Γράφει η Πηνελόπη Λιάκου
Η υπόθεση Safi και λοιποί κατά Ελλάδας η οποία εξετάζεται σχοινοτενώς στην παρούσα ανάλυση, αφορά την παράνομη κράτηση και κακομεταχείριση προσφύγων και μεταναστών μετά από βύθιση του αλιευτικού σκάφους που τους μετέφερε, ανοιχτά του Φαρμακονησίου. Ειδικότερα, αναλύονται διεξοδικά τόσο τα πραγματικά περιστατικά της υπόθεσης όσο και η απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής ΕΔΔΑ). Το τελευταίο δε, κλήθηκε να αποφανθεί επί του ζητήματος τυχόν καταστρατήγησης θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων που ανέκυψε έπειτα από την εξάντληση των εσωτερικών ενδίκων μέσων και την άσκηση της σχετικής προσφυγής ενώπιόν του. Τέλος, επιχειρείται μία αξιολόγηση της απόφασης του Δικαστηρίου που αποτελεί «σημείο αναφοράς» για τη μεταχείριση των προσφύγων και μεταναστών και την παραβίαση των δικαιωμάτων τους.
Συγκεκριμένα, εξετάζεται η προσφυγή των 16 επιζώντων κατά της Ελλάδας μετά τις αποφάσεις των ελληνικών δικαστηρίων και ειδικότερα του Τριμελούς Εφετείου Δωδεκανήσου, του Ναυτοδικείου και του Στρατοδικείου Πειραιώς, να απαλλάξουν τους κρατικούς αξιωματούχους από κάθε ευθύνη παραβίασης των δικαιωμάτων των προσφευγόντων, καταδικάζοντας μάλιστα έναν εξ’ αυτών (ήτοι των προσφευγόντων) σε πολυετή φυλάκιση. Οι αιτούντες απευθύνθηκαν στο εν λόγω Δικαστήριο, το οποίο είναι αρμόδιο, από την ίδρυσή του, το 1959, να εξετάζει προσφυγές που αφορούν την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων βάσει της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής ΕΣΔΑ) και οι οποίες στρέφονται κατά κάποιου ή κάποιων εκ των κρατών μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης (Πλιάκος, 2018). Εν προκειμένω δε, επικαλέστηκαν δυνάμει του άρθρου 13 της εν λόγω Σύμβασης, παραβίαση των άρθρων 2 (τόσο ως προς το ουσιαστικό όσο και προς το διαδικαστικό σκέλος) και 3 ΕΣΔΑ (ως προς το ουσιαστικό σκέλος).
Στην υπό εξέταση περίπτωση, το απόγευμα της 19ης Ιανουαρίου 2014, ένα τουρκικό αλιευτικό σκάφος στο οποίο επέβαιναν 27 άτομα και είχε αναχωρήσει από το Αφγανιστάν, έπειτα από μηχανική βλάβη, βυθίστηκε ανοιχτά του Φαρμακονησίου, με αποτέλεσμα τον θάνατο 11 εκ των 27 επιβαινόντων (European Court of Human Rights, 2022, παρ. 8). Η αιτία του ναυαγίου αποτελεί έναν από τους κύριους λόγους διαφωνίας μεταξύ των προσφευγόντων και της ελληνικής κυβέρνησης. Ειδικότερα, το προαναφερόμενο αλιευτικό σκάφος προσέγγισε το ταχύπλοο ΛΣ 136 του ελληνικού λιμενικού, διότι δεν διέθετε ειδικό εξοπλισμό διάσωσης. Σύμφωνα με τους προσφεύγοντες, οι λιμενικοί τους φέρθηκαν με βιαιότητα και, παρά τις εκκλήσεις τους για βοήθεια, άρχισαν να απωθούν το σκάφος προς τις τουρκικές ακτές, με αποτέλεσμα τον πνιγμό 11 ατόμων, κυρίως γυναικών και παιδιών (European Court of Human Rights, 2022, παρ. 12επ.). Ο Ehsanoulá Sáfi, έχασε στο ναυάγιο αυτό τη σύζυγο και τα τέσσερα παιδιά του. Από την άλλη, οι διασωθέντες αλλοδαποί που έφτασαν στο Φαρμακονήσι, υπεβλήθησαν σε πρακτικές που συνιστούσαν εξευτελιστική μεταχείριση, καθώς εξαναγκάστηκαν από τους εκεί παρόντες λιμενικούς να αφαιρέσουν τα ρούχα τους και να υποβληθούν σε σωματική έρευνα ενώπιον των υπολοίπων επιζώντων και ομάδας στρατιωτών.
