Γράφει η Τσαμπίκα Τσοπλάκη
Η Αρμενία είναι ένα κράτος στην καρδία του Καυκάσου, με έντονες επιρροές από Ευρώπη και Ασία. Η προσπάθειά της να εφαρμόσει μια πολυδιάστατη εξωτερική πολιτική έχει αποδειχθεί δύσκολη. Τόσο η γεωγραφική της θέση, όσο και το ιστορικό της παρελθόν καθόρισαν πολλές φορές τον προσανατολισμό που θα έπαιρνε η χώρα στη διεθνή αρένα (Antonyan, 2024). Ενώ οι σχέσεις της Ερεβάν με την Ευρωπαϊκή Ένωση έχουν σημειώσει σταδιακή πρόοδο, η εξωτερική πολιτική εξακολουθεί να επηρεάζεται σημαντικά από τη Μόσχα. Το ζήτημα αυτό είναι σύνθετο, καθώς λόγο της γεωπολιτικής της θέσης προσπαθεί να ισορροπήσει ανάμεσα σε δυο βασικούς πόλους του διεθνούς συστήματος, τις χώρες της ΕΕ και τη Ρωσία. Αυτή η ανάλυση θα επικεντρωθεί στην ιστορική σχέση της Αρμενίας με τη Ρωσία, τις πρόσφατες προσπάθειες απεξάρτησής της από αυτήν και την έντονη επιθυμία για δημιουργία στενότερων δεσμών με την Ε.Ε.
Κατά τη διάρκεια του 19ου και 20ου αιώνα η Αρμενία αποτέλεσε τμήμα της Ρωσικής Αυτοκρατορίας και στη συνέχεια κομμάτι της Σοβιετικής Ένωσης για 71 χρόνια. Στο μεσοδιάστημα, η χώρα βίωσε δεκαετίες σχετικής ασφάλειας από εξωτερικές απειλές και σημαντική οικονομική ανάπτυξη (Suny, 2024). Η Αρμενία μετατράπηκε από μια κυρίως αγροτική κοινωνία σε μια βιομηχανικά ανεπτυγμένη περιοχή, καθώς η ΕΣΣΔ έδωσε έμφαση στην εκβιομηχάνιση και στον εκσυγχρονισμό της γεωργίας (European Root of Industrial Heritage). Ωστόσο, παρά την πρόοδο που υπήρξε, η περίοδος αυτή χαρακτηρίστηκε από αυστηρό κρατικό έλεγχο, καθώς η Σοβιετική Ένωση λειτούργησε ως αστυνομικό κράτος, καταστέλλοντας κάθε μορφή αντιπολίτευσης (Suny, 2024). Τα χρόνια που ακολούθησαν τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης βρήκαν την Αρμενία σε μια διαρκή αναζήτηση της έννοιας και των προκλήσεων που συνοδεύουν την ανεξαρτησία ως κράτος. Για δεκαετίες, η πολιτική της χώρας ήταν εναρμονισμένη με αυτή της Ρωσίας, με αποτέλεσμα οι Αρμένιοι πολιτικοί να μην έχουν μάθει να διαχειρίζονται το αυτόνομο πλέον κράτος (Khachatrian, 2006). Έτσι, με σκοπό την επιβίωση της χώρας στο διεθνές σύστημα, η τακτική που ακολουθήθηκε ήταν η αναζήτηση καταφυγίου στην Ρωσική ομοσπονδία. Η θεωρία αναζήτησης καταφυγίου υποστηρίζει ότι τα μικρά κράτη προκειμένου να επιβιώσουν και να αναπτυχθούν αναζητούν πολιτικό ή/και οικονομικό ή/και κοινωνικό καταφύγιο σε μεγαλύτερες δυνάμεις και στην προκειμένη περίπτωση η Ρωσία ήταν η εύκολη επιλογή (Bailes et al. 2016).
