Γράφει ο Δημήτρης Τσιντσάρης
Η τρέχουσα διεθνοπολιτική συγκυρία δίνει την εντύπωση ότι η μεταψυχροπολεμική «μονοπολική στιγμή» έχει παρέλθει οριστικά. Σημαντικά γεγονότα των τελευταίων δεκαετιών, όπως η ιλιγγιώδης οικονομική και στρατιωτική άνοδος της Κίνας, το άδοξο τέλος των στρατιωτικών επιχειρήσεων των ΗΠΑ στη Μέση Ανατολή αλλά και η στρατιωτική επέκταση της Ρωσίας έχουν συμβάλλει στη διαμόρφωση μιας εικόνας αποδόμησης της πλανητικής υπεροχής των ΗΠΑ (Fukuyama, 2021). Αναλυτές και διεθνολόγοι κάνουν λόγο για το τέλος της αμερικανικής μεταψυχροπολεμικής μονοπολικότητας και την αντικατάστασή της από μια διαφορετική κατανομή ισχύος, διπολική (Kupchan, 2021; Lind, 2024), πολυπολική (Ashford & Cooper, 2023; Mearsheimer, 2019; Walt, 2023) ή κάπως περισσότερο εξεζητημένη (Λίτσας, 2022; Baru, 2023). Βρίσκονται οι ΗΠΑ όντως σε αποδρομή ή μήπως οι εκτιμήσεις περί τερματισμού της «μονοπολικής στιγμής» είναι άστοχες; Το παρόν άρθρο ισχυρίζεται ότι οι ΗΠΑ παραμένουν η μοναδική υπερδύναμη του διεθνούς συστήματος.
Κατ’αρχάς, η οικονομική και στρατιωτική διόγκωση της Κίνας οδηγεί στην αντίληψη ότι έχει παγιωθεί ένα νέο δίπολο υπερδυνάμεων στα πρότυπα του ψυχροπολεμικού δίπολου ΗΠΑ-ΕΣΣΔ (Kupchan, 2021; Lind, 2024). Τούτο δεν είναι απαραίτητα αληθές. Παρά το υπαρκτό ενδεχόμενο σινοαμερικανικής σύγκρουσης (Allison, 2017), η αντίληψη περί νέας διπολικότητας δε λαμβάνει υπόψη ουσιώδεις διαφοροποιήσεις προς την έτερη ψυχροπολεμική διπολικότητα. Στην τελευταία περίπτωση το στάτους υπερδύναμης που κατείχαν οι ΗΠΑ και η ΕΣΣΔ δεν οφείλονταν αποκλειστικά στις πελώριες ατομικές τους δυνατότητες. Αμφότερα τα κράτη αποτελούσαν επιπροσθέτως τα διευθυντικά κέντρα δύο παράλληλων διεθνών κοινωνιών (Flockhart, 2016, σσ. 20–22), οι οποίες εμπεριείχαν ξεχωριστούς πολυμερείς θεσμούς συλλογικής ασφάλειας (ΝΑΤΟ και Σύμφωνο της Βαρσοβίας αντίστοιχα) και οικονομικής βοήθειας (Παγκόσμια Τράπεζα και Συμβούλιο για την Αμοιβαία Οικονομική Βοήθεια). Αντιθέτως, ενώ οι ΗΠΑ εξακολουθούν να κατέχουν αρχηγικό ρόλο σε δυτικοκεντρικούς πολυμερείς θεσμούς η Κίνα αντίθετα υιοθετεί ένα ρόλο ισότιμου εταίρου εντός των μη δυτικών διεθνών οργανισμών στους οποίους συμμετέχει, όπως ο οικονομικός συνεταιρισμός BRICS και ο σχετικός με πολυμερή ασφάλεια Οργανισμός Συνεργασίας της Σαγκάης. Σε κανένα υφιστάμενο πολυμερές πλαίσιο συνεργασίας η Κίνα δεν έχει κατορθώσει να παρουσιαστεί ως ηγεμονεύουσα ή έστω διευθύνουσα δύναμη.