Σύμφωνα με την εκδοχή της ελληνικής κυβέρνησης όσον αφορά τα πραγματικά περιστατικά της υπόθεσης, το ναυάγιο προκλήθηκε από υπαιτιότητα των επιβαινόντων, χωρίς καμία εμπλοκή του λιμενικού σώματος. Η ελληνική κυβέρνηση αρνήθηκε τους ισχυρισμούς περί επαναπροώθησης του αλιευτικού σκάφους, πράξης μάλιστα που απαγορεύεται βάσει Διεθνών Συνθηκών (Σύμβαση της Γενεύης για το καθεστώς των προσφύγων, Πρωτόκολλο του 1967) και Ευρωπαϊκών νομοθετημάτων (Κανονισμός του Δουβλίνου 604/2013) (Τσιάτσιος, 2017). Αντιθέτως, υποστηρίχθηκε ότι σκοπός των λιμενικών αρχών ήταν η ανακατεύθυνση του σκάφους προς το Φαρμακονήσι και όχι η απώθησή του στη γειτονική χώρα. Η δεύτερη αυτή εκδοχή είχε επιβεβαιωθεί και από την ελληνική δικαιοσύνη σε όλα τα στάδια εξέτασης της υπόθεσης. Αρχικά, κρίθηκε από τον εισαγγελέα του Ναυτοδικείου Κω για την πιθανή ευθύνη των αξιωματικών του ελληνικού λιμενικού για το ναυάγιο, ότι οι προσφεύγοντες ευθύνονταν για το δυστύχημα και ότι το τελευταίο δεν ήταν συνέπεια οιασδήποτε τακτικής επαναπροώθησης εκ μέρους του ελληνικού λιμενικού σώματος. Η σχετική απορριπτική απόφαση του εισαγγελέα, βασίστηκε στο γεγονός ότι οι μαρτυρίες των διασωθέντων δεν ελήφθησαν υπόψη διότι χαρακτηρίστηκαν ως αναξιόπιστες και ανεδαφικές. Οι τελευταίες δε, καταγράφηκαν από την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ τις πρώτες 3 ημέρες μετά το δυστύχημα (21, 22 και 23 Ιανουαρίου), ενημερώνοντας σχετικά και το Υπουργείο Ναυτιλίας λίγες ημέρες αργότερα (και συγκεκριμένα στις 27 Ιανουαρίου) και βάσει αυτών θα μπορούσε να θεμελιωθεί ευθύνη του λιμενικού για επαναπροώθηση του αλιευτικού σκάφους προς την Τουρκία και πρόκληση των θανάτων. Εν συνεχεία, διαψεύδοντας την υποστηριζόμενη άποψη περί «ελληνικής τακτικής επαναπροωθήσεων», ο εισαγγελέας του Ναυτοδικείου (αναθεωρητικού δικαστηρίου) έθεσε την υπόθεση στο αρχείο, απαλλάσσοντας τους αξιωματικούς από τις κατηγορίες. (European Court of Human Rights, 2022, par. 63) .