Ξεκινώντας από το πολιτικό καταφύγιο και συγκριμένα αναφερόμενοι στον τομέα της άμυνας, η Αρμενία έπρεπε να διατηρήσει ασφάλεια στα σύνορά της, καθώς περικυκλώνεται γεωγραφικά από εχθρικά, αλλά μεταξύ τους αδελφικά κράτη, την Τουρκία και το Αζερμπαϊτζάν. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι την στιγμή που αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητο κράτος η Αρμενία, βρισκόταν ήδη σε μακροχρόνιο πόλεμο με τους Αζέρους. Παρά τις φιλικές σχέσεις Μπακού και Άγκυρας με τη Μόσχα, η Ερεβάν επέλεγε για χρόνια να έχει ως μοναδικό σύμμαχο πρώην Σοβιετικά κράτη με μεγάλη βαρύτητα στην Ρωσική ομοσπονδία. Η Ρωσία μέχρι πρότινος ήταν ο μεγαλύτερος εξαγωγέας και προμηθευτής της Αρμενίας, συμπεριλαμβανόμενων και των στρατηγικών εμπορευμάτων, ενώ παράλληλα αποτελούσε και εγγυητή ασφάλειας σε περίπτωση πολέμου (Khachatrian, 2006). Το 1992 συνήφθη συνθήκη συλλογικής ασφαλείας, η οποία μετεξελίχτηκε σε οργανισμό το 2015 στον Οργανισμό Συνθήκης Συλλογικής Ασφαλείας (Collective Security Treaty Organization- CSTO), μεταξύ Αρμενίας, Ρωσίας, Καζακστάν, Κιργιστάν, Τατζικιστάν και Ουζμπεκιστάν. Κάποια χρόνια αργότερα Ρωσία και Αρμενία συμφωνήσαν στην εγκατάσταση ρωσικών στρατιωτικών βάσεων στο Γκιούμρι της Αρμενίας, οι οποίες είναι σε λειτουργία μέχρι και σήμερα και επιτρέπουν την ελεύθερη και προνομιακή κίνηση ρωσικών στρατιωτικών μέσων μέσω του αρμενικού εδάφους (Agreement Between Russia and Armenia on Interstate Military Transportations for the Benefit of the Russian Military Base, 1995). Σύμφωνα με τον πρωθυπουργό της χώρας Νικόλ Πασινιάν σε δηλώσεις του τον περασμένο Φεβρουάριο στο Δημόσιο Ραδιόφωνο της Αρμενίας, πριν τις εχθροπραξίες στο Άρτσαχ /Ναγκορνο-Καραμπάχ το 2020, υπολογιζόταν ότι το 95-97% των συνεργασιών που αφορούσαν την άμυνα γινόταν αποκλειστικά με τη Ρωσία (Pashinyan, 2024). Επιλογή που εν τέλει χαρακτηρίστηκε από τον ίδιο ως στρατηγικό λάθος (Osborn, 2023).
Αν και η μεσολάβηση της Ρωσίας στον πόλεμο του 2020 μετρίασε την ήττα της Αρμενίας φέροντας την κατάπαυση πυρός, η Ρωσία συνολικά έμεινε παθητική στις επιθέσεις του Αζερμπαϊτζάν – όχι μόνο στο Ναγκόρνο Καραμπάχ, αλλά και εντός της ίδιας της Αρμενίας όπως έγινε τον Σεπτέμβριο του 2022 (Górecki 2023). Παρά το γεγονός ότι η Ρωσία ήταν υποχρεωμένη βάσει διμερών συμφωνιών συμμαχίας και εντός των όρων του CSTO να λάβει δράση (Górecki 2023), το Ρωσικό κράτος παρέμεινε άπραγο αφήνοντας την σύμμαχο χώρα αβοήθητη. Αντιθέτως, το Αζερμπαϊτζάν είχε την απολυτή στρατιωτική υποστήριξη της Τουρκίας (Keddie, 2020). Αυτή η εγκατάλειψη έγινε αντιληπτή από κάποιους ως μια μορφή εκδίκησης της Ρωσίας απέναντί στην Αρμενία για τις προσπάθειες που είχε κάνει η τελευταία να έρθει πιο κοντά στη Δύση (Λίτσας, 2023).
