Loading...
Πρόσφατες αναλύσεις
European Climate Pact Project 2024 - together.euEuropean Elections 2024 - together.euProject European & International Law IIΔιεθνής και Ευρωπαϊκή Πολιτική Επικαιρότητα

Η Βαλκανική Διαδρομή: Οργανωμένο έγκλημα στη Νοτιοανατολική Ευρώπη — Βασικές αιτίες, τρέχουσες εξελίξεις και μελλοντικές προκλήσεις

Γράφει η Ελένη Ανεσιάδου

Τα Βαλκάνια είναι μια περιοχή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, συνολικής έκτασης περίπου 550.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων και υψίστης γεωπολιτικής και γεωστρατηγικής σημασίας. Ο όρος «Βαλκάνια» πολλές φορές έχει λανθασμένα συνδεθεί με τον «βαλκανισμό», δηλαδή τον ορισμό που χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει το σύνολο των κρατών που ανήκαν στην περιοχή της Βαλκανικής χερσονήσου και, μετά τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ανέπτυξαν διάφορες επεκτατικές πολιτικές, υποκινώντας έτσι πολλαπλές ένοπλες εθνοτικές συγκρούσεις μεταξύ τους (Hobsbawm, 2005).

Σήμερα, αν και τα Βαλκάνια έχουν αναπτυχθεί κατά πολύ, παραμένουν αντιμέτωπα με τη μάστιγα του διεθνούς οργανωμένου εγκλήματος, το οποίο συνεχίζει και ανθίζει στην περιοχή. Ξεκινώντας, θα θέλαμε να ορίσουμε το διεθνές οργανωμένο έγκλημα, για το οποίο μέχρι και σήμερα δεν υπάρχει ένας καθολικά αποδεκτός ορισμός. Ωστόσο, φαίνεται να έχει προκύψει μια μερικώς συναίνεση γύρω από τον ευρύ ορισμό που δίνει η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών κατά του Διεθνούς Οργανωμένου Εγκλήματος. Σύμφωνα με τον ορισμό αυτόν, η οργανωμένη εγκληματική ομάδα είναι μια δομημένη ομάδα τριών ή περισσότερων προσώπων, που υφίσταται για ορισμένο χρονικό διάστημα και ενεργεί συντονισμένα με σκοπό τη διάπραξη ενός ή περισσότερων σοβαρών εγκλημάτων ή αδικημάτων με σκοπό την απόκτηση, άμεσα ή έμμεσα, οικονομικού ή άλλου υλικού οφέλους (UNODC, 2004, άρθρο 2). Επιπλέον, η ευμετάβλητη φύση του διεθνούς οργανωμένου εγκλήματος και οι διάφορες μέθοδοι που χρησιμοποιούνται κατά τη διάπραξή του δυσχεραίνουν τόσο την πρόληψη του και τον περιορισμό όσο και τη συλλογή επαρκών δεδομένων και τεκμηρίων για την αντιμετώπιση του. Ακόμα, οι εγκληματικές ομάδων του οργανωμένου εγκλήματος δεν λειτουργούν με τη μορφή πυραμίδας, αλλά συνεργατικά ως αυτόνομα κύτταρα ενός οργανισμού (GI-TOC’s Observatory, 2023).

Η «βαλκανική οδός» ή «βαλκανική διαδρομή» είναι η μια από τις πιο γνωστές κατευθύνσεις που επιλέγουν οι εγκληματικές ομάδες για την παράνομη διακίνηση. Η οδός αυτή δημιουργήθηκε όταν άρχισε να γίνεται ευρέως διαδεδομένη ως θεραπευτικό μέσο στην ευρωπαϊκή ήπειρο η χρήση της ηρωίνης. Χρησιμοποιήθηκε για τη διασύνδεση Αφγανιστάν, χώρα παραγωγής της ηρωίνης, και γενικότερα της ασιατικής ηπείρου με την Τουρκία για να καταλήξει στην Ευρώπη. Στη συνέχεια και κατά τη δεκαετία του ’70, η βαλκανική οδός, κυρίως λόγω των γεωπολιτικών χαρακτηριστικών των Βαλκανίων, έγινε ιδιαίτερα δημοφιλής και εξελίχθηκε ως βασική δίοδος για άλλα εγκλήματα πέρα από διακίνηση ναρκωτικών, όπως το εμπόριο λευκής σαρκός, η διακίνηση λαθρομεταναστών και όπλων, κ.ά. (UNODC, 2004).

