Γράφει η Αριάννα Ιωαννίδου
Η κλιματική κρίση, με τις ακραίες καιρικές συνθήκες, την άνοδο της θερμοκρασίας και την απώλεια βιοποικιλότητας, αποτελεί αναμφίβολα μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις της εποχής μας. Η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) έχει αναγνωρίσει την αναγκαιότητα των άμεσων και πρακτικών δράσεων για την αντιμετώπιση αυτής της κρίσης και έχει αναδειχθεί ως παγκόσμιος ηγέτης στην κλιματική πολιτική. Στο πλαίσιο της προσπάθειας για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής, αναδύεται μια κεντρική διαμάχη μεταξύ δύο εναλλακτικών προσεγγίσεων: της “πράσινης ανάπτυξης” (green growth) και της “μείωσης της ανάπτυξης” (degrowth) (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2021).Αρχικά, η έννοια της πράσινης ανάπτυξης υποστηρίζει ότι είναι εφικτό να επιτευχθεί οικονομική πρόοδος και ανάπτυξη με ταυτόχρονη μείωση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων και λαμβάνοντας υπόψη τις κοινωνικές συνέπειες και τη βιωσιμότητα των φυσικών πόρων (UNEP, 2020). Η συγκεκριμένη προσέγγιση και σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή αφορά στην ενίσχυση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και την προώθηση τεχνολογιών που μειώνουν τις εκπομπές CO2 (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2021). Το Green Deal της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που ανακοινώθηκε το 2019, στοχεύει στη μετατροπή της Ευρώπης σε μια καθαρή, βιωσιμη και ανθεκτική οικονομία (IRENA, 2019). Οι υποστηρικτές της πράσινης ανάπτυξης ισχυρίζονται ότι η επένδυση σε “πράσινες” τεχνολογίες και υποδομές μπορεί να δημιουργήσει νέες θέσεις εργασίας, να ενισχύσει την καινοτομία, ενώ ταυτόχρονα δύναται να μειώσει τις εκπομπές διοξειδίου άνθρακα (Hickel, 2019). Αναλυτικότερα, κάποιοι από τους τομείς που θεωρούνται κατάλληλοι για τη δημιουργία μιας βιώσιμης οικονομίας είναι αυτοί των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, της κυκλικής οικονομίας και των πράσινων υποδομών (Smith et al., 2021). Ένας από τους βασικούς λόγους που οι συγκεκριμένοι τομείς θεωρούνται καίριοι είναι ότι συμβάλλουν στη βιώσιμη χρήση των φυσικών πόρων, αποφεύγοντας την εξάντλησή τους (European Commission, 2023).
Από την άλλη πλευρά, οι επικριτές της πράσινης ανάπτυξης και ταυτόχρονα υποστηρικτές της μείωσης της ανάπτυξης θεωρούν ότι η προαναφερθείσα θεωρία μπορεί να οδηγήσει στο λεγόμενο “greenwashing” (“πράσινη πλάνη”) (United Nations), όπου οι πολιτικές και οι επενδύσεις σε καθαρές τεχνολογίες μπορεί να αποκρύπτουν τη επαναλαμβανόμενη υπερκατανάλωση και την εκμετάλλευση των φυσικών πόρων (Kallis, 2022). Οι προβληματισμοί αυτοί τονίζουν την αξία που έχει η κριτική αξιολόγηση των πολιτικών και πρωτοβουλιών που προωθούνται και η κατανόηση ότι η βιωσιμότητα δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο με την υιοθέτηση και χρήση καινοτόμων τεχνολογιών, αλλά ενδεχομένως προϋποθέτει και ριζικές αλλαγές στις κοινωνικές αξίες και καταναλωτικές συνήθειες.
Στα ίδια πλαίσια, βρίσκεται η προσέγγιση της μείωσης της ανάπτυξης, η οποία αναφέρει ότι η συνεχής οικονομική ανάπτυξη δεν είναι συμβατή με τις αρχές της βιωσιμότητας. Κάποιοι από τους υποστηρικτές της συγκεκριμένης θεωρίας όπως ο Giorgos Kallis και ο Serge Latouche επισημαίνουν ότι για να οικοδομηθεί μια βιώσιμη κοινωνία, θα πρέπει να επανεξετάσουμε τη σχέση μας με την κατανάλωση και την ανάπτυξη. Σε αυτό που επικεντρώνεται η συγκεκριμένη στρατηγική είναι στην ελάττωση της κατανάλωσης, στην αναθεώρηση των πραγματικών μας αναγκών καθώς και στην προαγωγή ενός πιο απλού τρόπου διαβίωσης (Latouche, 2010).