Οι διαδικασίες που ακολούθησαν δε, αφορούσαν κυρίως τη δίωξη του 19χρονου τότε Σύριου Kalamp Xsran, που κατηγορούνταν για παράνομη διακίνηση μεταναστών και θεωρείτο υπαίτιος του ναυαγίου. Ο τελευταίος, κρίθηκε ένοχος με σχετική απόφαση του Τριμελούς Εφετείου Δωδεκανήσου, βάσει της οποίας επιβλήθηκε ποινή κάθειρξης 145 ετών και χρηματική ποινή για παράνομη διακίνηση μεταναστών ενώ το Πενταμελές Εφετείο που δίκασε την υπόθεση σε δεύτερο βαθμό, μείωσε την ποινή σε 29 χρόνια. Κανένα από τα δύο δικαστήρια δεν έκανε δεκτούς τους ισχυρισμούς των προσφευγόντων και συνεπώς, ως ultimum refugium προστασίας των δικαιωμάτων τους οι 16 επιζήσαντες (13 Αφγανοί υπήκοοι, 2 Σύριοι και 1 Παλαιστίνιος), προσέφυγαν στο ΕΔΔΑ κατά της Ελλάδας, κάνοντας λόγο περί κατάφωρης παραβίασης των δικαιωμάτων τους, όπως αυτά απορρέουν εκ των άρθρων 2 και 3 ΕΣΔΑ αναφορικά με την προστασία της ζωής και την απαγόρευση των βασανιστηρίων, της απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης και τιμωρίας, αντιστοίχως (Σαχπεκίδου Ε., Ταγαράς Χ., 2020).
Το ΕΔΔΑ εξέτασε αρχικά την επικαλούμενη παραβίαση του άρθρου 2 ως προς το διαδικαστικό σκέλος του, δηλαδή την υποχρέωση των αρχών να διεξάγουν αποτελεσματική έρευνα, αμερόληπτη και συγχρόνως ανεξάρτητη, για τον θάνατο των 11 ατόμων, παρέχοντας τη δυνατότητα παρέμβασης, εάν αυτό θα κρινόταν αναγκαίο (Παπαδήμα, 2022). Το ΕΔΔΑ εντόπισε σημαντικά και καθόλου αμελητέα σφάλματα των αρμοδίων αρχών κατά τη διαδικασία διερεύνησης της υπόθεσης. Οι προσφεύγοντες αντιμετώπιζαν δυσκολίες αναφορικά με την παροχή διερμηνείας κατά τη λήψη των καταθέσεών τους, οι οποίες συμπεριλήφθηκαν κανονικά στη δικογραφία και χωρίς περαιτέρω εξέταση, παρά τη σχετική επισήμανση προς τις αρμόδιες αρχές. Κατά αυτό τον τρόπο, αποστερήθηκαν των νόμιμων δικαιωμάτων τους ενώ επικαλούμενος την πολυπλοκότητα της υπόθεσης, ο εισαγγελέας δεν έκανε δεκτά αιτήματα των προσφευγόντων σχετικά με τη διεξαγωγή αυτοψίας στο χώρο του δυστυχήματος και γενικότερης έρευνας για να διαπιστωθούν τα αίτια του ναυαγίου (Περπερίδου, 2022). Επίσης, απέρριψε, αναφερόμενος γενικώς και αορίστως στην τακτική των επαναπροωθήσεων, τους ισχυρισμούς των προσφευγόντων σχετικά με τις συνθήκες βύθισης του σκάφους. Λαμβάνοντας υπόψη τα προαναφερόμενα, το ΕΔΔΑ έκρινε ομοφώνως πως είχε παραβιαστεί το άρθρο 2 ΕΣΔΑ ως προς το διαδικαστικό σκέλος του.