Λίγα χρόνια νωρίτερα, το 2018, είχε προηγηθεί η Βελούδινη Επανάσταση, επικεφαλής της οποίας ήταν ο σημερινός πρωθυπουργός της χώρας, ο οποίος φιλοδοξούσε να ρυθμίσει τον ρωσικό έλεγχο στην Αρμενία, φέρνοντας το κράτος πιο κοντά στη Δύση. Η επανάσταση ξεκίνησε ως συλλογική δυσαρέσκεια για το διορισμό του Σερζ Σαργκσιάν ως πρωθυπουργού της χώρας από την Αρμενική Εθνική Συνέλευση μετά από δύο θητείες του ως πρόεδρος. Ο Σαρκισιάν ενσάρκωνε όλα εκείνα τα στοιχεία που η Βελούδινη Επανάσταση στόχευε να ανατρέψει. Ήταν μια ζωτική φιγούρα του κατεστημένου και είχε εμπλακεί σε πολλές υποθέσεις διαφθοράς που ήταν συνδεδεμένες με τη Μόσχα. Έτσι, κάθε διαμαρτυρία εναντίον του υιοθέτησε μια ανοιχτή αντι-ρωσική στάση, με χιλιάδες Αρμένιους πολίτες να ξεχύνονται στους δρόμους φωνάζοντας φιλοδυτικά συνθήματα και κρατώντας σημαίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των ΗΠΑ (Ohanyan, 2020). Επιπλέον, μια συμβολική πολιτική νίκη για την Αρμενία ήταν και η αναγνώριση της Αρμένικης γενοκτονίας του 1915 από τις ΗΠΑ το 2019 (Borger, 2024). Όλα τα παραπάνω ήταν αναμενόμενο να δημιουργήσουν ανασφάλειες στη Ρωσία, καθώς έδειχνε να χάνει ολοένα και περισσότερο την επιρροή της στον Καύκασο και στον πρώην Σοβιετικό χώρο. Πάντως, τα γεγονότα του πολέμου και η συμπεριφορά της Ρωσίας έκαναν την Αρμενία να θέλει να επανεξετάσει τις διεθνείς συμμαχίες της.
Ιστορικά η εξάρτηση από τη Ρωσία, προερχόταν από την ανάγκη για τη στρατιωτική και γεωπολιτική της ασφάλεια, ιδιαίτερα σε σχέση με το ζήτημα του Καραμπάχ. Ωστόσο, η ήττα στον Δεύτερο Πόλεμο του Καραμπάχ αποκάλυψε περιορισμούς στη στρατηγική ασφάλειας της Αρμενίας και η έλλειψη ρωσικής υποστήριξης οδήγησαν σε αυξανόμενη δυσαρέσκεια απέναντι στη Ρωσία. Η απώλεια του Καραμπάχ, κατά έναν παράδοξο τρόπο, άφησε την Αρμενία περισσότερο ελεύθερη στη διαμόρφωση της εξωτερικής της πολιτικής. Ο Πασινιάν εξέφρασε δημοσίως ότι η χώρα δεν μπορεί να βασιστεί πλέον στη Μόσχα και τόνισε την ανάγκη να δημιουργηθούν στρατηγικές συνεργασίες με παγκόσμιους παίκτες όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Γαλλία και η Ινδία (Pashinyan 2024).