Η μείωση της ανάπτυξης προτείνει μια ριζική αναθεώρηση των οικονομικών μοντέλων που βασίζονται στη συνεχή οικονομική ανάπτυξη. Πιο συγκεκριμένα, οι υπερασπιστές αυτής της προσέγγισης τονίζουν ότι πρέπει να δοθεί προτεραιότητα πρέπει να δοθεί στην ορθολογική διαχείριση των φυσικών πόρων και την ελαχιστοποίηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων (Giorgi, 2021; Jackson, 2021). Κρίνεται χρήσιμο στο σημείο αυτό να αναφερθεί ότι αυτή η στρατηγική δεν απορρίπτει τελείως της έννοια της ανάπτυξης, αλλά επιδιώκει και προτείνει μια διαφορετική κατεύθυνση, όπου η ποιότητα ζωής και η συλλογική ευημερία αντικαθιστούν την άμετρη κατανάλωση και την τάση των ανθρώπων στην υπερπαραγωγή. Είναι, επίσης, κρίσιμο να αναγνωριστεί ότι η ευημερία δεν μετριέται ή αξιολογείται μόνο με βάσει τους οικονομικούς δείκτες, αλλά λαμβάνοντας υπόψη και άλλους παράγοντες όπως η υγεία, η κοινωνική δικαιοσύνη και η ποιότητα του περιβάλλοντος (Kallis, 2023).
Είναι εμφανές ότι η αντιπαράθεση μεταξύ των δύο θεωριών αποκαλύπτει βαθιές διαφορές στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιλαμβανόμαστε την οικονομική ευημερία και τη βιωσιμότητα. Αφενός, η πράσινη ανάπτυξη υποστηρίζει ότι η οικονομική ευημερία μπορεί να συμβαδίζει με τη βιωσιμότητα μέσω της επίτευξης της τεχνολογικής καινοτομίας (OECD, 2020). Αφετέρου, η μείωση της ανάπτυξης υποστηρίζει ότι η ακατάπαυστη ανάπτυξη είναι αυτοκαταστροφική και οτι η αναζήτηση εναλλακτικών μοντέλων που προτεραιοποιούν τη βιωσιμότητα και τη μείωση της κατανάλωσης θα πρέπει να βρίσκεται στο επίκεντρο (Kallis, 2018). Οι υποστηρικτές της πράσινης ανάπτυξης έχουν την τάση να εστιάζουν στις όποιες οικονομικές ευκαιρίες προκύψουν από την πράσινη τεχνολογία (Geels, 2021). Παρ’ όλα αυτά, πρέπει να λάβουμε υπόψιν μας ότι η συγκεκριμένη προσέγγιση μπορεί να αμελήσει κομβικές κοινωνικές διαστάσεις. Στο ενδεχόμενο που οι προτεινόμενες πράσινες πολιτικές δεν είναι σχεδιασμένες με προσοχή, υπάρχει ο κίνδυνος να δημιουργηθούν ανισότητες, με τις πιο ευάλωτες κοινωνικές ομάδες να επωμίζονται το βάρος της μετάβασης σε μια πράσινη οικονομία (Meadowcroft, 2009). Η προσέγγιση της μείωσης της ανάπτυξης υποστηρίζει και προειδοποιεί ότι καμία μορφή ανάπτυξης δεν μπορεί να είναι βιώσιμη και αποτελεσματική αν δεν βασίζεται σε κοινωνικές αξίες και δεν εφαρμόζεται με δίκαιο τρόπο (Kallis, 2018). Η συγκεκριμένη τοποθέτηση υποδηλώνει τη σημασία της υιοθέτησης πολιτικών που θα ενσωματώνουν κοινωνικές και περιβαλλοντικές πτυχές σε όλα τα επίπεδα (Raworth, 2017).Σε επίπεδο ΕΕ, η κλιματική πολιτική της υιοθετεί στοιχεία και από τις δύο προσεγγίσεις. Αφενός, προωθεί την πράσινη ανάπτυξη μέσω στρατηγικών και πολιτικών, όπως το Ευρωπαϊκό Green Deal (European Commission, 2020). Αφετέρου, η ανάγκη για μείωση της κατανάλωσης και η υιοθέτηση βιώσιμων πρακτικών έχει γίνει πιο έντονη τα τελευταία χρόνια (Hickel, 2021). Η μεγάλη πρόκληση για την ΕΕ είναι να βρει την κατάλληλη ισορροπία ανάμεσα στις δύο προσεγγίσεις, αντιμετωπίζοντας παράλληλα τις σύγχρονες προκλήσεις, και να διασφαλίσει ότι η μετάβαση σε μια βιώσιμη οικονομία θα είναι δίκαιη και συμπεριληπτική για όλους.