Όσον αφορά το ουσιαστικό σκέλος του άρθρου 2 ΕΣΔΑ, διαπιστώθηκε πως η απουσία σωστικών μέσων κατά την προσέγγιση του πλοίου από το ελληνικό ταχύπλοο, η μη έγκαιρη ενημέρωση του Κέντρου Συντονισμού και Έρευνας για το περιστατικό, η ετεροχρονισμένη παροχή νέων εναλλακτικών μέσων διάσωσης καθώς και η σταθερή άρνηση της Κυβέρνησης να παράσχει εξηγήσεις για τους εν λόγω λανθασμένους χειρισμούς και τις καθυστερήσεις, συνιστούν καταστάσεις που επιβεβαιώνουν την παραβίαση και του ουσιαστικού σκέλους του άρθρου 2 ΕΣΔΑ. Για την εξαγωγή αυτού του συμπεράσματος, καθοριστική ήταν η διαπίστωση ότι οι ελληνικές αρχές δεν ενήργησαν κατά τον αναμενόμενο τρόπο, διασφαλίζοντας προς τους προσφεύγοντες και τους συγγενείς τους το επίπεδο προστασίας που απαιτεί το άρθρο 2 της Σύμβασης (Ψήμμας, 2022). Στο ίδιο πλαίσιο, οι ελλιπείς εξηγήσεις της ελληνικής κυβέρνησης για τον σωματικό έλεγχο στον οποίο ομολογουμένως υπεβλήθησαν οι διασωθέντες και τη σημασία του για τη διατήρηση της δημόσιας τάξης και ασφάλειας, οδήγησαν το ΕΔΔΑ στο συμπέρασμα ότι υπήρξε παραβίαση και του άρθρου 3 ΕΣΔΑ ως προς το ουσιαστικό σκέλος του. Το Δικαστήριο δε, έλαβε υπόψη τόσο την κατάσταση μετατραυματικού στρες στην οποία βρίσκονταν τη δεδομένη στιγμή οι προσφεύγοντες όσο και τα αισθήματα μειονεξίας, περιθωριοποίησης και ταπείνωσης που ένιωσαν όταν υπεβλήθησαν σε αυτή την προσβλητική για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια διαδικασία (ECHR CASELAW, 2022). Ως εκ τούτου, δεδομένων των προαναφερθέντων, επιδικάστηκε στους προσφεύγοντες αποζημίωση λόγω ηθικής βλάβης, ύψους 330.00 ευρώ (100.000 ευρώ σε έναν προσφεύγοντα, 80.000 ευρώ σε τρεις από κοινού, 40.000 ευρώ σε έναν ακόμη και 10.000 ευρώ σε καθέναν από τους υπόλοιπους 11 προσφεύγοντες) για παραβίαση των άρθρων 2 και 3 ΕΣΔΑ (European Court of Human Rights, 2022 par. 200-205).
Η παρούσα απόφαση του ΕΔΔΑ δε, καταδεικνύει ασφαλώς την αναγκαιότητα διασφάλισης της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και δη των δικαιωμάτων των προσφύγων και των μεταναστών. Κάνοντας αναφορά στον όρο της μη επαναπροώθησης (non refoulement), το Δικαστήριο τόνισε τη σημασία της σχετικής θεμελιώδους αρχής του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου και του δικαίου ανθρωπίνων δικαιωμάτων, που αποτελεί και κανόνα jus cogens (Τσιάτσιος, 2017). Ενδιαφέρουσα πτυχή της εν λόγω υπόθεσης δε, συνιστά το γεγονός της καταδίκης της Ελλάδας, όσον αφορά το άρθρο 2 ΕΣΔΑ, για παραλείψεις των αρμοδίων οργάνων και για παραβάσεις διαδικαστικών κανόνων κατά τη διερεύνηση της υπόθεσης γεγονός που ισοδυναμούσε με μη συμμόρφωση του κράτους προς τις θετικές υποχρεώσεις του, όπως αυτές απορρέουν και από τις σχετικές διατάξεις της ΕΣΔΑ (Ελευθεριάδης, 2022).
Κλείνοντας, η παραβίαση από την Ελλάδα –ίσως- των θεμελιωδέστερων δικαιωμάτων και αρχών της ΕΣΔΑ και η αναφορά του ΕΔΔΑ, κατά την έκδοση της απόφασής του σε πάγια τακτική επαναπροωθήσεων εκ μέρους του ελληνικού κράτους βάσει και των δηλώσεων του τότε υπουργού Ναυτιλίας, εγείρει το ζήτημα αν «το ναυάγιο στο Φαρμακονήσι» παραμένει ένα μεμονωμένο περιστατικό κατάφωρης παραβίασης ανθρωπίνων δικαιωμάτων ή μια, -όπως υποστηρίχθηκε και στην Έκθεση του Ειδικού Επιτρόπου για τα ανθρώπινα δικαιώματα των μεταναστών της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ και το πρόσφατο ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου κατά της Ελλάδας (2024) για τη διασυνοριακή μεταχείριση των μεταναστών (European Implementation Network, 2024)-, de facto πρακτική που παρά τις πολλαπλές καταδίκες της χώρας μας, αποτελεί ακόμα μια πραγματικότητα (European Council on Refugees and Exiles, 2022).
Πηγές:
Βιβλιογραφία
Πλιάκος Α. (2018). Το Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη.
