβέρνησης του και την συνεχή αδιαφορία του για τους θεσμούς και το σύνταγμα του Έλ-Σαλβαδόρ (George Dimitropoulos & euronews.2024.). Τελικά, άξιζε όλο αυτό; Και άραγε, ο Bukele πρέπει να αναγνωρισθεί ως ήρωας, ένα παράδειγμα ηγέτη ή απλώς γινόμαστε ξανά μάρτυρές στην επάνοδο ενός ακόμα επίδοξου δικτάτορα;
Βιβλιογραφία/πηγές:
Sanobar Valiani. (2023). The War on Gangs: El Salvador’s Playground for International Human Rights Violations
Sonja Wolf. (2011).Street Gangs of El-Salvador from the book Maras. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.7560/728608-004
Hume, M. (2008). El Salvador: The Limits of a Violent Peace. In: Pugh, M., Cooper, N., Turner, M. (eds) Whose Peace? Critical Perspectives on the Political Economy of Peacebuilding. New Security Challenges Series. Palgrave Macmillan, London. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.1057/9780230228740_19
Ellen Moodie. (2010). El Salvador in the Aftermath of Peace: Crime, Uncertainty, and the aftermath of peace. Διαθέσιμο σε: https://books.google.gr/books?id=x4uOS0AcIA4C&lpg=PP1&ots=cVfdUl9zvS&dq=crime%20and%20el%20salvador&lr&hl=el&pg=PP1#v=onepage&q=crime%20and%20el%20salvador&f=false
Καθημερινή. (2024) .«Αλκατράζ» της Λατινικής Αμερικής: Η μεγα-φυλακή του προέδρου Μπουκέλε «από όπου είναι αδύνατο να αποδράσεις». Διαθέσιμο σε: https://www.kathimerini.gr/world/562872814/alkatraz-tis-latinikis-amerikis-i-mega-fylaki-toy-proedroy-mpoykele-apo-opoy-einai-adynato-na-apodraseis/
Stephen Mallory. (2012). Understanding Organized Crime. Διαθέσιμο σε: https://books.google.gr/books?id=BwDrWKvmrrIC&lpg=PR3&ots=xL8doUXeKj&dq=organized%20crime&lr&hl=el&pg=PR3#v=onepage&q=organized%20crime&f=false
Viviana Garcia Piznov. (2022). Containing Violence in El Salvador: Community Organization, Transnational Networks and State–Society Relations. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.1111/dech.127
Rivera, Ana (2020).Cubos as a Part of the Territorial Control Plan. Διαθέσιμο σε: https://globalinitiative.net/wp-content/uploads/2020/07/20200707_CUBOs-A4.pdf
Hume, M. (2007). Mano Dura: El Salvador responds to gangs. Development in Practice, 17(6). Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.1080/09614520701628121
Hector Silva Avalos. (2014). Corruption in El Salvador Politicians, Police, and Transportistas. Διαθέσιμο σε: https://dx.doi.org/10.2139/ssrn.2419174
Van der Borgh, C. (2019). Government Responses to Gang Power: From Truce to War on Gangs in El Salvador. European Review of Latin American and Caribbean Studies / Revista Europea de Estudios Latinoamericanos y Del Caribe. Διαθέσιμο σε: https://www.jstor.org/stable/26764790
Arbaiza Gerardo (2022). El Salvador’s Bukele Scales Up Anti-Gang Push with New Deployments. Διαθέσιμο σε: https://www.reuters.com/world/americas/el-salvadors-bukele-scales-up-anti-gang-push-with-new-deployments-2022-11-24/
LADB Staff. (1994) “UN Report: Police, Armed Forces in El Salvador Maintain Links to Organized Crime.“. https://digitalrepository.unm.edu/notisur/11621/
George Dimitropoulos & euronews. (2024). Ελ Σαλβαδόρ: «Πονοκέφαλος» για το οργανωμένο έγκλημα η επανεκλογή Μπουκέλε. Διαθέσιμο σε: https://gr.euronews.com/2024/02/05/el-salvador-ponokefalos-gia-to-organomeno-egklima-h-epaneklogi-boukele
Ναυτεμπορική. (2023). Ελ Σαλβαδόρ: Το κυνήγι των συμμοριών στη χώρα που είχε το υψηλότερο ποσοστό ανθρωποκτονιών στον κόσμο. Διαθέσιμο σε: https://www.naftemporiki.gr/kosmos/1492568/
Jonathan D. Rosen. (2022). Understanding Bukele’s Gang Crack Down in El Salvador. Διαθέσιμο σε: https://smallwarsjournal.com/jrnl/art/understanding-bukeles-gang-crack-down-el-salvador
Calderón Beatriz, Alemán Francisco (2019). What Is Known About the “Territorial Control Plan” Implemented this Thursday by the Government. Διαθέσιμο σε: https://www.laprensagrafica.com/elsalvador/Lo-que-se-sabe-del-Plan-Control-Territorial-implementado-este-jueves-por-el-Gobierno-20190620-0254.html
Nagovitch Paola (2020). Explainer: Nayib Bukele’s Territorial Control Plan. Διαθέσιμο σε: https://www.as-coa.org/articles/explainer-nayib-bukeles-territorial-control-plan
Καρράς Αλέξανδρος (2021). Μία Κοινωνικό-Οικονομική Ανάλυση της Αστυνόμευσης: Η Επιρροή της Αστυνόμευσης στην Κοινωνική Ευημερία. Διαθέσιμο σε: https://pergamos.lib.uoa.gr/uoa/dl/object/2961018
Εικόνα: Thad King (2024).Nayib Bukele | Biography, Family, Gang Crackdown, Popularity, & Ethnicity | Britannica. Διαθέσιμο σε: https://www.britannica.com/biography/Nayib-Bukele