Επίσης, αξίζει να σημειωθεί πως η βαλκανική διαδρομή διακρίνεται στην ανατολική μεσογειακή διαδρομή, η οποία ενώνει την Τουρκία με την Ελλάδα διά θαλάσσης και στη δυτική βαλκανική διαδρομή, δηλαδή τη διαδρομή που ενώνει τις βαλκανικές χώρες χερσαία, μέσω των κρατών της Βόρειας Μακεδονίας, του Κοσσυφοπεδίου, του Μαυροβουνίου, της Αλβανίας, της Σερβίας, της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης και στη συνέχεια μέσω της Ρουμανίας, Ουγγαρίας ή Κροατίας, μέχρι τη Δυτική Ευρώπη. Στη σύγχρονη εποχή, ο ασκός του Αιόλου για τη βαλκανική διαδρομή άνοιξε ξανά το 2015, όταν και επανήλθε το μεταναστευτικό και οι τεράστιες παράνομες μεταναστευτικές ροές, οι οποίες ξεκινώντας από την Ελλάδα και περνώντας μέσα από τα Δυτικά Βαλκάνια έφταναν στην Κεντρική Ευρώπη (Border Violence Monitoring Network, 2024).

Οι παράγοντες που έχουν οδηγήσει στην ανάπτυξη, διατήρηση και θέσπιση της βαλκανικής οδού για την πραγματοποίηση και διάπραξη εγκληματικών ενεργειών μπορούν να διακριθούν σε δυο μεγάλες κατηγορίες: α) η πολιτική και οικονομική κατάσταση των Βαλκανίων και β) η γεωγραφική τους θέση. Αναφορικά με την πρώτη, είναι γνωστό πως μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, δημιουργήθηκε ένα κράτος στην Ευρώπη, η Γιουγκοσλαβία, η οποία αποτελούταν από πολλές διαφορετικές εθνοτικές ομάδες. Κατά την περίοδο 1991-2001, έλαβε χώρα μια σειρά εμφυλίων πολέμων, εθνοτικών συγκρούσεων και εξεγέρσεων εξαιτίας της πολιτικής και οικονομικής κρίσης της προηγούμενης δεκαετίας. Η οικονομική αστάθεια και το πολιτικό κενό, η κουλτούρα της ατιμωρησίας και η διαφθορά που καλλιεργήθηκαν εκείνη την περίοδο έδωσαν το περιθώριο στο παράνομο έγκλημα να εδραιωθεί στην περιοχή ( Hajdinjak M, 2002).

Το γεγονός ότι οι πόλεμοι αυτοί ήταν ενδοκρατικοί ενίσχυσε την εγκληματικότητα της περιοχής, καθώς αυτοί δεν διεξήχθησαν σε μεγάλο βαθμό από αφοσιωμένους εθνικιστές ή από τους πολίτες, αλλά από εγκληματίες ή αποφυλακισμένους κρατούμενους που είχαν προσληφθεί για να αναλάβουν αυτό το έργο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι πως σχεδόν η μισή σερβική πλευρά αρνήθηκε τη στρατολόγηση, υποχρεώνοντας έτσι τους πολιτικούς να καταφύγουν σε άλλες υπόγειες μεθόδους (Mueller, 2000). Αργά ή γρήγορα όλες οι ανταγωνιζόμενες πλευρές κατέληξαν να βασίζονται σε μισθοφόρους, οι οποίοι συνέβαλλαν στην κλιμάκωση της βίας και εγκληματικών πράξεων, συμπεριλαμβανομένων δολοφονιών, βιασμών, λεηλασιών και καταστροφών (Tarantini, 2016). Παράλληλα, το εμπάργκο όπλων που επιβλήθηκε στη Γιουγκοσλαβία τον Σεπτέμβριο του 1991 οδήγησε στη δημιουργία παράλληλων παράνομων καναλιών λαθρεμπορίου και μαύρων αγορών. Για παράδειγμα, η Κροατία εισήγαγε παράνομα όπλα αξίας 308 εκατομμυρίων δολαρίων (Hajdinjak, 2002).

