Γράφει ο Ορέστης Μπαϊρακτάρης
«Πώς λειτουργεί η αγορά ηλεκτρικής ενέργειας στην Ευρώπη; Τι έχει προκαλέσει την Ευρωπαϊκή Ενεργειακή Κρίση;»
Άραγε πως λειτουργεί η αγορά της ηλεκτρικής ενέργειας στην Ευρώπη; Πως παράγεται η ενέργεια κατά κύριο λόγο; Πως καθορίζεται η τιμή της κιλοβατώρας; Υπάρχει άραγε κάποιο ενιαίο Ευρωπαϊκό θεσμικό πλαίσιο που καθορίζει τον τρόπο αγοράς και πώλησης της ενέργειας; Τι είναι τα Χρηματιστήρια Ενέργειας; Γιατί τα τελευταία χρόνια παρατηρείται έντονη ενεργειακή κρίση στην Ευρωπαϊκή Ήπειρο; Αν καταφέρουμε να απαντήσουμε σε όλα τα παραπάνω ερωτήματα είναι απόλυτα βέβαιο πως θα αντιληφθούμε πώς λειτουργεί η αγορά της ηλεκτρικής ενέργειας, αλλά και γιατί η ίδια έχει περιέλθει σε ισχυρό καθεστώς κρίσεως.
Η αγορά της ηλεκτρικής ενέργειας είναι πολυεπίπεδη. Η ομαλή λειτουργία κάθε επιπέδου της διαδραματίζει ισάξιο ρόλο στην διατήρηση μιας καθολικής ισορροπίας. Κάθε επίπεδο είναι απαραίτητο, ώστε η ενέργεια να καταφτάσει στους τελικούς καταναλωτές, εμάς.
Ξεκινώντας από την παραγωγή της ηλεκτρικής ενέργειας αυτή ποικίλει και ενδέχεται να προκύπτει είτε από θερμικούς παραδοσιακούς σταθμούς, είτε εν γένει από Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας, φωτοβολταϊκά και υδροηλεκτρικά έργα, από μονάδες φυσικού αερίου, ακόμη και από πυρηνικές μονάδες, όπως συμβαίνει κατά κόρον στη Γαλλία. Από τη στιγμή που θα παραχθεί η απαιτούμενη ενέργεια πρέπει να μεταφερθεί. Πρόκειται για το δεύτερο επίπεδο της ενεργειακής αγοράς, την μεταφορά της ενέργειας από τους παραγωγούς στα κέντρα κατανάλωσης. Οι παραγωγοί ηλεκτρικής ενέργειας, μέσω των εθνικών δικτύων υψηλής τάσης, μεταφέρουν την ενέργεια στα κέντρα κατανάλωσης. Στο τρίτο επίπεδο συναντάμε τη διανομή της ενέργειας. Η διανομή της ενέργειας γίνεται από τα κεντρικά δίκτυα μέσω δικτύων διανομής μεσαίας ή χαμηλής τάσης στους καταναλωτές. Τέλος, οι προμηθευτές, οι οποίοι αγοράζουν την ενέργεια από τους παραγωγούς είναι οι υπεύθυνοι για την πώληση στους καταναλωτές σε τιμή λιανικής (European Commission 2024). Διαπιστώνεται δηλαδή ότι υπάρχει ένας διαμεσολαβητής ή ένας προμηθευτής ή ένας μεσάζοντας. Δεν απολαμβάνουμε την δυνατότητα να προμηθευόμαστε απευθείας από τον παραγωγό, αλλά αγοράζουμε ενέργεια, -πληρώνουμε την ενέργεια που καταναλώνουμε- στον προμηθευτή, ο οποίος πριν από εμάς έχει συμβληθεί με τον παραγωγό.
Και εδώ προκύπτει το εξής ερώτημα, υπάρχει άραγε κάποιο τιμολογιακό όριο ή κάποιος έλεγχος στις αγοροπωλησίες ενέργειας μεταξύ παραγωγών και προμηθευτών; Φυσικά και υπάρχει.