Τον περασμένο Φεβρουάριο υπογράφτηκε συμφωνία με την γαλλική εταιρεία PGM για την αγορά όπλων, όπως ανακοίνωσε ο Υπ. Άμυνας της Γαλλίας, Σουρέν Παπικιάν, ενώ ταυτόχρονα οι δύο χώρες κατέληξαν σε συμφωνία για την ενίσχυση των συστημάτων αεράμυνας, η οποία περιλαμβάνει την απόκτηση τριών προηγμένων ραντάρ τύπου Thales Ground Master (Le Figaro, 2024). Σύμφωνα με δηλώσεις του Γάλλου υπουργού άμυνας, η Γαλλία θα παράσχει περισσότερη στρατιωτική βοήθεια στην Αρμενία για να βοηθήσει τη χώρα του Νοτίου Καυκάσου να υπερασπιστεί το έδαφός της (RFE/RL’s Armenian Service, 2024). Συνεχίζοντας σε αυτόν το δρόμο, το περασμένο Φεβρουάριο, η Αρμενία πάγωσε τη συμμετοχή της στον CSTO δηλώνοντας ότι ο οργανισμός απέτυχε να την προστατέψει, κρατώντας όμως τις Ρωσικές βάσεις στα εδάφη της (Reuters, 2024).
Αναφερόμενοι ξανά στο πολιτικό και οικονομικό καταφύγιο, Αρμενία και ΕΕ ήδη από το 2017 είχαν δεσμευθεί να ενισχύσουν και να εμβαθύνουν τη συνεργασία τους σε κάθε τομέα όπου αυτό καθιστάτε δυνατό. Σε πρόσφατες συζητήσεις που συνέβησαν τον Μάρτιο του 2024 το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ενέκρινε ψήφισμα με το οποίο προτείνει να εξεταστεί η δυνατότητα χορήγησης στην Αρμενία του καθεστώτος υποψήφιας χώρας για ένταξη στην ΕΕ (Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, 2024). Τον Απρίλιο η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε ένα σχέδιο ανθεκτικότητας και ανάπτυξης ύψους 270 εκατομμυρίων ευρώ για την Αρμενία για την περίοδο 2024-2027, το οποίο θα στοχεύει στην ενίσχυση της κοινωνικοοικονομικής ανθεκτικότητας της χώρας (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2024). Τον Ιούλιο η ΕΕ αποφάσισε να στηρίξει στρατιωτικά την Αρμενία, μέσω του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού για την Ειρήνη. Το πρώτο μέτρο συνδρομής- ύψους 10 εκατ. Ευρώ- είχε σκοπό αφενός την ενίσχυση των υλικοτεχνικών ικανοτήτων των αρμενικών ενόπλων δυνάμεων και αφετέρου να συμβάλει στη βελτίωση της προστασίας των αμάχων σε κρίσεις και καταστάσεις έκτακτης ανάγκης (Συμβούλιο της ΕΕ, 2024). Τέλος, οι πιο πρόσφατες συζητήσεις αφορούσαν την έναρξη διαλόγου για την ελευθέρωση των θεωρήσεων μεταξύ χωρών ΕΕ και Αρμενίας (EU And Armenia Launch Visa Liberalisation Dialogue, 2024).
