Γράφει η Γκουτζούπα Ελπίδα
Το φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής έχει αναδειχθεί ως ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα που αντιμετωπίζει η διεθνής κοινότητα τον 21ο αιώνα. Κατά την 26η σύνοδο κορυφής για το κλίμα (COP26), ο David Attenborough, παραγωγός διάσημων ντοκιμαντέρ και ακτιβιστής για την κλιματική αλλαγή, τοποθετείται για τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής ως εξής: «”Η κλιματική αλλαγή δεν είναι πρόβλημα για το μέλλον· είναι εδώ τώρα, επηρεάζοντας ήδη τους πιο ευάλωτους ανθρώπους και περιοχές στον κόσμο»” (United Nations News, 2024). Σε αυτό το πλαίσιο, η παρούσα ανάλυση επιχειρεί μία διασύνδεση μεταξύ κλιματικής κρίσης και ανθρωπίνων δικαιωμάτων μέσα από τις διεθνείς συμβάσεις, καθώς και γίνεται αναφορά σε περιπτώσεις γηγενών πληθυσμών που επηρεάζονται άμεσα.
Η κλιματική κρίση συνδέεται άρρηκτα με τους πληθυσμούς που είναι ευάλωτοι και υφίστανται τις συνέπειές της. Σύμφωνα με στατιστικά του Internal Displacement Monitoring Centre (2021), 376 εκατ. άνθρωποι έχουν εκτοπιστεί λόγω φυσικών καταστροφών από το 2008, ενώ υπάρχουν επίσημες προβλέψεις πως μέχρι το 2050 θα έχουν εκτοπιστεί τουλάχιστον 1.2 δισ. άνθρωποι (UNHCR, 2024). Παράλληλα, υπό το πρίσμα της έκθεσης του Ελληνικού Συμβουλίου για τους Πρόσφυγες και του WWF (2024), χώρες όπως: η Ασία, η Αφρική, και η Βόρεια Αμερική, πρόκειται να βιώσουν έντονα την κλιματική αλλαγή. Η υπερθέρμανση και ο υποσιτισμός θα οδηγήσει σε μαζικές εκτοπίσεις πληθυσμών, ενώ σύμφωνα με την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, το 70% των προσφύγων, που μετακινούνται πέρα από τα σύνορά τους μετά τις περιβαλλοντικές καταστροφές, εγκαθίστανται σε χώρες που γειτνιάζουν με τις δικές τους (GCR, 2024, σ.4).
Σε αυτό το σημείο, θα ήταν σημαντικό να αποσαφηνιστούν οι δύο έννοιες-κλειδιά της ανάλυσης: α) της κλιματικής αλλαγής, και β) του κλιματικού πρόσφυγα. Η κλιματική αλλαγή ορίζεται από τη Σύμβαση-Πλαίσιο του ΟΗΕ για την Κλιματική Αλλαγή (UNFCCC) «ως μια μεταβολή του κλίματος, που αποδίδεται άμεσα ή έμμεσα στην ανθρώπινη δραστηριότητα, η οποία μεταβάλλει τη σύνθεση της παγκόσμιας ατμόσφαιρας και προστίθεται στη φυσική κλιματική μεταβλητότητα που παρατηρείται κατά τη διάρκεια συγκρίσιμων περιόδων. Η UNFCCC αποτελεί τη βάση για τις διεθνείς πρωτοβουλίες και για την προστασία των ευάλωτων ομάδων που πλήττονται από την κλιματική αλλαγή.
Η UNHCR θεωρεί περιβαλλοντικούς μετανάστες εκείνους που αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τις εστίες τους λόγω επιδεινούμενων περιβαλλοντικών συνθηκών, αν και δεν απολαμβάνουν ακόμη πλήρη νομική αναγνώριση στο υπάρχον διεθνές δίκαιο (UNHCR, 2023). Πιο συγκεκριμένα, ο νομικός ορισμός του περιβαλλοντικού μετανάστη παραμένει ασαφής, καθώς η Σύμβαση της Γενεύης του 1951 για τους πρόσφυγες δεν καλύπτει τις περιβαλλοντικές αιτίες. Η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες (UNHCR) αναγνωρίζει την ανάγκη προστασίας ατόμων που εκτοπίζονται λόγω περιβαλλοντικών καταστροφών ή σταδιακών περιβαλλοντικών αλλαγών, όπως η διάβρωση του εδάφους και των ακτών, πλημμύρες, ξηρασία, λειψυδρία αλλά και η άνοδος της στάθμης της θάλασσας, με αναμενόμενο απότοκο να εκτοπίζονται εκατομμύρια άνθρωποι.