Επίσης, σημαντικό ρόλο στην άνθιση της παραβατικότητας και του οργανωμένου εγκλήματος έπαιξε και η οικονομική κρίση, η οποία μάστιζε τόσο την πρώην Γιουγκοσλαβία όσο και άλλες σοσιαλιστικές χώρες, προκαλώντας σημαντική οικονομική ύφεση, αύξηση του πληθωρισμού και ανεργία. Η επιβολή οικονομικών κυρώσεων στην εισαγωγή, εξαγωγή και διαμετακόμιση των προϊόντων κατά τη δεκαετία του’90 στην πρώην Γιουγκοσλαβία συνέβαλαν στην εμφάνιση εγκληματικών ομάδων που συνεργάστηκαν μεταξύ τους και ιδιαίτερα με το καθεστώς Μιλόσεβιτς, προκειμένου να αποκτήσουν πρόσβαση σε διαύλους εισαγωγής ή εξαγωγής απαγορευμένων προϊόντων ή να λειτουργήσουν ως διαμεσολαβητές για τον εφοδιασμό της σερβικής αγοράς με αναγκαία αγαθά, όπως καύσιμα, φάρμακα, είδη πρώτης ανάγκης, αλλά και καπνικά. Αυτή, λοιπόν, η οικονομική δυσφορία σε συνδυασμό με το αποδυναμωμένο θεσμικό πλαίσιο και τη διαφθορά, βοήθησαν στην εγκληματική συσπείρωση. Σχετικά με το τελευταίο, δηλαδή τη διαφθορά, μπορούμε να αναφέρουμε πως η ίδια η κομμουνιστή ιδεολογία και οι χαμηλοί μισθοί ώθησαν κρατικούς αξιωματούχους να δρουν παρανόμως, διατηρώντας μυστικές επαφές με τελωνειακές και ελεγκτικές υπηρεσίες, την αστυνομία, το σύστημα υγείας κ.ά. (Krasniqi, 2016). Στο παζλ αυτό μπορεί να προστεθεί η ανοχή των κυβερνητικών αρχών και η έλλειψη διαφάνειας και λογοδοσίας για τη συνεργασία που υπήρχε μεταξύ τοπικών και εθνικών αρχών με διεθνείς οργανισμούς και ινστιτούτα.

Παρόλο που οι χώρες των Βαλκανίων προσπάθησαν να συμμορφωθούν με τις επιταγές της διεθνούς κοινότητας, μεταξύ άλλων, επικυρώνοντας διάφορες συμβάσεις και συμφωνίες, όπως την «Πρωτοβουλία για τη συνεργασία στη Νοτιοανατολική Ευρώπη», ιδρύοντας το 1999 το Κέντρο SECI για την καθιέρωση της συνεργασίας στον τομέα της αστυνόμευσης και των τελωνείων και το Κέντρο SELEC για τη νομική συνεργασία μεταξύ των χωρών της περιοχής, η απροθυμία και η έλλειψη αποτελεσματικής συνεργασίας μεταξύ των βαλκανικών κρατών για τον περιορισμό του φαινομένου της οργανωμένης παραβατικότητας και εγκληματικότητας, όταν ακόμα βρισκόταν σε εμβρυακή μορφή, προκάλεσε σημαντικά προβλήματα και καθυστερήσεις. Οι χώρες αυτές έχουν επίσης επικυρώσει σημαντικές συμβάσεις όπως τη Σύμβαση για την αστυνομική συνεργασία στη Νοτιοανατολική Ευρώπη, τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών κατά του διεθνικού οργανωμένου εγκλήματος και τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών κατά της διαφθοράς (UNODC, 2010).

