Γράφει η Χαρίτου Θεοδώρα
Η δίκη του στρατηγού Χασέ Εφραΐν Ρίος Μοντ υπήρξε μια από τις σημαντικότερες νομικές υποθέσεις στην ιστορία της Λατινικής Αμερικής. Ο πρώην δικτάτορας της Γουατεμάλας κατηγορήθηκε για γενοκτονία και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, λόγω της καταστολής των ιθαγενών Μάγια κατά τη διάρκεια της θητείας του (1982-1983) στον εμφύλιο πόλεμο της χώρας. Η δίκη του δεν ήταν μόνο μια ευκαιρία για δικαίωση των θυμάτων, αλλά και ένα κρίσιμο τεστ για το κράτος δικαίου στη Γουατεμάλα.
Μέσω ενός επιτυχημένου πραξικοπήματος, ο Ρίος Μοντ, ανέβηκε στην εξουσία στις 23 Μαρτίου 1982. Επέβαλε κατάσταση έκτακτης ανάγκης και στρατιωτικό καθεστώς, διέλυσε το Κογκρέσο και ανέστειλε το Σύνταγμα, αντικαθιστώντας το με Θεμελιώδες Καταστατικό της Γουατεμάλας (Διάταγμα-Νόμος 24-82). Η δικτατορία του κράτησε για 17 μήνες (έως 9 Αυγούστου 1983) και κατά τη διάρκεια της εφαρμόστηκε η στρατηγική «της καμένης γης», η οποία στόχευε στην εξάλειψη της κουμμουνιστικής απειλής. Η στρατηγική αυτή, γνωστή και ως «Επιχείρηση Σοφία» (Plan Sofia), περιλάμβανε την καταστροφή χωριών των Μάγια, μαζικές σφαγές των κατοίκων, καταστροφές στις υποδομές και εξαναγκαστική στρατολόγηση με την δημιουργία πολιτοφυλακών ( Peter Canby, 2012). Στην πράξη όμως, η πολιτική αυτή οδήγησε σε μαζικές σφαγές των ιθαγενών πληθυσμών, ιδίως των Μάγια-Ixil (Sciences Po, n.d). Για δεκαετίες κατάφερε να αποφύγει την δικαιοσύνη παραμένοντας ενεργός στη πολιτική ζωή της χώρας, καθώς εκλέχτηκε δύο φορές ως Πρόεδρος του Κογκρέσου της Γουατεμάλας (1995-1996 και 2000-2004) και ήταν αρχηγός του κόμματος Guatemalan Republican Front (1989-2013). Όμως, το 2012 έχασε την πολιτική του ασυλία και αναγκάστηκε να βρεθεί στο εθνικό δικαστήριο, αντιμετωπίζοντας κατηγορίες για γενοκτονία και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Συγκεκριμένα, θεωρήθηκε υπεύθυνος για τη δολοφονία 1.771 ιθαγενών Μάγια Ixil, στην επαρχία Ελ Κιτσέ, τον εκτοπισμό δεκάδων χιλιάδων ανθρώπων, καθώς ο στρατός του ισοπέδωσε ολόκληρα χωρία, τον συστηματικό βιασμό και τα βασανιστήρια ως μέσο εκφοβισμού του πληθυσμού και τέλος, τη στρατολόγηση παιδιών στον στρατό.
