Γράφει η Ελεάννα Σκιαδά
Η καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής και η προώθηση της περιβαλλοντικής βιωσιμότητας έχουν τεθεί στην κορυφή της ευρωπαϊκής ατζέντας, γεγονός που αντανακλάται και στις εξωτερικές σχέσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με την περιοχή των Δυτικών Βαλκανίων (Αλβανία, Βοσνία Ερζεγοβίνη, Κόσοβο, Μαυροβούνιο, Β. Μακεδονία και Σερβία) να αποτελεί τον κυριότερο στόχο της συγκεκριμένης πολιτικής.
Η ατμοσφαιρική ρύπανση στα Δυτικά Βαλκάνια σε συνδυασμό με την σχεδόν αποκλειστική τους εξάρτηση από τον άνθρακα, κατά ποσοστό περίπου 70%, -με σημαντική εξαίρεση την Αλβανία-, και τις ξεπερασμένες ενεργειακές υποδομές τους καταλαμβάνουν τον κεντρικό ρόλο στο μωσαϊκό των περιβαλλοντικών προβλημάτων της περιοχής (Frey, 2024). Αποτελούν δίχως αμφιβολία μία από τις περιοχές της Ευρώπης που πλήττονται περισσότερο από τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, παρότι παρέχουν πρόσφορο έδαφος για την προώθηση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας.
Επιδιώκοντας αρχικά την ασφάλεια του ανεφοδιασμού στις χώρες της Αλβανίας, της Βοσνίας Ερζεγοβίνης, του Κοσόβου, του Μαυροβουνίου και της Β. Μακεδονίας, ως μέρος της γενικότερης πολιτικής της να ανατρέψει την εδραίωση της Ρωσίας ως πολιτικού και οικονομικού μονοπωλίου, η Ευρωπαϊκή Ένωση επαναπροσδιόρισε, με αφορμή τη συμφωνία του Παρισιού, τους στόχους της στην περιοχή των υπό ανάλυση χωρών, κατευθυνόμενη από τις πράσινες επιδιώξεις της.
Η Διαδικασία του Βερολίνου το 2014 («Berlin Process»), γνωστή και ως Πρωτοβουλία για τις 6 χώρες των Δυτικών Βαλκανίων («Western Balkan 6 Initiative») επισφραγίστηκε με την υιοθέτηση του Χάρτη Βιωσιμότητας («Sustainable Charter»), αποσκοπώντας στην μετάβαση από έναν ενεργειακό τομέα εξαρτημένο από ορυκτά καύσιμα σε καύσιμα χαμηλών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα και ανθεκτικών στο κλίμα (DG NEAR, 2016). Η δεύτερη φάση της Διαδικασίας του Βερολίνου το 2019 στο Πόζναν, διαμόρφωσε το προοίμιο της Πράσινης Ατζέντας, με γνώμονα τον εκσυγχρονισμό των υποδομών, την ανάδειξη της κυκλικής οικονομίας και της πράσινης ανάπτυξης. Με την Κοινή Δήλωση για την μετάβαση σε καθαρή ενέργεια («Joint Statement on Clean Energy Transition in the Western Balkans»), που υπεγράφη ένα χρόνο νωρίτερα στην Ποντγκόριτσα, οι εθνικές κυβερνήσεις δεσμεύτηκαν απέναντι στις ευρωπαϊκές πολιτικές για το κλίμα, την ενέργεια και το περιβάλλον (European Commission, 2019).
Επισημαίνεται ότι η «υπόσχεση» αυτή των εθνικών κυβερνήσεων και η δέσμευσή τους απέναντι στην Ένωση, εκτός από μία αδήριτη ανάγκη, συνδεδεμένη με την ουσιώδους σημασίας ενεργειακή αναμόρφωση της περιοχής, αποτέλεσε μία ευκαιρία για την εδραίωση σταθερών σχέσεων μεταξύ των χωρών και Ένωσης, προς την επίτευξη της πολυπόθητης ένταξης (Buschle et al., 2020).
Η τρίτη φάση της Διαδικασίας του Βερολίνου ολοκληρώθηκε με την Δήλωση της Σόφιας («Sofia Declaration») και την δέσμευση για την συμμετοχή της περιοχής στον πράσινο αγώνα για την επίτευξη της κλιματικής ουδετερότητας. Η υιοθέτηση της Πράσινης Ατζέντας για τα Δυτικά Βαλκάνια («Green Agenda for the Western Balkans») επισφράγισε την πορεία προς την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής, αποτελώντας μέρος του Ευρωπαϊκού Green Deal, με το Επενδυτικό Σχέδιο για τα Δυτικά Βαλκάνια («Investment Plan for Western Balkans»), να ακολουθεί ως κύριο μέσο χρηματοδότησης (European Commission, 2023).