Σαχπεκίδου Ε., Ταγαράς Χ. (2020). Κατ’ άρθρο ερμηνεία του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη.
Τσιάτσιος Θ. (2017). Δίκαιο Αλλοδαπών, 2η έκδοση, Αθήνα-Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Σάκκουλα.
Αρθρογραφία
Ελευθεριάδης Π. (2022). Υπόθεση «Σάφι»: Η Σκανδαλώδης Αναξιοπιστία της Ελληνικής Δικαιοσύνης. Syntagma Watch. Διαθέσιμο σε: https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/ypothesi-safi-h-skandalwdhs-anaksiopistia-ths-ellhnikhs-dikaiosynhs/
Παπαδήμα Σ. (2022). Υπόθεση Safi a.o. κ. Ελλάδας: Παραβίαση του δικαιώματος στη ζωή και την προστασία από βασανιστήρια κατά αιτούντων άσυλο. Govwatch. Διαθέσιμο σε: https://govwatch.gr/finds/ypothesi-safi-a-o-k-elladas-paraviasi-toy-dikaiomatos-sti-zoi-kai-tin-prostasia-apo-vasanistiria-kata-aitoynton-asylo-aneparkis-diereynisi-kataggelion-epanaproothisis/
Περπερίδου Ε. (2022). Υπόθεση Safi and Others v. Greece. Syntagma Watch. Διαθέσιμο σε: https://www.syntagmawatch.gr/youth-view/ypothesi-safi-and-others-v-greece/
Ψήμμας Θ. (2022). Υπόθεση Safi και άλλοι κατά Ελλάδας: Μια μεμονωμένη παραβίαση του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου ή de facto πολιτική της Ελληνικής Δημοκρατίας; Syntagma watch. Διαθέσιμο σε: https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/ypothesi-safi-kai-alloi-kata-elladas-mia-memonwmenh-paraviasi-tou-diethnous-anthrwpistikou-dikaiou-h-de-facto-politikh-ths-ellhnikhs-dhmokratias/
ECHR CASELAW. (2022). Η Ελλάδα αποζημιώνει με 330.000 ευρώ πρόσφυγες για παραβίαση δικαιώματος στη ζωή και εξευτελιστική μεταχείριση! Θάνατος 11 ατόμων από βύθιση αλιευτικού σκάφους και εξευτελιστικός σωματικός έλεγχος επιζώντων! Διαθέσιμο σε: https://www.echrcaselaw.com/apofaseis-edda/i-ellada-apozimionei-me-330-000-evro-prosfiges-gia-paraviasi-dikaiomatos-sti-zoi-kai-ekseftelistiki-metaxeirisi-thanatos-11-atomon-apo-vithisi-alieftikou-skafous-kai-ekseftelistikos-somatikos-elegxo/
Πρωτογενείς πηγές
European Council on Refugees and Exiles. (2022). Greece: Authorities Ignore ECtHR Interim Measures and Distress Calls as Turkiye Increase Return Efforts of Refugees, Systematic Detention of Asylum Seekers Persists. Διαθέσιμο σε: https://ecre.org/greece-authorities-ignore-ecthr-interim-measures-and-distress-calls-as-turkiye-increase-return-efforts-of-refugees-systematic-detention-of-asylum-seekers-persists/
European Implementation Network. (2024). Implementing Safi and Others v. Greece: Urgent need for measures to protect migrants’ right to life. Διαθέσιμο σε: https://www.einnetwork.org/blog-five/implementing-safi-and-others-v-greece-urgent-need-for-measures-to-protect-migrants-right-to-life
Νομολογία
European Court of Human Rights. (2022). Case of Safi and Others v. Greece (Application no 5418/15), par.12, 63 & 200-205. 7 Ιουλίου 2022. Διαθέσιμο σε: https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22itemid%22:[%22001-218457%22]}
Πηγή εικόνας: One Heart. (2019), Ugur Gallen, le créatif turc qui dénonce les inégalités dans le Monde à travers la photo. 19 Μαρτίου 2019. Διαθέσιμο σε: https://www.oneheart.fr/actualites/ugurgallen-le-creatif-turc-qui-denonce-les-inegalites-dans-le-monde-a-travers-la-photo