Επιπλέον, κατά τη ψυχροπολεμική περίοδο ο ανταγωνισμός μεταξύ ΗΠΑ και ΕΣΣΔ συμπεριλάμβανε αμοιβαίες απόπειρες στρατιωτικής εξισορρόπησης μέσα από τη συνδρομή τρίτων κρατικών και μη κρατικών δρώντων στο πλαίσιο περιφερειακών συγκρούσεων όπως ο Πόλεμος του Βιετνάμ και η σοβιετική εισβολή στο Αφγανιστάν. Τουναντίον, η εμπλοκή της Κίνας στον τρέχοντα ρωσοουκρανικό πόλεμο είναι τουλάχιστον διακριτική και άμεσα συναφής προς τη γενικότερη απροθυμία της Κίνας να ανταγωνιστεί στρατιωτικά τις ΗΠΑ οπουδήποτε στον κόσμο πέρα ίσως από το άμεσο στρατηγικό της περιβάλλον, ένεκα του πεμπτουσιακού για την Κίνα ζητήματος της Ταϊβάν (Gang, 2022). Τέλος, σε αντίθεση με τις ΗΠΑ που πριν την αναγωγή τους σε υπερδύναμη κυριαρχούσαν ήδη στο δυτικό ημισφαίριο η Κίνα δεν έχει κατορθώσει να ηγεμονεύσει σε περιφερειακό επίπεδο (Kim, 2024). Οι σχέσεις της με πολλούς από τους γείτονές της είναι από ανταγωνιστικές μέχρι εχθρικές ενώ ταυτόχρονα δεν έχει αποκτήσει τη συγκατάθεση έστω σχετικά αδύναμων κρατών όπως οι Φιλιππίνες να αποδεχτούν την επικυριαρχία της. Ακόμα και οι σχέσεις της με τη Βόρεια Κορέα είναι εν πολλοίς συνεταιρικές και όχι ηγεμονικές. Συνολικά, η Κίνα δεν έχει ακόμα τη δυνατότητα να αποκτήσει στάτους υπερδύναμης, ασχέτως του τρέχοντος υπέρογκου οικονομικού εκτοπίσματός της (Bekkevold, 2023α).
Όπως οι εκτιμήσεις περί διπολικότητας δεν φαίνονται να επιβεβαιώνονται από τη διεθνοπολιτική πραγματικότητα έτσι και η αντίληψη ότι το διεθνές σύστημα βρίσκεται σε μια πολυπολική τροχιά (Ashford & Cooper, 2023; Mearsheimer, 2019; Walt, 2023) είναι εξίσου επισφαλής. Παρά την σημαντική άνοδο σε επίπεδο «σκληρής» ισχύος ανταγωνιστών των ΗΠΑ όπως η Κίνα και η Ρωσία ή έτερων περιφερειακών δυνάμεων όπως η Ινδία και η Βραζιλία, η τρέχουσα διαμόρφωση της διεθνούς τάξης δεν παραπέμπει σε καμιά περίπτωση στην πολυπολικότητα της περιόδου μετά τους ναπολεόντειους πολέμους ή της περιόδου του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Τούτο γιατί οι ΗΠΑ διατηρούν πλεονεκτήματα που υπερβαίνουν ποιοτικά όχι απλώς ποσοτικά τις δυνατότητες έτερων κρατών. Οι πηγές ισχύος των ΗΠΑ δεν είναι απλά υλικές αλλά δομικές. Οι τελευταίες προέρχονται από την ηγεμονική θέση που οι ΗΠΑ καταλαμβάνουν σε μια πληθώρα διεθνών δομών σχετικών με ασφάλεια, εμπόριο, χρηματοοικονομικές ροές και τεχνολογία (Strange, 1987). Τα πλεονεκτήματα αυτά ανάγονται στις απαρχές του Ψυχρού Πολέμου και εξακολουθούν να διατηρούνται μέχρι σήμερα (Winecoff, 2020) με τις ΗΠΑ να κατέχουν τη σπάνια δυνατότητα να χειραγωγούν τις υπάρχουσες δικτυακές δομές διανομής πόρων και να παρεμποδίζουν την παροχή οφελών σε εχθρικούς δρώντες (Farrell & Newman, 2019). Συνολικά, το διεθνές σύστημα δε φαίνεται να είναι ούτε καν ανισόρροπα πολυπολικό με μία εκ των μεγάλων δυνάμεων να κατέχει απλώς περισσότερες δυνατότητες προβολής ισχύος από τις υπόλοιπες. Τούτο γιατί οι δυνατότητες των ΗΠΑ δεν είναι απλά περισσότερες, είναι διαφορετικές. Κατ’ επέκταση, η ρητορική περί πολυπολικότητας που υιοθετούν ηγέτες όπως ο Βλαντίμιρ Πούτιν και ο Σι Τζινπίνγκ περισσότερο αντανακλά την επιθυμία τους να απονομιμοποιήσουν υφιστάμενους δυτικούς θεσμούς παρά αντικειμενικές μεταβολές ισχύος στο διεθνές σύστημα.