Μολαταύτα, παρά την ξεκάθαρη προσπάθεια απεξάρτησης από τη Ρωσία, οι δύο χώρες είναι στενά συνδεδεμένες και το εγχείρημα αυτό δεν μπορεί να επιτευχθεί από τη μία στιγμή στην άλλη. Αυτή τη στιγμή οι σχέσεις μεταξύ Ερεβάν και Μόσχας είναι περίπλοκες. Από τη μία το 2013 η Αρμενία είναι μέλος στην Ευρασιατική Τελωνειακή Ένωση, μια άλλη ρωσική πρωτοβουλία για να ανταγωνιστεί τη Δύση. Ταυτόχρονα, η οικονομία της χώρας εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη Ρωσία. Η Αρμενία εισάγει φυσικό αέριο και πετρέλαιο από τη Ρωσία για τις περισσότερες ενεργειακές της ανάγκες, σε ποσοστό περισσότερο από το 80% (Mammadova, 2024). Επιπλέον, πολύ σημαντικά για το ισοζύγιο πληρωμών και την ευημερία των πολιτών είναι τα εμβάσματα που αποστέλλονται από την αρμενική διασπορά που κατοικεί στη Ρωσία (Mammadova, 2024)
Καταληκτικά, οι σχέσεις της Αρμενίας με την Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελούν ένα σημαντικό βήμα προς την απεξάρτησή της από τη Ρωσία, ενώ παράλληλα προσφέρουν νέες ευκαιρίες για πολιτική, οικονομική και στρατιωτική ενίσχυση. Ωστόσο, η πλήρη απεξάρτηση, ειδικά στον ενεργειακό και οικονομικό τομέα απαιτεί σταδιακές και προσεκτικές κινήσεις σε συνδυασμό με την βελτίωση των διπλωματικών σχέσεων του Ερεβάν με τα γειτονικά του κράτη. Σε αυτή την πορεία, η Αρμενία καλείται να εξισορροπήσει τις φιλοδοξίες της προς τη Δύση με την αναπόφευκτη ανάγκη διατήρησης ισχυρών δεσμών με τη Ρωσία, προκειμένου να διασφαλίσει την εσωτερική και περιφερειακή της σταθερότητα.
Βιβλιογραφία
Ohanyan Α. & Broers L. (2020). Armenia’s Velvet Revolution: Authoritarian Decline and Civil Resistance in a Multipolar World. Εκδόσεις Bloomsbury Publishing
Bailes, Alyson, Thayer, Bradley, Thorhallsson & Baldur. (2016). Alliance theory and alliance ‘Shelter’: the complexities of small state alliance behaviour. Third World Thematics: A TWQ Journal. 1. 9-26. 10.1080/23802014.2016.1189806.
Górecki W. (2023). A serious crisis in Armenian-Russian relations. OSW Centre for Eastern Studies. Διαθέσιμο σε: https://www.osw.waw.pl/en/publikacje/analyses/2023-09-11/a-serious-crisis-armenian-russian-relations
Howe, G. M. & Suny, R. G. (2024). Modern Armenia. Encyclopedia Britannica. Διαθέσιμο σε: https://www.britannica.com/place/Armenia/Modern-Armenia
Λίτσας Σ. (2023). The Russian Bloodletting Strategy in the Second Nagorno-Karabakh War From Success to Hubris. Journal of advanced military studies. Διαθέσιμο σε: https://www.usmcu.edu/Portals/218/JAMS_Fall%202023_14_2_Litsas.pdf
Agreement between Russia and Armenia on interstate military transportations for the benefit of the Russian military base. Cis Legislation. Διαθέσιμο σε: https://cis-legislation.com/document.fwx?rgn=28574
Antonyan D. (2024). Armenia’s Foreign Policy Diversification Amid New Geopolitical Realities. Applied Policy Research Institute of Armenia. Διαθέσιμο σε: https://apri.institute/armenias-foreign-policy-diversification-amid-new-geopolitical-realities/
Collective Security Treaty Organization – Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Belarus. Διαθέσιμο σε:https://mfa.gov.by/en/mulateral/organization/list/cddd96a3f70190b1.html
Ευρωπαϊκή Ένωση (2024). Ψήφισμα RC-B9-0163/2024 του Ευρωπαϊκού κοινοβουλίου για στενότερες σχέσεις μεταξύ ΕΕ και Αρμενίας και η αναγκαιότητα για σύμφωνο ειρήνης μεταξύ Αζερμπαϊτζάν και Αρμενία. Διαθέσιμο σε: https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/RC-9-2024-0163_EN.html
