Γράφει η Αποστολία Ιορδανοπούλου
Η διάρθρωση του διεθνούς συστήματος στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στην ύπαρξη διεθνών δρώντων και συγκεκριμένα διεθνών οργανισμών. Μετά το πέρας του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η επιθυμία για πυρηνική υπεροχή των δύο υπερδυνάμεων (ΗΠΑ και ΕΣΣΔ) γινόταν έντονα αισθητή. Στο διεθνές προσκήνιο επικρατούσε ένα αίσθημα ανασφάλειας για μια επικείμενη σύρραξη ενώ παράλληλα αυξανόταν ολοένα και περισσότερο η ανάγκη για την αποτροπή ενός πολέμου. Κατ’ αυτό τον τρόπο, τα κράτη επιθυμούσαν να συνεργαστούν μέσω της σύστασης διεθνών οργανισμών για την διαφύλαξη της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας καθώς και της σταθερότητας στον κόσμο (National Academias, 2020). Αποτέλεσμα της επιθυμίας αυτής ήταν αρχικά η δημιουργία της Διάσκεψης για την Ασφάλεια και την Συνεργασία στην Ευρώπη (ΔΑΣΕ) και έπειτα του Οργανισμού για την Ασφάλεια και την Συνεργασία στην Ευρώπη (ΟΑΣΕ), ο οποίος και αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα ενός θεσμού που δημιουργήθηκε με αφορμή την προσπάθεια οικοδόμησης ενός ειρηνικού κόσμου.
Η έναρξη του Ψυχρού Πολέμου, που χρονολογείται μετά την λήξη του Β Παγκοσμίου Πολέμου, οδήγησε στον διπολισμό. Δηλαδή, σε ένα σύστημα διεθνών σχέσεων που ισορροπούσε σε δύο αντίπαλους πόλους, τον ανατολικό και τον δυτικό, μεταξύ των οποίων υπήρχε έντονος ανταγωνισμός. Σε αυτό το πλαίσιο, το διεθνές σύστημα κλονίστηκε από δύο μεγάλες κρίσεις, τον αποκλεισμό του Βερολίνου από τους Σοβιετικούς και την αδυναμία των δύο υπερδυνάμεων να βρουν λύση στο γερμανικό ζήτημα. Στον απόηχο των κρίσεων του ανταγωνισμού των δύο δυνάμεων, κατέστη σαφής η ανάγκη των δύο δυνάμεων για την δημιουργία αμυντικών συμμαχιών. Έτσι, το 1949 επήλθε η δημιουργία του ΝΑΤΟ από την πλευρά των ΗΠΑ και του Συμβουλίου για την Αμοιβαία Οικονομική Βοήθεια (COMECON) από την πλευρά των Σοβιετικών (History, 2010). Κατά το τέλος της πρώτης φάσης του Ψυχρού Πολέμου, ο κόσμος χωρίζεται σε δύο σφαίρες επιρροής με το δυτικό μπλοκ να συγκεντρώνει πιο ισχυρές χώρες εν αντιθέσει με τον ανατολικό που συγκέντρωνε αισθητά μικρότερες δυνάμεις. Το παραπάνω επιτεύχθηκε μέσα από το Σχέδιο Μάρσαλ που είχε ως στόχο την οικονομική ενίσχυση της Ευρώπης μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Μάλιστα, η εν λόγω ενέργεια αποτέλεσε μία μορφή ήπιας ισχύος και έδρασε ως «πολλαπλασιαστής» των συμφερόντων των ΗΠΑ έναντι της δυτικής ευρωπαϊκής συμμαχίας (MDHUMANITIES, 2011).
Το 1955 δημιουργείται το Σύμφωνο της Βαρσοβίας. Πρόκειται για μία διεθνή συνθήκη, η οποία υλοποιήθηκε από την πλευρά των Σοβιετικών ως απάντηση στην οικοδόμηση του ΝΑΤΟ. Ακόμη, το 1961 κατασκευάστηκε το τείχος του Βερολίνου το οποίο αντικατόπτριζε εκτός από την διαίρεση του Βερολίνου, σε Ανατολικό και Δυτικό και τα σύνορα της ίδιας της Ευρώπης (NATO, 2024). Η κορύφωση του Ψυχρού Πολέμου ήρθε το 1962 με την κρίση των πυραύλων της Κούβας (CVCE, 2024). Μάλιστα η συγκεκριμένη κλιμάκωση κατέδειξε ότι η ραγδαία αύξηση πυρηνικών οπλοστασίων διευρύνει τις πιθανότητες ξεσπάσματος πυρηνικού πολέμου. Ως εκ τούτου, τα δύο μέτωπα έπρεπε να βρουν νέες οδούς επίλυσης των διαφορών τους, καθιερώνοντας μια περίοδο πολιτικής ύφεσης ανάμεσα στην Ανατολική και την Δυτική σφαίρα. Γίνεται, λοιπόν, αντιληπτό ότι σταδιακά αρχίζει να ευνοείται το κλίμα για συνεργασία ανάμεσα στις δύο δυνάμεις και κατά συνέπεια άνοιξαν οι εργασίες προς την δημιουργία του ΟΑΣΕ.