Η UNFCCC αποτελεί την πρώτη διεθνή προσπάθεια αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής. Ξεκινά από τη διάσκεψη για το κλίμα το 1979, μέχρι τη δημιουργία της Σύμβασης-Πλαισίου το 1994. Καθοριστικά ορόσημα της UNFCCC αποτελούν το Πρωτόκολλο του Κιότο (1997), με στόχο την μείωση εκπομπών αερίου, και η Συμφωνία του Παρισιού (2015), που εστιάζει στην παγκόσμια συνεργασία για την προώθηση της βιώσιμης ανάπτυξης και προστασίας των ευάλωτων ομάδων, που πλήττονται από την κλιματική αλλαγή (SEI, 2019, σ.4-5). Η Συμφωνία του Παρισιού αποτελεί κομβικό σημείο για την κλιματική αλλαγή. Ειδικότερα, δημιουργεί το πλαίσιο για διεθνή συνεργασία κρατών, λαμβάνοντας υπόψη την αναγκαιότητα αλλαγών τόσο στον δημόσιο, όσο και στον ιδιωτικό τομέα. Μάλιστα, δίνεται η δυνατότητα σε μικρότερα, και λιγότερο αναπτυσσόμενα κράτη, να προετοιμάσουν σχέδια και στρατηγικές για την μείωση εκπομπών τους.
Μία τέτοια περίπτωση νησιού στον Ειρηνικό, που πλήττεται από την κλιματική αλλαγή, είναι το Κιριμπάτι. Η άνοδος της στάθμης της θάλασσας θέτει σε κίνδυνο τη βιωσιμότητα των εδαφών του, δημιουργώντας σοβαρές προκλήσεις. Εξαιτίας αυτού, το Κιριμπάτι κατέφυγε στην λύση σχεδίων για μετεγκατάσταση πληθυσμών, καθώς το μεγαλύτερο μέρος του νησιού απειλείται από βύθιση. Μία υπόθεση που έφτασε στην Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ ήταν η υπόθεση του Ioane Teitiota. Ο Teitiota, πολίτης του Κιριμπάτι, ζήτησε άσυλο στην Νέα Ζηλανδία επικαλούμενος την απειλή της κλιματικής αλλαγής, που καθιστούσε την εγκατάστασή του στο Κιριμπάτι μη βιώσιμη. Σύμφωνα με τον Teitiota, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας απειλούσε την ευημερία του πληθυσμού στην περιοχή, και καθιστούσε ολοένα και περισσότερες περιοχές ακατοίκητες. Το αίτημά του απορρίφθηκε από τις αρχές της Νέας Ζηλανδίας και αργότερα από το Ανώτατο Δικαστήριο, καθώς εκτιμήθηκε πως δεν υπάρχει άμεσος κίνδυνος για την ζωή του (UN Human Rights Committee, 2020).
Στην υπόθεση του Ioane Teitiota, η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ το 2020, παρουσίασε σχετική νομολογία, σύμφωνα με την οποία η Ν. Ζηλανδία εκτίμησε λανθασμένα το αίτημα του Teitiota και τόνισε πως η απέλασή του έθεσε σε κίνδυνο την ζωή του. Ειδικότερα, η Επιτροπή επεσήμανε ότι στην συγκεκριμένη περίπτωση, η επιστροφή στο κράτος του, που το έδαφός του το καθιστά μη βιώσιμο, μπορεί να αποτελεί παραβίαση του δικαιώματος στη ζωή (The UN Refugee Agency, 2020). Αυτή η νομολογία αποτελεί ένα μεγάλο ξεκίνημα για τη μελλοντική νομική προστασία των περιβαλλοντικών προσφύγων.
