Γράφει ο Θοδωρής Σκαρβέλης
Ο Sir Halford John Mackinder (1861-1947) ήταν γνωστός Βρετανός γεωγράφος, πολιτικός, και ακαδημαϊκός. Ίδρυσε τη Σχολή Αγγλοσαξονικής Γεωπολιτικής και έγινε ηγετική μορφή στην κλασική γεωπολιτική. Το όνομά του συνδέεται με γνωστές θεωρίες όπως η Pivot Area, το Heartland, ο Midland Ocean και το Lenaland (Klemensits, 2021, σ.21). Θεωρούμενος ευρέως ως ο πατέρας της γεωπολιτικής, οι ιδέες του Mackinder για τη σημασία της Ευρασίας έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της γεωστρατηγικής σκέψης, και της πολιτικής ισχύος μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο (Klemensits, 2021, σ.21). Η πιο γνωστή θεωρία του είναι η θεωρία περί της «Heartland», την οποία ο Mackinder ανέπτυξε καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του και η οποία αποτελεί το ερευνητικό αντικείμενο του παρόντος άρθρου. Η πρώτη μορφή αυτής της θεωρίας παρουσιάστηκε ως «Pivot Area» και περιείχε τα εδάφη της Σιβηρίας, και της Κεντρικής Ασίας το 1904, ενώ η τελική μορφή περιλαμβάνει την Ανατολική Ευρώπη και τα εδάφη της Μαύρης Θάλασσας το 1943. Συνεπώς, ο Mackinder επηρεάστηκε από τα ιστορικά γεγονότα της εποχής του και με βάση αυτά διαμόρφωσε την θεωρία «Heartland».
Η θεωρία «Heartland» περιλαμβάνει τις περιοχές που θεωρούνται «η καρδιά της Γης» κατά τον Mackinder. Αυτή βασίζεται πάνω στην διάσημη διάλεξη του με τίτλο «The Geographical Pivot of History», την οποία παρουσίασε στη Βασιλική Γεωγραφική Εταιρεία το 1904, όπου υποστήριξε ότι η Ρωσία, και όχι η Γερμανία, ήταν ο κύριος στρατηγικός αντίπαλος της Βρετανίας (Mackinder, 1904). Η περιοχή έξω από τον άξονα χωρίζεται στην «Εσωτερική Ημισέληνο», που αποτελείται από την Ευρώπη και τη Νότια, Νοτιοδυτική και Ανατολική Ασία. Αντίστοιχα, η «Εξωτερική Ημισέληνος» περιλαμβάνει τη Βρετανία, τη Βόρεια και Νότια Αμερική, τη Νότια Αφρική, την Αυστραλία και την Ιαπωνία (Ismailov & Papava, 2010, σ.85). Σύμφωνα με την εν λόγω διάκριση, η Ρωσική Αυτοκρατορία ως χερσαία δύναμη που κατέχει τις περιοχές του άξονα, επιδιώκει την επέκτασή της προς στις περιφερειακές ζώνες (Klemensits, 2021, σ.23).
Μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, το μεταβαλλόμενο γεωπολιτικό περιβάλλον οδήγησε τον Mackinder στην αναθεώρηση του προηγούμενου έργου του, προσθέτοντας νέες ιδέες που οδήγησε στην δημοσίευση του 1919. Παρατήρησε ότι οι τρεις ήπειροι της Ασίας, της Αφρικής και της Ευρώπης αποτελούσαν σχεδόν το ένα τέταρτο της χερσαίας έκτασης του κόσμου και την ονόμασε «Παγκόσμιο Νησί» (World Island) (Mackinder, 1919, σ.8). Ωστόσο, το κλειδί για τη στρατηγική κυριαρχία ήταν αυτό που ονόμασε «Heartland», που προηγουμένως ονομαζόταν «Pivot Area», το οποίο αποτελούνταν από ένα μέρος της Ευρασίας γύρω από τη Μαύρη, και τη Βαλτική Θάλασσα, τον Καύκασο, την Κεντρική Ασία, και περιοχές της σημερινής Ρωσίας (Sempa, 2000).