Η πρώτη προσπάθεια δημιουργίας του οργανισμού καταγράφεται στις 3 Ιουλίου του 1973 στο Ελσίνκι. Στην συνάντηση των διαβουλεύσεων συμμετείχαν όλα τα ευρωπαϊκά κράτη, οι ΗΠΑ και ο Καναδάς. Στην συνάντηση αυτή τα κράτη υιοθέτησαν την «Γαλάζια Βίβλο» που περιλάμβανε τους κανόνες και το πλαίσιο εντός του οποίου θα γινόταν η διάσκεψη. Τον Αύγουστο του 1975 υπογράφεται η συμφωνία από 35 αρχηγούς κρατών και κυβερνήσεων, εκ των οποίων τα 33 μέλη ήταν ευρωπαϊκά, με εξαίρεση την Αλβανία, ενώ τα υπόλοιπα δύο προέρχονταν από τον Καναδά και την Αμερική (CSCE, 1975). Η πράξη του Ελσίνκι αποτελεί ορόσημο στην ιστορία του οργανισμού, καθώς φανερώνει την προσπάθεια ίδρυσης ενός ειρηνικού κόσμου, με σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα και στους δημοκρατικούς θεσμούς (OSCE, 2024). Την εποχή εκείνη, λόγω της από-αποικιοποίησης και των θεσμικών αλλαγών στην δομή του διεθνούς συστήματος δημιουργούνται νέα κράτη, γεγονός που υπήρξε καταλύτης για το ξέσπασμα βίαιων συγκρούσεων μεταξύ των διαφορετικών εθνοτικών ομάδων. Αποτελέσματα των ενόπλων συρράξεων ήταν η άμεση αξιοποίηση των Διακηρύξεων του Ελσίνκι για την κατάπαυση του πυρός. Η ΔΑΣΕ, προκειμένου να μπορέσει να ανταποκριθεί στις μεταψυχροπολεμικές αλλαγές, κατέφυγε σε ενισχύσεις και τροποποιήσεις τόσο της δομής της όσο και του χαρακτήρα της. Έτσι, μετά την διάσκεψη κορυφής στην Βουδαπέστη τον Ιανουάριο του 1955, η ΔΑΣΕ μετονομάζεται σε Οργανισμό για την Ασφάλεια και την Συνεργασία στην Ευρώπη. Ωστόσο, η μετονομασία αυτή δεν επέφερε τροποποιήσεις στον χαρακτήρα του οργανισμού. Η τελική νομιμοποίηση του ΟΑΣΕ πραγματοποιήθηκε στην σύνοδο κορυφής στην Κωνσταντινούπολη, στην οποία εγκρίνεται ο «Χάρτης για την Ευρωπαϊκή Ασφάλεια» (OSCEPA, 2024).
Ο ΟΑΣΕ, σήμερα, χαρακτηρίζεται ως ένας διεθνής περιφερειακός οργανισμός. Αποτελείται από 57 χώρες και καλύπτει ένα μεγάλο εύρος γεωγραφικών περιοχών. Ο οργανισμός εμπνέεται από τις αρχές της τελικής πράξης του Ελσίνκι και συνθέτει ένα πολιτικό φόρουμ μεταξύ των χωρών. Όσον αφορά τις εργασίες του οργανισμού, συνδέονται με την πολιτικο-στρατιωτική, την οικονομική, την περιβαλλοντική και την ανθρώπινη διάσταση. Ακόμη, οι αποφάσεις του οργανισμού δεν είναι νομικά δεσμευτικές και λαμβάνονται με ομοφωνία των κρατών (MFA, 2023). Επιπλέον, ο ΟΑΣΕ θέτει ως στόχους την στρατιωτική διαφάνεια, την προώθηση του κράτους δικαίου, τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, την διασφάλιση της βιώσιμης χρήσης των φυσικών πόρων, ενώ παράλληλα παρουσιάζει ενδιαφέρον για την ενίσχυση της κυβερνο-ασφάλειας και την καταπολέμηση της τρομοκρατίας. Επιπροσθέτως, ο οργανισμός απαρτίζεται από τρία αυτόνομα θεσμικά όργανα. Συγκεκριμένα, τα όργανα αυτά αποτελούν: το Γραφείο για τους Δημοκρατικούς Θεσμούς και τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, τον ‘Ύπατο Αρμοστή για τις Εθνικές Μειονότητες και τον Αντιπρόσωπο για την Ελευθερία των Μέσων Ενημέρωσης. Οι επιμέρους θεσμοί του ΟΑΣΕ συμβάλλουν στην υλοποίηση των στόχων του και αυξάνουν τα περιθώρια βελτίωσης του οργανισμού (EEAS, 2021).