Ποια ήταν όμως η αρχή του τέλους; Στις 2 Δεκεμβρίου του 1999, η Rigoberta Menchú κατέθεσε καταγγελία στο Εθνικό Δικαστήριο της Ισπανίας κατά του πρώην επικεφαλής κράτους της Γουατεμάλας, Στρατηγού Εφραΐν Ρίος Μοντ και άλλων υψηλόβαθμων αξιωματούχων. Μάλιστα, η καταγγελία βασίστηκε στην αρχή της οικουμενικής δικαιοδοσίας (universal jurisdiction), η οποία επέτρεψε στα ισπανικά δικαστήρια να δικάσουν εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, γενοκτονία και βασανιστήρια, ακόμη και αν διαπράχθηκαν εκτός Ισπανίας (International Justice Resource Centre, n.d). Σύμφωνα με την καταγγελία, οι κατηγορούμενοι ήταν ένοχοι τρομοκρατίας, συστηματικών βασανιστηρίων καθώς και για διάπραξη γενοκτονίας μεταξύ του 1960 και 1996. Ένα χρόνο μετά, το ισπανικό Εθνικό Δικαστήριο αποδέχτηκε την πρόταση απόρριψης του εισαγγελέα και αποφάσισε ότι οι ενάγοντες δεν είχαν εξαντλήσει επαρκώς τα νομικά μέσα στη Γουατεμάλα. Οκτώ χρόνια μετά (14 Μαρτίου 2008), εκδόθηκε ένταλμα σύλληψης για τον στρατηγό (International Crimes Database, n.d.). Η δίκη του ξεκίνησε τον Μάρτιο του 2013 και πάνω από 100 μάρτυρες παρείχαν ανατριχιαστικές μαρτυρίες για τις σφαγές, τις εκτελέσεις, τους βιασμούς και τα βασανιστήρια που έλαβαν χώρα κάτω από την δικτατορία του. Κράτησε για περίπου έναν μήνα, και στις 10 Μαΐου 2013, το Ανώτατο Δικαστήριο της Γουατεμάλας καταδίκασε τον πρώην δικτάτορα σε 80 χρόνια φυλάκισης, 50 χρόνια για διάπραξη γενοκτονίας και 30 χρόνια για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Αυτή η απόφαση, ήταν ιστορική καθώς ήταν η πρώτη φορά που ένας αρχηγός κράτους καταδικάστηκε για γενοκτονία από ένα εθνικό και όχι διεθνές δικαστήριο. Μάλιστα, ο δικαστής Yassmin Barrios δήλωσε ότι ο κατηγορούμενος είχε πλήρη επίγνωση των πράξεων του και των σχεδιασμών του για την εξόντωση των αυτοχθόνων Ixil.
Βέβαια, η δίκη αντιμετώπισε και ορισμένες δυσκολίες. Η πρώτη και η πιο σημαντική ήταν η αλλαγή της ετυμηγορίας. Στις 20 Μαΐου του 2013, μόλις 10 μέρες μετά την αρχική απόφαση, το Συνταγματικό Δικαστήριο της χώρας ανέτρεψε την ετυμηγορία, επικαλούμενο διαδικαστικά λάθη. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την ακύρωση της καταδίκης και την απαίτηση για νέα δίκη, η οποία καθυστερούσε συνεχώς. Η καθυστέρηση του προγραμματισμού μιας νέας δίκης οφειλόταν στο γεγονός ότι το 2016 το νέο δικαστήριο αποφάσισε ότι ο Ρίος Μοντ δεν ήταν σε θέση να συμμετάσχει ενεργά στη διαδικασία, λόγω άνοιας, με αποτέλεσμα η νέα δίκη να διεξαχθεί κεκλεισμένων των θυρών (Human Rights Watch, 2013). Αυτή η απόφαση φάνηκε να εξαγριώνει τις οικογένειες των θυμάτων, καθώς δεν θα αποδιδόταν ποτέ δικαιοσύνη. Και έτσι έγινε. Παρά την επιμονή των θυμάτων και των οικογενειών τους, η υπόθεση δεν ολοκληρώθηκε ποτέ καθώς ο Ρίος Μοντ, πέθανε την 1η Απριλίου του 2018 χωρίς να υπάρξει τελική καταδίκη.