Ο δεύτερος παράγοντας που διευκόλυνε την ανάπτυξη του οργανωμένου εγκλήματος είναι η φυσική γεωγραφική θέση των Βαλκανίων, καθώς συνιστά δίαυλο επικοινωνίας μεταξύ Ασίας εξ Ανατολής και Αφρικής εκ Νότου με την Ευρώπη. Η παραδοσιακή «βαλκανική οδός», όπως έχει ήδη επισημανθεί, είναι χερσαία, διευκολύνοντας το χερσαίο εμπόριο. Ωστόσο, δεν πρέπει να παραμεριστεί το γεγονός πως η Νοτιοανατολική Ευρώπη διαθέτει περισσότερα από εκατό λιμάνια και 12 τερματικούς σταθμούς εμπορευματοκιβωτίων, που αποτελούν σημαντικά σημεία εισόδου και εξόδου για το εμπόριο στην Αδριατική, στο Αιγαίο, στον Εύξεινο Πόντο και στο Ιόνιο Πέλαγος, καθώς και κατά μήκος του Δούναβη. Λαμβάνοντας υπόψιν πως το 80% του παγκόσμιου εμπορίου μεταφέρεται με εμπορευματοκιβώτια —850 εκατομμύρια περίπου ετησίως ταξιδεύουν στις θάλασσες— και από αυτό μόνο περίπου το 2% με 4% ελέγχεται, αντιλαμβάνεται κανείς ποσό εύκολο είναι να διακινηθούν παράνομα προϊόντα μέσω της θαλάσσιας οδού. Σύμφωνα με μια έρευνα του SEE-Obs (2023), ο τρόπος ελέγχου στα λιμάνια καθιστά τη διαδικασία διακίνησης παράνομων αγαθών εύκολη. Για παράδειγμα, το 2018, στο λιμάνι του Δυρραχίου της Αλβανίας, βρέθηκαν 613 κιλά κοκαΐνης, την ίδια περίοδο που ξεσκεπάστηκε σπείρα στο λιμάνι του Μαυροβούνιου, Μπαρ, που προσπαθούσε να εισάγει 1 τόνο κοκαΐνης στη χώρα. Ο λόγος που οι εγκληματικές ομάδες του διεθνούς οργανωμένου εγκλήματος εστιάζουν στις θαλάσσιες μεταφορές είναι το περιθώριο δράσης που έχουν, καθώς σε πολλά λιμάνια, όπως στο Δυρράχιο, η απόσταση από το σημείο φόρτωσης του εμπορεύματος μέχρι το σημείο ελέγχου είναι κοντά στα 5 με 10 λεπτά οδικώς.

Η δράση των ευρωπαϊκών-βαλκανικών εγκληματικών ομάδων έχει προκαλέσει την ανησυχία της διεθνούς κοινότητας. Η Europol υπολογίζει πως περίπου το 30% του εμπορίου ναρκωτικών, προερχόμενο από τη Λατινική Αμερική, γίνεται στα Βαλκάνια (Europol, 2011). Να σημειωθεί πως το 6% του ΑΕΠ των χωρών των δυτικών Βαλκανίων προέρχεται από το παράνομο έγκλημα. Σήμερα, σύμφωνα με τον παγκόσμιο δείκτη για τη μέτρηση του οργανωμένου εγκλήματος για το έτος 2023 —όπου 1 είναι το ελάχιστο και 10 το μέγιστο—, οι χώρες των Δυτικών Βαλκανίων εξακολουθούν να βρίσκονται πάνω από τον μέσο όρο, με τη Σερβία να βρίσκεται στην πρώτη θέση, συγκεντρώνοντας 6,22 βαθμούς. Ακολουθεί το Μαυροβούνιο με 5,90, η Βοσνία και Ερζεγοβίνη με 5,85, και η Αλβανία με 5,15. Στις τελευταίες θέσεις βρίσκονται η Βόρεια Μακεδονία με 5,03 και το Κόσοβο με 4,97 (Global Organized Crime Index, 2023). Η Ελλάδα, σύμφωνα με τον δείκτη εγκληματικότητας, βρίσκεται στο 5,35, με μεγάλο ποσοστό να παίζει η παράνομη διακίνηση μεταναστών.

Οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει η διεθνής κοινότητα για την αντιμετώπιση και τον περιορισμό του διεθνούς οργανωμένου εγκλήματος είναι πολλές. Δεν είναι τυχαίο εξάλλου που το θέμα αυτό βρίσκεται πλέον ψηλά σε όλες τις ατζέντες των διεθνών οργανισμών. Η προκριθείσα λύση πρέπει να εφαρμοστεί οριζοντίως και καθολικώς από όλα τα κράτη μέλη. Η ευρωπαϊκή αστυνομία, Europol, προκρίνει την υιοθέτηση ενός νέου μοντέλου αστυνόμευσης, το οποίο βασίζεται σε ένα δίκτυο ειδικών για την επιβολή του νόμου και δίνει έμφαση στη συνεργασία με εταίρους στον ιδιωτικό τομέα, τις μη κυβερνητικές οργανώσεις (ΜΚΟ) και την ακαδημαϊκή κοινότητα. Παράλληλα, χρειάζεται μια συντονισμένη προσέγγιση με εστίαση στον κυβερνοχώρο. Γι’ αυτόν τον σκοπό, δεν απαιτούνται μόνο οικονομικά κονδύλια, αλλά και τεχνογνωσία και κατάρτιση για την επιτυχή καταπολέμηση αυτών των δραστηριοτήτων και την πρόβλεψη της ανάπτυξης τους. Τέλος, η σύμπραξη δημόσιου και ιδιωτικού τομέα συνιστά σημείο-κλειδί για τον περιορισμό του φαινομένου. Η Ευρωπαϊκή Ένωση θα μπορούσε να ενθαρρύνει τη συνεργασία ιδιωτών με κράτη μέλη της Ένωσης ώστε να εντοπιστούν τα τρωτά σημεία των κρατικών μηχανισμών. (Europol, 2011)