Ευρωπαϊκή Ένωση (2024). EU and Armenia Launch Visa Liberalisation Dialogue. Άρθρο της Ευρωπαϊκής επιτροπής Διαθέσιμο σε: https://neighbourhood-enlargement.ec.europa.eu/news/eu-and-armenia-launch-visa-liberalisation-dialogue-2024-09-09_en
Ευρωπαϊκή Ένωση(2024). Ευρωπαϊκός Μηχανισμός για την Ειρήνη: Έγκριση από το Συμβούλιο του πρώτου στην ιστορία μέτρου συνδρομής για τη στήριξη των ενόπλων δυνάμεων της Αρμενίας. Διαθέσιμο σε:https://www.consilium.europa.eu/el/press/press-releases/2024/07/22/european-peace-facility-council-adopts-the-first-ever-assistance-measure-in-support-of-the-armenian-armed-forces/
Πασινιάν Ν. (2024). The Republic Radio of Armenia. Διαθέσιμο σε: https://www.primeminister.am/en/interviews-and-press-conferences/item/2024/02/01/Nikol-Pashinyan-Interview-Armradio/
Συμβούλιο της Ευρώπης. ERIH. ON THE INDUSTRIAL HISTORY OF ARMENIA. Διαθέσιμο σε: https://www.erih.net/how-it-started/industrial-history-of-european-countries/armenia
Borger J. (2024). Biden becomes first US president to recognise Armenian genocide. The Guardian. https://www.theguardian.com/us-news/2021/apr/24/joe-biden-armenian-genocide-recognition
Faulconbridge G. (2024). Armenia can no longer rely on Russia for military and defence needs – PM Pashinyan. Reuter. Διαθέσιμο σε:https://www.reuters.com/world/asia-pacific/armenia-can-no-longer-rely-russia-military-defence-needs-pm-pashinyan-says-2024-02-02/
Khachatrian H. (2006). ARMENIA-RUSSIA ANALYSIS THE CHALLENGE OF ECONOMIC INDEPENDENCE AND THE RISK OF RELIANCE| AGBU. Διαθέσιμο σε:https://agbu.org/moscow-connection/armenia-russia-analysis-challenge-economic-independence-risk-reliance
Keddie, P. (2020). What’s Turkey’s role in the Nagorno-Karabakh conflict? Al Jazeera. https://www.aljazeera.com/features/2020/10/30/whats-turkeys-role-in-the-nagorno-karabakh-conflict
Le Figaro. (2024). Arménie: un contrat signé avec la France pour l’acquisition de fusils. Διαθέσιμο σε: https://www.lefigaro.fr/flash-actu/armenie-un-contrat-signe-avec-la-france-pour-l-acquisition-de-fusils-20240223
Mammadova G. (2024). From Moscow to the West: Armenia in a security trap. Geopolitica.info. Διαθέσιμο σε: Geopolitica.info. https://www.geopolitica.info/from-moscow-to-the-west-armenia-in-a-security-trap/
Osborn Α. (2023).Armenian PM says depending solely on Russia for security was ‘strategic mistake’. Reuters. Διαθέσιμο σε: https://www.reuters.com/world/asia-pacific/armenian-pm-says-depending-solely-russia-security-was-strategic-mistake-2023-09-03/
Reuters. (2024).Armenia freezes participation in Russia-led security bloc – Prime Minister. Διαθέσιμο σε: https://www.reuters.com/world/asia-pacific/armenia-freezes-participation-russia-led-security-bloc-prime-minister-2024-02-23/
RFE/RL’s Armenian Service. (2024). French defense chief visits Armenia, signs defense deals amid deepening ties. RadioFreeEurope/RadioLiberty. Διαθέσιμο σε: https://www.rferl.org/a/france-armenia-defense-deal-ties/32833387.html
Πηγή Φωτογραφίας: Μαζιάς Γ. (2024). Πρώτο βήμα της Αρμενίας για την ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση. in.gr. Διαθέσιμο σε: https://www.in.gr/2024/06/24/world/proto-vima-tis-armenias-gia-tin-entaksi-stin-eyropaiki-enosi/