Η Ευρωπαϊκή Ένωση, στο πλαίσιο της κοινής εξωτερικής πολιτικής και πολιτικής ασφαλείας, διαδραμάτισε καίριο ρόλο στην οικοδόμηση του ΟΑΣΕ. Συγκεκριμένα, έλαβε μέρος στις διαπραγματεύσεις της Τελικής Πράξης του Ελσίνκι το 1975, την οποία υπέγραψε ο πρώην πρωθυπουργός της Ιταλίας, Aldo Moro, υπό την ιδιότητα του προέδρου του Συμβουλίου των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. Ωστόσο, αξίζει να αναφερθεί ότι και η δημιουργία του ΟΑΣΕ συνέβαλε στην δημιουργία ενός κλίματος συνεργασίας μεταξύ των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (OSCE, 2024). Μάλιστα, ο «δεκάλογος» του Ελσίνκι, που βασίστηκε στην πολιτικο-στρατιωτική διάσταση της πράξης, έθεσε βασικές αξίες στο πλαίσιο της άμυνας και της ασφάλειας. Η εφαρμογή του δεκάλογου εξακολουθούσε να συνθέτει ένα δύσκολο εγχείρημα. Παρόλα αυτά, η Τελική Πράξη του Ελσίνκι αποτελούσε ένα σημαντικό πολιτικό φόρουμ, εντός του οποίου έγιναν εφικτές οι διαπραγματεύσεις των κρατών σε θέματα ευρωπαϊκής ασφάλειας (OSCEPA, 2023).
Μια ακόμη σημαντική εξέλιξη για την ευρωπαϊκή ασφάλεια αποτελεί σήμερα και το άρθρο 21 παράγραφος 2 της Συνθήκης της Λισαβόνας, σύμφωνα με το οποίο καθορίζονται και επιδιώκονται κοινές πολιτικές και δράσεις σε όλους τους τομείς των διεθνών σχέσεων. Το αντικείμενο αυτών των αποστολών σχετίζεται με την ενίσχυση της συνεργασίας, την κατίσχυση της ειρήνης και της διεθνούς ασφάλειας και την πρόληψη συγκρούσεων. Οι στόχοι αυτοί, βασίζονται στις αρχές του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, στις αρχές της Τελικής πράξης του Ελσίνκι και τους στόχους του χάρτη του Παρισιού (lawspot, 2009). Οι συζητήσεις των δύο οργανισμών εξελίσσονται στα πλαίσια πολιτικού διαλόγου, δεν παράγουν δηλαδή νομικώς δεσμευτικά αποτελέσματα. Επίσης, οι ατζέντες των δύο οργανισμών αλληλεπικαλύπτονται και ανατροφοδοτούνται ανάλογα με την θεματική που κάθε φορά αναπτύσσεται. Επιπρόσθετα, όλα τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι ταυτόχρονα και μέλη του ΟΑΣΕ, τα οποία διαθέτουν τουλάχιστον τα 2/3 του προϋπολογισμού του ΟΑΣΕ. Η Ευρωπαϊκή Ένωση ενισχύει τον προϋπολογισμό του για την πραγματοποίηση διαφόρων έργων, σύμφωνα με τους στόχους που έχουν θέσει από κοινού οι δύο οργανισμοί (EAAS, 2021). Αναφορικά με το πλαίσιο εντός του οποίου υλοποιείται η συνεργασία, συμμετέχουν ο Γενικός Γραμματέας, η Τρόικα από την πλευρά του ΟΑΣΕ και ο Ύπατος Εκπρόσωπος για την ΚΕΠΠΑ, ο Γενικός Γραμματέας και ειδικευμένοι αξιωματούχοι από την πλευρά της Ένωσης. Συνεπώς, η συνεργασία των δύο θεσμών είναι εξαιρετικά τακτική, με την Ευρωπαϊκή Ένωση να αποτελεί έναν από τους κύριους φορείς υποστήριξης του προϋπολογισμού του ΟΑΣΕ (OSCE, 2024).