Έως και τον περασμένο Οκτώβριο, στα πλαίσια του Επενδυτικού Σχεδίου μέσω διμερών συμφωνιών των έξι χωρών με κράτη μέλη και τη Νορβηγία, καθώς και δανείων από διεθνή ιδρύματα, η Ένωση είχε εγκρίνει χρηματοδότηση ύψους περίπου 4,29 δις., υποσχόμενη την κινητοποίηση επενδύσεων ύψους 15,9 δις (European Commission, 2020). Κρίνεται στο σημείο αυτό σκόπιμο να υπογραμμιστεί ότι, εκτός από τη γενναιόδωρη χορήγηση ευρωπαϊκών κεφαλαίων, η Ένωση επιδιώκει την προσέλευση διεθνών κεφαλαίων και ιδιωτικών επενδύσεων, ικανών να στηρίξουν οικονομικά τους περιβαλλοντικούς στόχους της περιοχής.
Η επιτυχημένη υλοποίηση των πέντε αρκετά φιλόδοξων πυλώνων της Πράσινης Ατζέντας, έρχεται, ωστόσο, αντιμέτωπη με την σκληρή πραγματικότητα των Δυτικών Βαλκανίων. Το γεγονός ότι οι πλειοψηφία των βαλκανικών οικονομιών είναι χτισμένη γύρω από την αξιοποίηση του άνθρακα, αναδεικνύεται ως το ουσιαστικότερο εμπόδιο (Dietachmair et al., 2024). Η ενεργειακή απεξάρτηση, την οποία η Ευρωπαϊκή Ένωση επιδιώκει προς την κλιματική ουδετερότητα, ενέχει για τις υπό εξέταση κοινωνίες, σοβαρές οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις, ούσα ικανή να αναζωπυρώσει προβλήματα, όπως η ανεργία και η ανυπαρξία εξειδικευμένου εργατικού δυναμικού. Επιπλέον, οι απαρχαιωμένες υποδομές, το χαμηλό επίπεδο τεχνογνωσίας σε ό,τι αφορά την κυκλική οικονομία, η ανεπάρκεια των γραφειοκρατικών δομών απέναντι στην υιοθέτηση πολιτικών προστασίας της βιοποικιλότητας, η οποία θίγεται από ένα σύνολο οικονομικών δραστηριοτήτων, αποτελούν τους κυριότερους εχθρούς της προαναφερόμενης περιβαλλοντικής ατζέντας (Frey, 2024).
Εκτός από τις εγγενείς δυσκολίες εφαρμογής της, η εμφανής εμπλοκή εξωτερικών γεωπολιτικών δρώντων, συμπεριλαμβανομένων της Ρωσίας, της Κίνας και της Τουρκίας, στην οικονομική, πολιτική και ενεργειακή ζωή της περιοχής, αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα προσκόμματα στη συνολική δράση της Ένωσης (Prelec et al. 2023). Συνδυαστικά με την αδυναμία των εθνικών κυβερνήσεων να αξιολογήσουν ορθά την αρνητική επίδραση των προαναφερόμενων μεγαθήριων, τα οποία συχνά υποστηρίζονται από οικονομικές ελίτ, και να εφαρμόσουν φιλόδοξες πολιτικές, η πολυεπίπεδη ευρωπαϊκή προσφορά υφίσταται σημαντικά πλήγματα.
Παρότι μάλιστα ο δημόσιος διάλογος παρουσιάζεται θετικά προσκείμενος στον στόχο της πράσινης ανάπτυξης, δεν εκτιμά πλήρως την συνεισφορά της Ένωσης, αγνοώντας τις αρνητικές συνέπειες της εμπλοκής τρίτων χωρών, αλλά και την ύπαρξη ουσιαστικής πολιτικής βούλησης για αλλαγές (Prelec T. et al. 2023).
Κρίνεται, επομένως, απαραίτητη η αναδιάρθρωση της ευρωπαϊκής πολιτικής προώθησης της πράσινης ατζέντας στις γειτονικές μας χώρες. Η εις βάθος κατανόηση των προβλημάτων των βαλκανικών κρατών και των γεωπολιτικών ισορροπιών στην ευρύτερη περιοχή, ταυτόχρονα με την υιοθέτηση και ειλικρινή δέσμευση των πολιτικών δρώντων σε κοινωνικοοικονομικές μεταρρυθμίσεις αποτελούν αναγκαιότητα. Η εδραίωση του κράτους δικαίου και η ταυτόχρονη αναδιοργάνωση της δημόσιας διοίκησης τίθενται στην κορυφή των αναγκαίων μεταρρυθμίσεων (European Commission, 2020).
Η διασφάλιση της πράσινης μετάβασης στην περιοχή των Δυτικών Βαλκανίων αποτελεί δίχως αμφιβολία κυρίως μία προσπάθεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης να διασφαλίσει τη θέση της στο παγκόσμιο γίγνεσθαι ως πρωτοπόρος της περιβαλλοντικής προστασίας, αναδεικνύοντας παράλληλα την επενδυτική σημασία της περιοχής των Δυτικών Βαλκανίων, καθώς και την γεωπολιτική της αξία για την στρατηγική αυτονομία και ευρωπαϊκή επέκταση.