Στην ίδια κατεύθυνση, το 2024, η UNHCR δημοσίευσε το Στρατηγικό Σχέδιο για την Κλιματική Δράση 2024-2030, που στοχεύει στην προστασία των ατόμων που εκτοπίζονται λόγω της κλιματικής αλλαγής. Το σχέδιο αποσκοπεί στην ενίσχυση της συνεργασίας μεταξύ κρατών, αλλά και οργανισμών, για τη διασφάλιση της προστασίας των εκτοπισμένων πληθυσμών, όπως και πιθανές λύσεις για την επιβίωσή τους μέχρι το 2030. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην ενίσχυση της πρόσβασης σε βασικές υπηρεσίες και βιώσιμες πηγές ενέργειας για τους πληθυσμούς αυτούς (UNHCR, 2024).
Εν κατακλείδι, τα επιστημονικά δεδομένα και τα γεγονότα αποδεικνύουν ότι αναμένονται σοβαρές εξελίξεις για τους ευάλωτους πληθυσμούς που ήδη ταλανίζονται από τις επιδράσεις της κλιματικής αλλαγής. Ο ΟΗΕ λειτουργεί ως αρωγός στην προσπάθεια εξάλειψης των διακρίσεων των κλιματικών προσφύγων, όπως διαφάνηκε στις συζητήσεις της 26ης συνόδου κορυφής των παγκόσμιων ηγετών για την κλιματική αλλαγή. Απαραίτητη κρίνεται η συνεργασία των κρατών στη βάση του Στρατηγικού Σχεδίου για την Κλιματική Δράση 2024-2030, καθώς και η ευαισθητοποίηση πάνω στο φλέγον ζήτημα της κλιματικής αλλαγής που αποτελεί ιδιαίτερη πρόκληση για τις επερχόμενες δεκαετίες προκειμένου να επιτευχθούν οι στόχοι που έχει θέσει η διεθνής κοινότητα.
Βιβλιογραφία:
United Nations News. (2024). Climate and Environment. Διαθέσιμο σε: https://news.un.org/en/story/2024/06/1150716
Internal Displacement Monitoring Centre. (2021). Global Report on Internal Displacement 2021. Διαθέσιμο σε: https://www.internal-displacement.org/global-report/grid2021/
The UN Refugee Agency (UNHCR). (2024). UNHCR report reveals climate change is a growing threat to people already fleeing war. Διαθέσιμο σε: https://www.unhcr.org/news/press-releases/unhcr-report-reveals-climate-change-growing-threat-people-already-fleeing-war
Ελληνικό Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες. (2024). CLIMATE REFUGEES: Addressing climate-induced massive migration before it happens. Διαθέσιμο σε: https://gcr.gr/wp-content/uploads/ClimateRefugees-GCRWWFgr_policy_report2024.pdf
United Nations Framework Convention on Climate Change. ARTICLE 1 DEFINITIONS*. Διαθέσιμο σε: https://unfccc.int/resource/ccsites/zimbab/conven/text/art01.htm
The UN Refugee Agency (UNHCR). (2023). Climate change and displacement: the myths and the facts. Διαθέσιμο σε: https://www.unhcr.org/news/stories/climate-change-and-displacement-myths-and-facts
United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC). History of the Convention. Διαθέσιμο σε: https://unfccc.int/process/the-convention/history-of-the-convention#Climate-Change-in-context
United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC). The Paris Agreement. What is the Paris Agreement? Διαθέσιμο σε: https://unfccc.int/process-and-meetings/the-paris-agreement
Stockholm Environment Institute (SEI). (2019). Connections between the Paris Agreement and the 2030 Agenda: the case for policy coherence. Διαθέσιμο σε: https://www.sei.org/publications/connections-between-the-paris-agreement-and-the-2030-agenda/
The UN Refugee Agency (UNHCR). (2020). Ioane Teitiota v. New Zealand. Διαθέσιμο σε: https://www.refworld.org/jurisprudence/caselaw/hrc/2020/en/123128
The UN Refugee Agency (UNHCR). (2024). UNHCR Supply Strategy 2024 – 2030. Διαθέσιμο σε: https://www.unhcr.org/media/unhcr-supply-strategy-2024-2030
Πηγή εικόνας: Alamy. (2021). A placard calling on COP26 (climate change conference) to protect climate refugees is seen during the Refugees Welcome rally.Demonstrators gathered in Parliament Square in support of refugees and in opposition to the Nationality and Borders Bill. Διαθέσιμο σε: https://shorturl.at/0n0py