Ο ΟΑΣΕ διεξάγει στο πλαίσιο αυτό πολιτικές αποστολές σε περιοχές που εξελίσσονται συγκρούσεις. Μία από τις σημαντικότερες αποστολές ήταν εκείνη στην Ουκρανία το 2015. Ειδικότερα, μετά την ρωσική προσάρτηση της Κριμαίας, το μόνιμο Συμβούλιο του ΟΑΣΕ και κατόπιν αιτήματος από την Ουκρανική Κυβέρνηση αποφάσισε, στις 21 Μαρτίου του 2014, να διεξάγει μία άοπλη αποστολή στην Κριμαία με στόχο την παρακολούθηση των διεθνών παρατηρητών στην Ουκρανία (AMS-Ukraine, 2014). Η αποστολή ονομάστηκε Ειδική Αποστολή Παρακολούθησης και είχε ως σκοπό να συλλέγει πληροφορίες, να επιβεβαιώνει περιστατικά, καθώς και να διαπιστώνει τυχόν παραβιάσεις των αρχών του ΟΑΣΕ. Ακόμα, η αποστολή ήταν αρμόδια για την παρακολούθηση συμφωνιών κατάπαυσης πυρός και την απόσυρση των βαρέων όπλων. Ωστόσο, η αποστολή ανέλαβε και ανθρωπιστική δράση, διευκολύνοντας τις οδούς για την άμεση εκκένωση των αμάχων και την ανταλλαγή των κρατούμενων. Παράλληλα, ανέλαβε περαιτέρω δράση για την ανάπτυξη διαλόγου μεταξύ των δύο αντιτιθέμενων πλευρών, σύμφωνα με ορισμένες αρχές που ορίζονται από τον ΟΑΣΕ (AMS-Ukraine, 2014). Σχετικά με το πολιτικό προσωπικό, η αποστολή απαρτίζεται από 500 άοπλους πολιτικούς παρατηρητές από περισσότερα από 40 συμμετέχοντα κράτη του οργανισμού, οι οποίοι εργάζονται ως βοηθοί γλωσσών, διοικητικοί βοηθοί και σύμβουλοι. Τέλος, οι ειδικές αποστολές έλαβαν χώρα σε όλη την επικράτεια της Ουκρανίας με τα κεντρικά γραφεία να βρίσκονται στο Κίεβο και τις αποστολές να εξελίσσονται στις μεγαλύτερες περιοχές της Ουκρανίας (EUROPARL, 2015).
Παρόλο αυτά, η σύγκρουση των δυνάμεων Ρωσίας και Ουκρανίας παραμένει ενεργή. Οι αποστολές του ΟΑΣΕ δεν κατάφεραν να δώσουν τέλος στην διαμάχη των δύο χωρών. Όμως, ο οργανισμός έλαβε ενεργό συμμετοχή στην προσπάθεια επίλυσης των διαφορών, ενώ καταβάλει συνεχείς προσπάθειες για την προώθηση της σταθερότητας στην περιοχή. Τον βασικό εταίρο του ΟΑΣΕ, στην προσπάθεια οικοδόμησης της ειρήνης, αποτέλεσε η Ευρωπαϊκή Ένωση. Οι δύο θεσμοί συνεργάστηκαν στενά μέσα από την σύναψη των Συμφωνιών Minsk το 2015. Οι συμφωνίες αυτές, έθεσαν τρείς βασικούς στόχους: την λήξη του πολέμου, την οριστική απόσυρση των όπλων μαζικής καταστροφής και την επίλυσης της σύγκρουσης μέσα από διπλωματικές οδούς. Ωστόσο, δεν υπογράφηκαν άμεσα, με αποτέλεσμα η διαμάχη αυτή να εξακολουθεί να υφίσταται στο «προσκήνιο» (ESI, 2023). Κατά συνέπεια, οι δύο θεσμοί συνεργάζονται στενά για την ενίσχυση της ελευθερίας και την διασφάλιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Έτσι, η εδραίωση επιμέρους θεσμών, όπως είναι η Διεύθυνση Διαχείρισης Κρίσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης και το Κέντρο Πρόληψης Συγκρούσεων του ΟΑΣΕ διευκολύνουν ολοένα και περισσότερο τον «διάλογο» μεταξύ των δύο οργανισμών για την αποτελεσματική διαχείριση των συγκρούσεων (ESI, 2023).