Εν κατακλείδι, το διεθνές οργανωμένο έγκλημα, είτε αυτό λαμβάνει χώρα στα Βαλκάνια είτε στη Λατινική Αμερική, αποτελεί ένα διαχρονικό ζήτημα που πρέπει να αντιμετωπιστεί σε τοπικό, εθνικό και διεθνές επίπεδο. Το να θεωρήσει κανείς πως μπορεί να εξαλειφθεί είναι άκρως ουτοπικό. Η ίδια η φύση του εγκλήματος, δηλαδή η μεταβλητότητά του και οι υπόγειοι μηχανισμοί που χρησιμοποιούνται για τη διάπραξη του, καθιστούν σχεδόν απίθανο τον περιορισμό του στο σύνολο του. Το κλειδί στη λύση του προβλήματος είναι η διακρατική και παγκόσμια συνεργασία, ανεξαρτήτως συμμαχιών, συμφερόντων και προτιμήσεων.

Βιβλιογραφία

Border Violence Monitoring Network. (2024). The Response to Migration in Europe: A Short History- The So-Called Balkan Route. Διαθέσιμο σε: https://borderviolence.eu/about/the-balkan-route/

Europol (2011). European Police Chiefs Convention. The future of organized crime. Challenges and recommendations. Διαθέσιμο σε: https://www.europol.europa.eu/sites/default/files/documents/epcc-organisedcrimeconclusions.pdf

Europol (2016). Migrant smuggling in the EU. Europol Public Information.

Global Initiative against transnational organized crime. SEE-Obs. (2023). Port Holes. Exploring the Maritime Balkan Route. Διαθέσιμο σε: https://see.globalinitiative.net/hotspots/ports/

Global organized crime Index. Global score for criminality. Διαθέσιμο σε: https://ocindex.net

Hajdinjak M. (2002), Smuggling in Southeast Europe. The Yugoslav Wars and the Development of Regional Criminal Networks in the Balkans, Sofia, Center for the Study of Democracy.

Hobsbawm. Eric (2005). Nationen und Nationalismus. Mythos und Realität seit 1780. Eκδόσεις Campus .

Krasniqi. Kole. (2016). European Scientific Journal. 2016 Edition. τόμ. 12. Διαθέσιμο σε: https://eujournal.org/index.php/esj/article/view/7727

Mueller J. (2000), The Banality of Ethnic War, στο «International Security», τόμ. 25, αριθ. 1.

Tarantini G. (2016). The Balkan Route: Organized Crime in South-Eastern Europe- Root Causes, Current Developments and Future Prospects. United Nations University. UNU-CRIS, Institute on Comparative Regional Integration Studies. Διαθέσιμο σε: https://cris.unu.edu/balkan-route-organized-crime-south-eastern-europe-root-causes-current-developments-and-future

UN Convention against Transnational Organized Crime (UNTOC) (2004): United Nations Convention against transnational organized crime and the protocols thereto. Διαθέσιμο σε: https://www.unodc.org/documents/middleeastandnorthafrica/organised-crime/UNITED_NATIONS_CONVENTION_AGAINST_TRANSNATIONAL_ORGANIZED_CRIME_AND_THE_PROTOCOLS_THERETO.pdf


Πηγής φωτογραφίας

Canva. (2024). Transnational organized crime. Διαθέσιμο σε: https://www.canva.com/design/DAGXPsVS9vc/NETyk1HSf180V3Oszmq-HQ/edit