Όπως καθίσταται αντιληπτό, παρά τους αιώνες τεχνολογικής προόδου, η γεωγραφία κατέχει κεντρικό ρόλο στην διαμόρφωση της παγκόσμιας τάξης στην θεωρία «Heartland». Έκτοτε, οι περισσότερες γεωπολιτικές θεωρίες, επηρεαζόμενες από το «Heartland», υποστηρίζουν ότι οι περισσότερες ένοπλες συγκρούσεις περιλαμβάνουν ένα ισχυρό ναυτικό εναντίον ενός ισχυρού στρατού. Με άλλα λόγια, η θαλάσσια δύναμη και η χερσαία δύναμη είναι προορισμένες να συγκρουστούν (Knutsen, 2014, σ.837). Ευλόγως διαπιστώνει κανείς πως βασικό χαρακτηριστικό σε όλες τις μορφές της θεωρίας του «Heartland» είναι ο γεωγραφικός ντετερμινισμός που την διαπνέει (Tierney Jr., 2016).
Συγκεκριμένα, ο Mackinder ανέδειξε την ισχύ της γεωπολιτικής θέσης της Ρωσικής Αυτοκρατορίας ταυτίζοντάς την σε μεγάλο βαθμό με την γεωμορφολογία του εδάφους της, το οποίο είναι πλούσιο σε φυσικούς πόρους (Bassin & Aksenov, 2006, σ.103). Κατά συνέπεια, η βασική θεώρηση του «Heartland» θέτει το παγκόσμιο κέντρο των χερσαίων δυνάμεων, στην εσωτερική Ευρασία, η οποία αποτελείται από τα εδάφη της Ρωσικής Αυτοκρατορίας και βρίσκεται σε ανταγωνισμό με την προεξάρχουσα θαλάσσια δύναμη, το κέντρο της οποίας επρόκειτο τότε να μεταφερθεί από τη Μ. Βρετανία στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ωστόσο, ο Mackinder δεν έλαβε υπόψη του αρκετούς ανθρωπογενείς παράγοντες, οι οποίοι ήταν απαραίτητοι για την αξιοποίηση αυτών των πόρων, όπως λχ, η ύπαρξη εκτενούς σιδηροδρομικού συστήματος στην περιοχή.
Η αναθεωρημένη έκδοση του 1919 αναπτύσσει περεταίρω το γεωπολιτικό σχήμα της «Εσωτερικής Ημισελήνου» (Weigert, 1945). Συγκεκριμένα, σ’ αυτήν την έκδοση η «Ημισέληνος» συνιστά μόνο το ένα πέμπτο της χερσαίας έκτασης του «Παγκόσμιου Νησιού» (Ευρασία-Αφρική), και φιλοξενεί τα τέσσερα πέμπτα του πληθυσμού του (Mackinder, 1919, σ.103). Αυτή ήταν η πιο ισχυρή περιοχή του «Παγκόσμιου Νησιού». Οι δυνάμεις στο «Εσωτερικό Ημισέληνο» κατά την περίοδο εκείνη δεν αντιμετώπιζαν απειλές από τις χερσαίες δυνάμεις και μπορούσαν να δημιουργήσουν τις δικές τους αυτοκρατορίες (Venier, 2024). Ωστόσο, ακόμα και τότε, οι δυνάμεις που βρίσκονται στο «Εσωτερικό Ημισέληνο» δεν μπορούσαν να κυριαρχήσουν στο «Παγκόσμιο Νησί». Εξάλλου, δεν είχαν πλησιάσει την «καρδιά της Γης». Το 1919, ο Mackinder εξακολουθούσε να εμμένει στην ιδέα ότι η Ρωσική Αυτοκρατορία ήταν ο κύριος ανταγωνιστής της Μεγάλης Βρετανίας.