Η υπόθεση αυτή, ωστόσο, άφησε βαθύ αποτύπωμα στη συλλογική μνήμη του λαού της Γουατεμάλας και στη διεθνή κοινότητα. Παρά την ακύρωση της αρχικής καταδίκης, το γεγονός ότι έφτασε να δικάζεται ένας πρώην ηγέτης από εθνικό δικαστήριο για γενοκτονία αποτελεί ιστορικό ορόσημο. Καθιέρωσε ένα σημαντικό προηγούμενο για την απόδοση ευθυνών σε πρώην ηγέτες για εγκλήματα πολέμου και γενοκτονία (Center for Justice and Accountability, n.d.). Επιπλέον, συνέβαλε στην ενδυνάμωση των επιζώντων, καθώς για πρώτη φορά τους δόθηκε η δυνατότητα να μιλήσουν ανοιχτά για τα δεινά που υπέστησαν, συμβάλλοντας καθοριστικά στη καταγραφή της ιστορικής αλήθειας. Η δίκη αυτή υπήρξε ορόσημο για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη διεθνή δικαιοσύνη, αποδεικνύοντας ότι ακόμη και οι ισχυρότεροι μπορούν να κληθούν να λογοδοτήσουν. Παράλληλα, σημειώθηκε και δικαστική πρόοδος: η υπόθεση ενέπνευσε παρόμοιες διαδικασίες και σε άλλες χώρες της Λατινικής Αμερικής, ενισχύοντας τη δικαστική κινητοποίηση απέναντι σε εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Ωστόσο, αυτές οι κατακτήσεις επισκιάστηκαν γρήγορα από σοβαρές αντιπαραθέσεις. Η αδυναμία εκτέλεσης της καταδικαστικής απόφασης κατέδειξε βαθιές αδυναμίες του νομικού και πολιτικού συστήματος της Γουατεμάλας, όπου οι στρατιωτικές και πολιτικές ελίτ εξακολουθούν να διατηρούν ισχύ και να παρεμβαίνουν στη διαδικασία απονομής δικαιοσύνης.
Συμπερασματικά, η υπόθεση αυτή λειτούργησε ταυτόχρονα ως πηγή έμπνευσης αλλά και ως προειδοποίηση: ενέπνευσε άλλα κράτη να προχωρήσουν σε διώξεις εγκλημάτων πολέμου, ενώ παράλληλα αποκάλυψε πόσο εύθραυστη μπορεί να είναι η δικαιοσύνη όταν ισχυρά συμφέροντα παραμένουν άθικτα.
Πηγές:
- Canby, (2012). The Documents and the Murderers, The New Yorker 100. Διαθέσιμο σε: https://www.newyorker.com/news/news-desk/the-documents-and-the-murderers
- Center for Justice and Accountability (CJA) (n.d.). The Guatemala Genocide Case. Διαθέσιμο σε: https://cja.org/what-we-do/litigation/the-guatemala-genocide-case/
- Human Rights Watch. (2013, May 10). Guatemala: Ríos Montt convicted of genocide. Διαθέσιμο σε: https://www.hrw.org/news/2013/05/10/guatemala-rios-montt-convicted-genocide
- International Crimes Database. (n.d.). Ríos Montt case. Διαθέσιμο σε: https://www.internationalcrimesdatabase.org/Case/948/R%C3%ADos-Montt/
- International Justice Resource Center (n.d), Universal Juridiction. Διαθέσιμο σε: https://ijrcenter.org/cases-before-national-courts/domestic-exercise-of-universal-jurisdiction/
- LiFO. (2018). Πέθανε ο Εφραΐν Ρίος Μοντ, πρώην δικτάτορας της Γουατεμάλας. Διαθέσιμο σε: https://www.lifo.gr/now/world/pethane-o-efrain-rios-mont-proin-diktatoras-tis-goyatemalas?page=1%2C0
- Rincón Parra, J. (2012, March). Η Γουατεμάλα θυμάται τα θύματα του εμφυλίου πολέμου. Global voices. Διαθέσιμο σε: https://el.globalvoices.org/2012/03/9929
- Sciences Po. (n.d.). Rios Montt: Un procès qui divise le Guatemala. Διαθέσιμο σε: https://www.sciencespo.fr/opalc/content/rios-montt-un-proces-qui-divise-le-guatemala
- The American Journal of International Law. (2006). Guatemala Genocide Case Judgement no. STC237/2005. Διαθέσιμο σε: https://www.jstor.org/stable/3518840
Πηγή εικόνας:
- Sciences Po. (n.d.). Rios Montt: Un procès qui divise le Guatemala. Διαθέσιμο σε: https://www.sciencespo.fr/opalc/content/rios-montt-un-proces-qui-divise-le-guatemala