Προκειμένου να αντισταθμίσουν το δομικό πλεονέκτημα των ΗΠΑ, οι ανταγωνιστές τους επιχειρούν να οικοδομήσουν έτερες διακρατικές δομές, ιδρύοντας πλήρως αποσπασμένους από τη Δύση θεσμούς ασφάλειας και οικονομικής συνεργασίας και χρησιμοποιώντας στις μεταξύ τους συναλλαγές εθνικά νομίσματα. Οι παραπάνω ενέργειες είναι συναφείς με περισσότερο εξεζητημένες ερμηνείες περί της δομής του διεθνούς συστήματος, οι οποίες θεωρούν ότι έχει διαμορφωθεί μια δομή πολυμερούς διπολικότητας ή εναλλακτικά διμερούς πολυπολικότητας (Λίτσας, 2022; Baru, 2023). Στο επίκεντρο των συγκεκριμένων διαμορφώσεων βρίσκεται ο ανταγωνισμός μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας και στην περιφέρειά τους οι υπόλοιπες ανερχόμενες δυνάμεις, οι οποίες προσπαθούν να επωφεληθούν συντασσόμενες με το έναν ή τον άλλο πόλο ισχύος, αναπτύσσοντας ευκαιριακούς δεσμούς συνεργασίας. Ωστόσο, τούτη η εικόνα είναι περισσότερο συναφής αναφορικά με ό,τι συμβαίνει στον ανατολικό πόλο παρά στο δυτικό. Μεταξύ των δυτικών κρατών υπάρχει πολύ έντονη ευθυγράμμιση στις αντιλήψεις περί συλλογικού συμφέροντος (με τις ΗΠΑ συνήθως να αποτελούν τον οδοδείκτη προς τον οποίο συντάσσονται τα συμφέροντα των υπολοίπων) λόγω της σημαντικής υπερεθνικής ολοκλήρωσης που έχει σημειωθεί σε επίπεδο οικονομίας και ασφάλειας εντός ΕΕ του ΝΑΤΟ αντίστοιχα. Η συμπαράταξη όλων σχεδόν των δυτικών κρατών απέναντι στη Ρωσία στο πλαίσιο του ρωσοουκρανικού πολέμου αποτελεί χαρακτηριστική ένδειξη μετάβασης της Δύσης προς το στάδιο ανάδυσης μιας «καντιανής» κοινότητας κρατών (Wendt, 1999, σ. 297), η οποία συνεπάγεται την επικράτηση συλλογικών αντιλήψεων περί κοινών φίλων ή εχθρών.
Κατά συνέπεια, η «Παγκόσμια Δύση» υπό την ηγεσία των ΗΠΑ τείνει να αντιλαμβάνεται τον εαυτό της ως πολιτισμικά ομοιόμορφο και οντολογικά διακριτό από τον υπόλοιπο κόσμο. Το στοιχείο αυτό απουσιάζει από τους αναδυόμενους κόσμους της «Παγκόσμιας Ανατολής» και του «Παγκόσμιου Νότου» (Ikenberry, 2024). Τα συμμετέχοντα σε αυτούς κράτη μοιράζονται απλώς κοινές επιθυμίες οικονομικής μεγέθυνσης αλλά και ενίοτε εναντίωσης σε ορισμένες πολιτισμικές αξίες και νόρμες της δυτικής νεωτερικότητας (Bettiza & Lewis, 2020). Ως αποτέλεσμα, προβαίνουν σε εργαλειακούς συνασπισμούς εξισορρόπησης της επιρροής της Δύσης προκειμένου να υπερασπιστούν συλλογικά την οντολογική ακεραιότητά τους χωρίς, ωστόσο, αυτό να συνεπάγεται την απαλοιφή της μεταξύ τους πολιτισμικής ετερότητας. Η ιδεολογική ομοιογένεια που συνήθως χαρακτηρίζει ένα συνεκτικό μπλοκ κρατών στο πλαίσιο της διπολικότητας (Σπυρόπουλος, 2010, σ. 311) απουσιάζει. Έτσι, η σινορωσική προσέγγιση περισσότερο προσιδιάζει σε μια στρατηγική συμμαχία με στόχο την εξωτερική εξισορρόπηση απέναντι σε έναν κοινό αντίπαλο παρά σε μια αμοιβαία κατανόηση του άλλου ως «φυσικό σύμμαχο» λόγω κοινών πολιτισμικών αρχών και αξιών.