Το «Heartland» χαρακτηρίζεται από το γεγονός ότι είναι δυσπρόσιτο από τις μεγάλες ναυτικές δυνάμεις του Ατλαντικού. Η περιοχή είναι απομονωμένη από τον ωκεανό, από τους Αρκτικούς πάγους στα βόρεια, τις οροσειρές των Καρπαθίων, του Ζάγκρο και των Ιμαλαίων, και τις ερήμους της Αραβίας, και της Γκόμπι στο ενδιάμεσο. Τα ποτάμια της καταλήγουν είτε σε κλειστές θάλασσες, όπως ο Εύξεινος Πόντος, είτε στον Αρκτικό ωκεανό. Επομένως, τα κράτη που βρίσκονται στο «Εσωτερικό Ημισέληνο», και το «Εξωτερικό Ημισέληνο» δεν είχαν καμία πρόσβαση προς το «Heartland» (Mackinder, 1904, σ.312). Γεωγραφικά, η περιοχή αυτή εκτείνεται από τον ποταμό Βόλγα στα δυτικά μέχρι την ανατολική Σιβηρία, και έπειτα από τα βουνά των Ιμαλαΐων στα νότια μέχρι τη Θάλασσα του Αρκτικού στα βόρεια.
Αυτό που κατέστησε το «Heartland» μια γεωγραφικά σημαντική περιφέρεια ήταν το γεγονός ότι ο Mackinder το αποκάλεσε «το μεγαλύτερο φυσικό οχυρό στη γη». Αλλά και αυτό είχε μια «Αχίλλειο πτέρνα», που για εκείνον ήταν το άνοιγμά του στα δυτικά, κάπου ανάμεσα στη Μαύρη και τη Βαλτική Θάλασσα, που το εξέθετε σε εξωτερικές επιθέσεις (Ismailov & Papava, 2010, σ.86). Αυτό το γεωγραφικό κενό τον οδήγησε στην περίφημη «χρυσή» τριάδα της γεωπολιτικής: «Όποιος κυβερνά την Ανατολική Ευρώπη ελέγχει το Heartland: Όποιος ελέγχει το Heartland ελέγχει το Παγκόσμιο Νησί: Όποιος ελέγχει το Παγκόσμιο Νησί ελέγχει τον κόσμο» (Mackinder, 1919, σ.194).
Το 1943, ο Mackinder αναδιαμόρφωσε την έννοια του «Heartland», δηλώνοντας πως: «Το Heartland είναι το βόρειο μέρος και το εσωτερικό της Ευρασίας. Εκτείνεται από την Αρκτική ακτή έως τις κεντρικές ερήμους και έχει ως δυτικά όρια το ευρύ ισθμό μεταξύ της Βαλτικής και της Μαύρης Θάλασσας.» (Mackinder, 1943, σε παράθεση από τον Klemensits, 2021, σ.25). Οπότε, την νέα «καρδιά της Γης» αποτελούσαν τα εδάφη της Σοβιετικής Ένωσης. Ο Mackinder πίστευε ότι μια βιομηχανική δύναμη (βλ. ΕΣΣΔ) που ελέγχει το «Heartland», θα αποκτούσε πλεονέκτημα σε ό,τι αφορά την κινητικότητα στρατευμάτων, και την προβολή ισχύος παγκοσμίως, λόγω της αυτάρκειας της περιοχής σε πόρους και πρώτες ύλες (Blouet, 2005, σ. 5-6). Έτσι, ο Mackinder «έκρουε τον κώδωνα του κινδύνου» στην Μεγάλη Βρετανία, και στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής για τον Σοβιετικό κίνδυνο, επιμένοντας ότι ο στρατηγικός αντίπαλος είναι η Ρωσία (Krause, 2023).