Συνοψίζοντας, η σύγχρονη εποχή χαρακτηρίζεται από αλλαγές στην ισορροπία δυνάμεων, καθώς και από την ανάγκη των υπερδυνάμεων για την διατήρηση της πρωτοκαθεδρίας τους στο διεθνές σύστημα. Σε αυτό το σημείο, κρίνεται ωφέλιμη η ύπαρξη διεθνών οργανισμών που προάγουν την ασφάλεια και προωθούν τον διάλογο ως το μόνο μέσο επίλυσης των διαφορών. Ο ΟΑΣΕ, σε έναν κόσμο που ο πόλεμος εξακολουθεί να αποτελεί την έσχατη λύση της διευθέτησης των διαφορών, συμβάλλει στην ενίσχυση ενός κοινού συμφέροντος που εξυπηρετεί όλη την ανθρωπότητα. Το συμφέρον αυτό δεν είναι τίποτα άλλο από την εδραίωση της ειρήνης στον κόσμο.
Πηγές
Ελληνική Δημοκρατία-Υπουργείο Εξωτερικών. (2023). Οργανισμός για την Ασφάλεια και την Συνεργασία στην Ευρώπη (ΟΑΣΕ). Διαθέσιμο σε : Οργανισμός για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη (ΟΑΣΕ) – Η Ελλάδα στους Διεθνείς Οργανισμούς (mfa.gr).
Στρατάκη Μαρία Ν. (2016). Από τη ΔΑΣΕ στον ΟΑΣΕ Η ιστορία, η μετεξέλιξη και οι αποστολές του Οργανισμού στις ευρωπαϊκές κρίσεις: Βοσνία, Κόσσοβο, Ουκρανία. Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου. Διαθέσιμο σε : 193-2016 ________ _____[1183].pdf.
Lawspot. (2009). Άρθρο 21 για την λειτουργία της ευρωπαϊκής ένωσης. Διαθέσιμο σε: Άρθρο 21 – Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση | Νομοθεσία | Lawspot.
EEAS. (2021). Relations with the EU. Διαθέσιμο σε : OSCE | EEAS (europa.eu)
European parliament. (2015). Organization for Security and Co-operation in Europe Special Monitoring Mission to Ukraine. Διαθέσιμο σε : sede140715oscemissionukraine_en.pdf (europa.eu).
AMS. (2014). OSCE Special Monitoring Mission to Ukraine Deployment of Swiss experts. Διαθέσιμο σε : ams-factsheet-ukraine-SEF_EN (2).pdf.
OSCE. (2024). Partnerships, co-operation with international, regional and sub-regional organizations The European Union. Διαθέσιμο σε: The European Union | OSCE.
Oscepa. (2023). Call for action- Helsinki +50 years: 3 years later. Διαθέσιμο σε: file (oscepa.org).
Mahilaj S. (2023). EU and OSCE Cooperation in the Russia-Ukraine Conflict: Impacts and Limitations. ESI Prepints. Διαθέσιμο σε : https://doi.org/10.19044/esipreprint.3.2023.p49.
OSCE. (2024). OSCE- Who we are- History. Διαθέσιμο σε: History | OSCE.
National Academies. (2000). International conflict resolution after the cold war. Διαθέσιμο σε : The Organization for Security and Cooperation in Europe: Its Contribution to Conflict Prevention and Resolution | International Conflict Resolution After the Cold War | The National Academies Press.
CVCE. (2024). Historical events of the European integration process (1945-2009)- Cold war crises. Διαθέσιμο σε : Cold War crises – Historical events in the European integration process (1945–2009) (cvce.eu).
OSCE. (2024). Helsinki Final Act. Διαθέσιμο σε : Helsinki Final Act | OSCE.
NATO. (2024). The cold war- defence and deterrence. Διαθέσιμο σε: NATO – Declassified: What was the Warsaw Pact?.
History. (2010). NATO. Διαθέσιμο σε : Formation of Nato – Purpose, Dates & Cold War | HISTORY.
Maryland Humanities. (2011). The Marshall Plan: America’s Soft Power Diplomacy Saves Europe from Economic and Political Chaos following World War II. Διαθέσιμο σε: Microsoft Word – ethanmccomb_jrindex_ppandbib_2011 (mdhumanities.org).
CONFERENCE ON SECURITY AND COOPERATION IN EUROPE: FINAL ACT (1975). The Helsinki Final Act. Διαθέσιμο σε : https://www.csce.gov/wp-content/uploads/2016/10/Helsinki-Final-Act.pdf
Πηγή Φωτογραφίας:
OSCE. (2023). History. Διαθέσιμο σε :https://www.osce.org/who/87