Το αντίθετο συμβαίνει στην περίπτωση πολλών ευρωπαϊκών κρατών, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας, ως προς τον τρόπο που αντιλαμβάνονται τη συμμαχία τους προς τις ΗΠΑ, μολονότι αυτό δε σημαίνει ότι και οι ΗΠΑ κατανοούν τις σχέσεις τους προς τους συμμάχους τους σε Ευρώπη και Ανατολική Ασία ως αποκλειστικά συναδελφικές και όχι ως ηγεμονικές. Σε κάθε περίπτωση οι στενές διασυνδέσεις εντός Δύσης σε επίπεδο ασφάλειας, οικονομίας και ιδεών προσδίδουν στις ΗΠΑ ένα ανταγωνιστικό πλεονέκτημα που κανένα άλλο κράτος στο κόσμο δε διαθέτει. Η Κίνα, η Ρωσία, η Ινδία και έτερα ανερχόμενα κράτη εξακολουθούν να ζουν σχεδόν αποκλειστικά σε έναν κόσμο αναρχίας και ετερότητας. Οι ΗΠΑ ζούνε σε αυτόν τον κόσμο μονάχα εν μέρει.
Βάσει των παραπάνω συμπεραίνεται ότι οι ΗΠΑ παραμένουν η μοναδική υπερδύναμη της υφηλίου (Κωτούλας, 2023; Bekkevold, 2023β; Brooks & Wohlforth, 2023; Winecoff, 2020), διότι κατέχουν ποιοτικά, μη συμβατικά πλεονεκτήματα που κανένα κράτος δε δύναται να αποκτήσει απλά μέσα από διαδικασίες εσωτερικής ενδυνάμωσης όπως αύξηση του ΑΕΠ ή των στρατιωτικών δαπανών και εξωτερικής εξισορρόπησης όπως διαμόρφωση νέων συμμαχιών ή νέων πολυμερών θεσμών. Εντούτοις, η τρέχουσα περίοδος αναμφίβολα διακρίνεται από εντονότερη αμφισβήτηση και απόρριψη του ηγεμονικού ρόλου των ΗΠΑ. Ενώ, όμως, η μονοπολικότητα αποδομείται στο επίπεδο της ιδεολογίας και των υποκειμενικών αντιλήψεων δεν έχει συμβεί το ίδιο στο επίπεδο της αντικειμενικής διεθνοπολιτικής πραγματικότητας. Είναι, λοιπόν, εύλογο να υποτεθεί ότι οι ΗΠΑ θα απωλέσουν το στάτους υπερδύναμης που κατέχουν μονάχα έτσι όπως ακριβώς το κατέκτησαν: Μέσα από έναν παγκόσμιο πόλεμο. Μόνο τότε θα ανοίξει πιθανώς ο δρόμος για την απόκτηση περισσότερο εξεζητημένων μορφών ισχύος και για έτερα ανερχόμενα κράτη όπως η Κίνα.
Αναφορές
Α. Βιβλία
Σπυρόπουλος, Γ. Μ. (2010). Διεθνείς Σχέσεις. Ρεαλιστική Προσέγγιση, Θεωρία και Πράξη. Ποιότητα.
Allison, G. T. (2017). Destined for war: Can America and China escape Thucydides’s trap? Houghton Mifflin Harcourt.
Wendt, A. E. (1999). Social Theory of International Politics. Cambridge University Press.
Β. Επιστημονικά άρθρα
Bettiza, G., & Lewis, D. (2020). Authoritarian powers and norm contestation in the liberal international order: Theorizing the power politics of ideas and identity. Journal of Global Security Studies, 5(4), 559–577.