Συμπερασματικά, η θεωρία «Heartland» του Mackinder, ίσως η γνωστότερη θεωρία γεωπολιτικής, έχει επηρεάσει καταλυτικά πολλές μεταγενέστερες γεωπολιτικές θεωρίες. Από τα παραπάνω προκύπτει ότι η θεωρία εξελίχθηκε εν αναλογία των ιστορικών περιόδων που έζησε ο Mackinder. Για αυτό τον λόγο οι περιοχές που εντάσσονταν στη θεωρία του «Heartland» παρουσίαζαν διακυμάνσεις, ανάλογες της έκτασης της γεωγραφικής επικράτειας της Τσαρικής Ρωσίας και εν συνεχεία της ΕΣΣΔ. Σε όλες τις εκδοχές της, ο Mackinder έδινε έμφαση στο γεωγραφικό και εν γένει γεωπολιτικό πλεονέκτημα της Ευρασίας, καθιστώντας την Heartland, τον κύριο στρατηγικό ανταγωνιστή των μεγάλων ναυτικών δυνάμεων. Τα χαρακτηριστικά της Ευρασίας σε συνδυασμό με τον έλεγχό της από μια βιομηχανική δύναμη αποτελούσαν τα συστατικά για την διαμόρφωση μίας παγκόσμιας ηγεμονίας, από την δύναμη που θα έθετε το Heartland υπό τον έλεγχό της. Επιπλέον, πρέπει να σημειωθεί ότι η θεωρία «Heartland», όπως όλες οι θεωρίες που ανήκουν στην κλασική γεωπολιτική, χαρακτηρίζεται από γεωγραφικό ντετερμινισμό, και οι συγγραφείς αυτών τελούν υπό την συγκεκριμένη αίρεση. Αυτή η παράμετρος ωστόσο, δεν απαξιώνει την συμβολή της εν λόγω θεωρίας στην διαμόρφωση της σύγχρονης στρατηγικής σκέψης, καθώς η θεωρία του Heartland – όπως και το σύνολο των θεωριών της κλασικής γεωπολιτικής – αποτέλεσαν τις πρώτες απόπειρες διατύπωσης συνεκτικών θεωρητικών μοντέλων για την ερμηνεία φαινομένων της διεθνούς πολιτικής.
Βιβλιογραφία:
Blouet, B. W. (2005). Global Geostrategy: Mackinder and the Defence of the West. Psychology Press.
Klemensits, P. (2021). The role of Eurasia in the Classical Geopolitical Theories. In Towards the Rise of Eurasia: Competing Geopolitical Narratives and Responses (Corvinus University of Budapest, pp. 17–34).
Mackinder, H. J. (1904). The Geographical Pivot of History (1904). The Geographical Journal, 170(4), 298–321.
Mackinder, H. J. (with University of California Libraries). (1919). Democratic ideals and reality; a study in the politics of reconstruction. London: Constable and Company, ltd. Διαθέσιμο σε: http://archive.org/details/democraticideals00mackiala
Επιστημονικά Άρθρα:
Bassin, M., & Aksenov, K. E. (2006). Mackinder and the Heartland Theory in Post-Soviet Geopolitical Discourse. Geopolitics, 11(1), 99–118. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.1080/14650040500524129
Ismailov, E., & Papava, V. (2010). Rethinking Central Eurasia. In SSRN Electronic Journal. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.2139/ssrn.2196485
Knutsen, T. L. (2014). Halford J. Mackinder, Geopolitics, and the Heartland Thesis. The International History Review, 36(5), 835–857.
Krause, O. (2023). Mackinder’s “heartland” – legitimation of US foreign policy in World War II and the Cold War of the 1950s. Διαθέσιμο σε: Geographica Helvetica, 78(1), 183–197. https://doi.org/10.5194/gh-78-183-2023
Sempa, F. (2000). Mackinder’s World. American Diplomacy. Διαθέσιμο σε: https://americandiplomacy.web.unc.edu/2000/02/mackinders-world/
Tierney Jr., J. J. (2016, March 10). Geopolitical Determinism: Dominos – The Institute of World Politics. Διαθέσιμο σε: https://www.iwp.edu/articles/2016/03/10/geopolitical-determinism-dominos/
Venier, P. (2024, May 26). The Geopolitical Thought of Sir Halford Mackinder. Géostratégie. Διαθέσιμο σε: https://geostrategie.ca/2024/05/27/the-geopolitical-thought-of-sir-halford-mackinder/
Weigert, H. W. (1945). Mackinder’s Heartland. The American Scholar, 15(1), 43–54.
Χάρτης 1: Mackinder, H. J. (1904). The Geographical Pivot of History (1904). The Geographical Journal, 170(4), σελ. 312.
Χάρτης 2: Ismailov, E., & Papava, V. (2010). Rethinking Central Eurasia. In SSRN Electronic Journal. Διαθέσιμος σε: https://doi.org/10.2139/ssrn.2196485, σ.87
Πηγή εικόνας: Blog – Chronique du Grand Jeu. Ob cf43ac copy-of-spykman. Διαθέσιμη σε:https://openverse.org/image/ccb0c9dd-df15-4d1f-b289-f5ff8875e117?q=heartland+theory