Το ευρύ φάσμα στρατηγικών που επιλέγουν τα κράτη – μέλη της ΕΕ αντικατοπτρίζει τις διαφορές στις εθνικές πολιτικές και κοινωνικές προτεραιότητες. Πιο συγκεκριμένα, η Γερμανία έχει υλοποιήσει σημαντικές επενδύσεις στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, όπως είναι η ηλιακή και η αιολική ενέργεια, στοχεύοντας στη πράσινη ανάπτυξη. Η μέθοδος της εστιάζει στη μετακίνηση προς μια οικονομία με μηδενικές εκπομπές άνθρακα, με πρόθεση την πλήρη απολιγνιτοποίηση μέχρι το 2038 (Bauer & D. A., 2022; Federal Ministry for Economic Affairs and Energy, 2019). Η Γαλλία προτεραιοποιεί την κυκλική οικονομία, βιώσιμη παραγωγή και την μείωση της ανάπτυξης μέσα από πολιτικές που ενισχύουν την διαχείριση των αποβλήτων και την αποδοτικότητα των πόρων. Επιπροσθέτως, επικεντρώνεται στην αξία της κοινωνικής δικαιοσύνης ως βασικό παράγοντα των στρατηγικών βιωσιμότητας (Ministère de la Transition Écologique, 2021). Η Ιταλία από την άλλη ερευνά την έννοια της μείωσης της ανάπτυξης, αφοσιωμένη στη μείωση της κατανάλωσης και στην προώθηση βιώσιμων πρακτικών που στοχεύουν στη μείωση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Ταυτόχρονα, εστιάζει στη προώθηση πολιτικών που προωθούν την ανακύκλωση και τη κατανάλωση τοπικών προϊόντων πετυχαίνοντας έτσι και την ενίσχυση της τοπικής οικονομίας (Circular Economy Network, 2024).
Είναι σαφές, ότι οι διακριτές στρατηγικές που επιλέγουν να ακολουθήσουν τα κράτη-μέλη της ΕΕ έχουν σημαντικές κοινωνικές και πολιτικές επιπτώσεις για την ΕΕ. Ειδικότερα, η πληθώρα προσεγγίσεων μπορεί να δημιουργήσει διαφωνίες και συνεπώς εντάσεις, ιδίως σε ζητήματα όπως η χρηματοδότηση και ο επιμερισμός ευθυνών. Συνεπώς, η ανάγκη για στοχευμένη συνεργασία και επικοινωνία μεταξύ των χωρών κρίνεται απαραίτητη, καθώς οι ετερόκλητες πολιτικές μπορεί να οδηγήσουν σε ρήγματα και εντάσεις εντός της ΕΕ (UN Environment Programme, 2020; European Commission, 2021). Εξάλλου, οι ανισότητες στην δίκαια κατανομή πόρων καθώς και των ωφελειών από τις περιβαλλοντικές πολιτικές ενισχύουν την πίεση για πιο συμπεριληπτικές λύσεις (OECD, 2022).
Είναι σαφές, συνεπώς, ότι η διαμάχη μεταξύ της πράσινης ανάπτυξης και της μείωσης της ανάπτυξης αναδεικνύει τη σημασία της υιοθέτησης ισορροπημένων στρατηγικών, που θα αποτελούν προϊόν συνδυασμού της οικονομικής ανάπτυξης και της περιβαλλοντικής βιωσιμότητας. Δεδομένου ότι η ΕΕ καλείται να αντιμετωπίσει την κλιματική κρίση, είναι απαραίτητο να διερευνηθούν μέθοδοι συνδυασμού καινοτόμων λύσεων, οι οποίες θα ενσωματώνουν στοιχεία και προτάσεις και από τις δύο προσεγγίσεις.
Η πραγματικότητα είναι ότι και οι δύο προσεγγίσεις μπορούν να συμβάλουν στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Από τη μία πλευρά, η πράσινη ανάπτυξη παρέχει τα απαραίτητα εργαλεία για τη μετάβαση σε μια βιώσιμη οικονομία, όπου η τεχνολογική πρόοδος και η δημιουργία θέσεων εργασίας λειτουργούν ως μέσα για την αντιμετώπιση περιβαλλοντικών προκλήσεων. Από την άλλη, η μείωση της ανάπτυξης προτείνει μια ριζική επαναξιολόγηση της σχέσης μας με την κατανάλωση, ανοίγοντας τον δρόμο για μια νέα αντίληψη της ευημερίας, βασισμένη στην κοινωνική δικαιοσύνη (Nature, 2023).