Farrell, H., & Newman, A. L. (2019). Weaponized interdependence: How global economic networks shape state coercion. International Security, 44(1), 42–79.
Flockhart, T. (2016). The coming multi-order world. Contemporary Security Policy, 37(1), 3–30.
Ikenberry, G. J. (2024). Three Worlds: The West, East and South and the competition to shape global order. International Affairs, 100(1), 121–138.
Kupchan, C. (2021). Bipolarity is back: Why it matters. The Washington Quarterly, 44(4), 123–139.
Lind, J. (2024). Back to bipolarity: How China’s rise transformed the balance of power. International Security, 49(2), 7–55.
Mearsheimer, J. J. (2019). Bound to fail: The rise and fall of the liberal international order. International Security, 43(4), 7–50.
Strange, S. (1987). The persistent myth of lost hegemony. International Organization, 41(4), 551–574.
Winecoff, W. K. (2020). “The persistent myth of lost hegemony,” revisited: Structural power as a complex network phenomenon. European Journal of International Relations, 26(1_suppl), 209–252.
Γ. Διαδικτυακές πηγές
Λίτσας, Σ. (2022, Οκτώβριος 20). Ο Ρόλος του Ρώσο-Ουκρανικού Πολέμου ως Εργαλείο Δομικής Μεταβολής. Διαθέσιμο σε: Οι διεθνείς επιπτώσεις του πολέμου στην Ουκρανία, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας. https://www.youtube.com/watch?v=GT5-4LeeWiM
Ashford, E., & Cooper, E. (2023, Οκτώβριος 5). Yes, the world is multipolar. Foreign Policy. Διαθέσιμο σε: https://foreignpolicy.com/2023/10/05/usa-china-multipolar-bipolar-unipolar/
Baru, S. (2023, Φεβρουάριος 28). US, China and Global South in a ‘Bi-Multipolar’ world. The Wire. Διαθέσιμο σε: https://thewire.in/books/us-china-global-south-multipolar-world
Bekkevold, J. I. (2023α, Μάρτιος 2). Why China is not a superpower. Foreign Policy. Διαθέσιμο σε: https://foreignpolicy.com/2023/03/02/china-superpower-us-new-cold-war-rivalry-geopolitics/
Bekkevold, J. I. (2023β, Σεπτέμβριος 22). No, the world is not multipolar. Foreign Policy. Διαθέσιμο σε: https://foreignpolicy.com/2023/09/22/multipolar-world-bipolar-power-geopolitics-business-strategy-china-united-states-india/
Brooks, S. G., & Wohlforth, W. C. (2023, Απρίλιος 18). The myth of multipolarity. Foreign Affairs, 102(3). Διαθέσιμο σε: https://www.foreignaffairs.com/united-states/china-multipolarity-myth
Fukuyama, F. (2021, Νοέμβριος 8). Francis Fukuyama on the end of American hegemony. The Economist. Διαθέσιμο σε: https://www.economist.com/the-world-ahead/2021/11/08/francis-fukuyama-on-the-end-of-american-hegemony
Gang, Q. (2022, Μάρτιος 15). Where we stand on Ukraine. Washington Post. Διαθέσιμο σε: https://www.washingtonpost.com/opinions/2022/03/15/china-ambassador-us-where-we-stand-in-ukraine/
Kim, H. K. (2024, Μάρτιος 11). Why China is not an Asian regional power. Modern Diplomacy. Διαθέσιμο σε: https://moderndiplomacy.eu/2024/03/11/why-china-is-not-an-asian-regional-power/
Κωτούλας, Ι. Ε. (2023). Ο μύθος του πολυπολικού κόσμου. Foreign Affairs – The Hellenic Edition, 81. Διαθέσιμο σε: https://foreignaffairs.gr/articles/74210/ioannis-kotoylas/o-mythos-toy-polypolikoy-kosmoy
Walt, S. M. (2023, Ιούλιος 3). America is too scared of the multipolar world. Foreign Policy. Διαθέσιμο σε: https://foreignpolicy.com/2023/03/07/america-is-too-scared-of-the-multipolar-world/
Πηγή εικόνας: Η εικόνα παρήχθη με χρήση εργαλείου Τεχνητής Νοημοσύνης.