Τα συγκεκριμένα φυσικά εσωτερικά κίνητρα δεν μπορούν σε καμία περίπτωση να μειώσουν την αξία της παρεχόμενης έως και σήμερα χρηματοδότησης και τις θετικές συνέπειες που ενέχει η υιοθέτηση του ευρωπαϊκού περιβαλλοντικού κεκτημένου από τις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων για την οικονομική, πολιτική, κοινωνική και περιβαλλοντική πρόοδο των τελευταίων. Παρόλα αυτά, η επίτευξη των τιθέμενων πράσινων στόχων μπορεί να επέλθει μόνο μέσω της ριζικής αλλαγής του πολιτικού και κοινωνικού γίγνεσθαι των συγκεκριμένων χωρών, έργο που οφείλει να αναλάβει η Ε.Ε., εφόσον αποσκοπεί στην ολοκληρωτική ενσωμάτωση τους.
BΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Bechev D. (2023). The Green Transition and the Western Balkans. Carnegie Europe. Διαθέσιμο σε: https://carnegieendowment.org/research/2023/10/the-green-transition-and-the-western-balkans?lang=en¢er=europe
European Parliamentary Research Service. (2016). The Western Balkans’ Berlin process: A new impulse for regional cooperation. Διαθέσιμο σε: https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2016/586602/EPRS_BRI%282016%29586602_EN.pdf
Buschle D. et al. (2020). Supporting the Energy Transition in the Western Balkans. Energy Community. Διαθέσιμο σε: https://www.agora-energiewende.org/fileadmin/Projekte/2020/_ohne_Projekt/175_A-EW_Supporting-Energy-Transition-in-WB_Policy-Brief_WEB.pdf
EU-Western Balkans Summit. (2018). Sofia Declaration of the EU-Western Balk Διαθέσιμο σε: https://www.consilium.europa.eu/media/34776/sofia-declaration_en.pdf
Dietachmair J. et al. (2024). Climate Governance Analysis and Capacity Development Strategy Western Balkans. European Climate Initiative EUKI. Διαθέσιμο σε: https://www.euki.de/wp-content/uploads/2024/04/Climate-Governance-Analysis-and-Capacity-Development-Strategy-Western-Balkans.pdf
Directorate-General for Neighbourhood and Enlargement Negotiations (DG NEAR). (2016). Western Balkan Sustainable Charter. Διαθέσιμο σε: https://energy.ec.europa.eu/document/download/2d68c547-1f30-4b66-900a-08c7caf141f1_en
EIP. (n.d.). Economic and Investment Plan for the Western Balkans 2021-2027. Διαθέσιμο σε: https://www.wbif.eu/eip
WeBalkansEU. (n.d.) Energy. Διαθέσιμο σε: https://webalkans.eu/en/themes/connectivity/energy/
Energy Community. (2023). Summary of the report on the implementation of the Declaration on energy security and green transition in the Western Balkans. Διαθέσιμο σε: https://www.energy-community.org/dam/jcr:2229718d-018e-4643-858f-3765129f8c04/ECS_Report_on_Declaration_WB6.pdf
European Commission. (2018). Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions: A credible enlargement perspective for and enhanced EU enlargement with the Western Balkans. Διαθέσιμο σε: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/HTML/?uri=CELEX:52018DC0065
European Commission. (2019). Western Balkans Summit in Poznań: strengthening links within the region and with the EU. Διαθέσιμο σε: https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/ip_19_3669
European Commission. (2020). Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions: New growth plan for the Western Balkans. Διαθέσιμο σε: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=CELEX%3A52023DC0691
European Commission. (2020). Western Balkans: An Economic and Investment Plan to support the economic recovery and convergence. Διαθέσιμο σε: https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/ip_20_1811
European Commission. (2020). Guidelines for the Implementation of the Green Agenda for the Western Balkans. Διαθέσιμο σε: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:52020SC0223
European Commission. (2023). Implementing a green agenda for the Western Balkans. Διαθέσιμο σε: https://neighbourhood-enlargement.ec.europa.eu/system/files/2023-10/factsheet%20green%20agenda%20oct2023%20final_0.pdf
Frey B. (2024). The energy transition in the Western Balkans: The status quo, major challenges and how to overcome them. Vienna Institute for International Economic Studies. Διαθέσιμο σε: https://wiiw.ac.at/the-energy-transition-in-the-western-balkans-the-status-quo-major-challenges-and-how-to-overcome-them-dlp-6896.pdf
Prelec T. et al. (2023). External Actors and energy transition in the Western Balkans. Διαθέσιμο σε: https://www.biepag.eu/publication/green-power-politics-external-actors-and-energy-transition-in-the-western-balkans/
Πηγή φωτογραφίας:
Western Balkans 6 CIF. (2020). Economic and Investment Plan for the Western Balkans. Διαθέσιμη σε: https://www.wb6cif.eu/2020/10/07/economic-and-investment-plan-for-the-western-balkans/