Καθώς η ΕΕ προχωρά στην εφαρμογή των στρατηγικών της, ποια κατεύθυνση θα επιλέξει; Μια στρατηγική που προτάσσει την πράσινη ανάπτυξη με στόχο τη δημιουργία θέσεων εργασίας και την καινοτομία, ή μια προσέγγιση που προτείνει τη μείωση της κατανάλωσης και την αναθεώρηση των αξιών μας; Το μέλλον της Ευρώπης, καθώς και η παγκόσμια κλιματική πολιτική εξαρτάται από αυτή την απόφαση. Το μόνο βέβαιο είναι ότι η αντιπαράθεση μεταξύ πράσινης ανάπτυξης και μείωσης ανάπτυξης θα αναδείξει ακόμη περισσότερο την ανάγκη για ισορροπημένες στρατηγικές, οι οποίες θα συνδυάζουν την οικονομική ανάπτυξη με την περιβαλλοντική βιωσιμότητα (OECD, 2023).π
Βιβλιογραφία/Πηγές
- Kallis, G. et al. Degrowth (2022). Elgar Encyclopedia of Ecological Economics. Διαθέσιμο σε https://ssrn.com/abstract=4083463
- Latouche, S. (2010). Farewell to Growth, Polity Press.
- Jackson, T. (2021). Post-Growth: Life after Capitalism.
- Raworth, K. (2017). Doughnut Economics: Seven Ways to Think Like a 21st-Century Economist.
- Hickel, J. (2021). Less is More: How Degrowth Will Save the World.
- Kallis, G. (2023). The Economics of Degrowth.
- Hickel, J. (2019). Is Green Growth Possible?. Διαθέσιμο σε https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/13563467.2019.1598964
- Smith, A., Brown, R., & Johnson, T. (2021). Renewable Energy and Sustainable Infrastructure: A Path to Green Growth.
- Giorgi, S. (2021). Rethinking Resource Management for Sustainability.
- Geels, F. W. (2021). The Multi-Level Perspective on Sustainability Transitions. Διαθέσιμο σε https://www.researchgate.net/publication/257739527_The_Multi-Level_Perspective_on_Sustainability_Transitions_Responses_to_Seven_Criticisms
- United Nations Environment Programme (UNEP). (2020). Emissions Gap Report 2020. Διαθέσιμο σε https://www.unep.org/emissions-gap-report-2020
- European Commission. (2021). European Commission Report on Climate Action. Διαθέσιμο σε https://climate.ec.europa.eu/document/download/cc21a745-d691-4028-bb0f-7527d115587c_en?filename=policy_strategies_progress_com_2021_960_en.pdf
- OECD. (2020). Economic Growth and Sustainable Development.
- OECD. (2022). Towards an Inclusive Economy.
- OECD. (2023). Balancing Economic Growth and Environmental Sustainability.
- International Renewable Energy Agency (IRENA). (2019). Global Energy Transformation: A Roadmap to 2050. Διαθέσιμο σε https://www.irena.org/-/media/Files/IRENA/Agency/Publication/2019/Apr/IRENA_Global_Energy_Transformation_2019.pdf
- Ευρωπαϊκή Επιτροπή. (2021). European Green Deal: The European Commission’s Commitment to Climate Action. Διαθέσιμο σε https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/fs_21_3671
- Ευρωπαϊκή Επιτροπή. (2023). The European Green Deal and its Implications for Sustainability. Διαθέσιμο σε https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/FS_23_4813
- UN Environment Programme. (2020). Global Environment Outlook 6. Διαθέσιμο σε https://www.unep.org/resources/global-environment-outlook-6
- Bauer, C., et all,.(2022). Business Model Innovations for Renewable Energy Prosumer Development in Germany. Sustainability. 14. 7545. 10.3390/su14137545.
- Federal Ministry for Economic Affairs and Energy. (2019). Renewable energy sources in figures: National and international development (2018 ed.). Διαθέσιμο σε https://www.bmwk.de/Redaktion/EN/Publikationen/renewable-energy-sources-in-figures-2018.pdf?__blob=publicationFile&v=1
- Bauer, A. & D. A. (2022). Renewable Energy in Germany: Progress and Challenges.
- Ministère de la Transition Écologique. (2021). France’s Climate Strategy. Διαθέσιμο σε https://www.ecologie.gouv.fr/rendez-vous/cop26/english-version
- Circular Economy Network. (2024). Synthesis report on circular economy in Italy 2024. Διαθέσιμο σε https://circulareconomynetwork.it/rapporto-sulleconomia-circolare-in-italia-2024/
- Φωτογραφία, Διαθέσιμη σε Pexels: https://www.pexels.com/photo/woman-in-blue-jacket-holding-white-and-black-i-am-happy-to-be-happy-print-paper-2559749/