Πρόσφατα η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, έχοντας πλέον αντιληφθεί την ανάγκη για ανανέωση του πρωθύστερου απαρχαιωμένου θεσμικού πλαισίου, εγκαθίδρυσε το Μοντέλο Στόχου “Target Model” (Ανεξάρτητος Διαχειριστής Μεταφοράς Ηλεκτρικής Ενέργειας, ΑΔΜΗΕ 2024). Με το Μοντέλο Στόχου η Ευρωπαϊκή Επιτροπή φρόντισε να απελευθερώσει τις διασυνοριακές αγοραπωλησίες ενέργειας μεταξύ των μελών της Ένωσης, να προωθήσει και να επισφραγίσει ασφαλείς και διαφανείς τρόπους συναλλαγών μεταξύ παραγωγών και προμηθευτών και να αναθέσει στα Ευρωπαϊκά Χρηματιστήρια αρμοδιότητες και υποχρεώσεις. Σε κάθε χώρα εξακολουθούν να υπάρχουν οι Εθνικές Ρυθμιστικές Αρχές Ενέργειας, οι οποίες εξασφαλίζουν την τήρηση του Target Model και παράλληλα επιτηρούν ολόκληρη την αγορά, φροντίζουν για την εύρυθμη λειτουργία της, για την αποφυγή αθέμιτων ανταγωνιστικών πρακτικών και φυσικά μεριμνούν για την προστασία των καταναλωτών (Ρυθμιστική Αρχή Αποβλήτων, Ενέργειας και Υδάτων, ΡΑΑΕΥ 2024)
Τα Ευρωπαϊκά Χρηματιστήρια Ενέργειας λειτουργούν σαν πλατφόρμες μέσω των οποίων πραγματοποιούνται συναλλαγές αγοράς και πώλησης ηλεκτρικής ενέργειας μεταξύ παραγωγών και προμηθευτών. Οι συναλλαγές στα Χρηματιστήρια Ενέργειας ποικίλλουν, πραγματοποιούνται με διάφορους τρόπους, όπως οι Αγορές Επόμενης Ημέρας, οι Ενδοημερήσιες Αγορές, οι Αγορές Εξισορρόπησης και οι Προθεσμιακές αγορές. Κάθε τρόπος διαμορφώνει και την τιμή που αγοράζεται η ενέργεια από τον παραγωγό. Κάθε τρόπος εξυπηρετεί συγκεκριμένες ανάγκες, άμεσες, μακροπρόθεσμες, καθημερινές. Για αυτό το λόγο προσφέρονται τέσσερις τρόποι συναλλαγής, με τους οποίους δύναται να εξυπηρετηθεί κάθε κατάσταση, αλλά και ανάγκη των καταναλωτών για ηλεκτρική ενέργεια (Association of European Energy Exchanges, Europex 2024). Τα Ευρωπαϊκά Χρηματιστήρια επίσης επιβλέπονται, από τον Πανευρωπαϊκό οργανισμό ACER (Agency for the Cooperation of Energy Regulators). Οι παραγωγοί και οι προμηθευτές συναλλάσσονται και συμβάλλονται πλέον διά μέσω του Χρηματιστηρίου Ενέργειας σε ένα πλαίσιο απαραίτητης και ηχηρής διαφάνειας (Ρυθμιστική Αρχή Αποβλήτων, Ενέργειας και Υδάτων, ΡΑΑΕΥ 2024).
Γιατί όμως, ενώ υπάρχει ένα διαφανές σύστημα αγοράς και πωλήσεως ενέργειας σε όλη την Ευρώπη, η ενεργειακή κρίση κορυφώνεται; Αναρωτιέται κανείς, πως είναι δυνατόν με τέτοιον ανταγωνισμό στους προμηθευτές ενέργειας, να παραμένει τόσο υψηλά η τιμή της κιλοβατώρας; Η απάντηση έγκειται στο ότι οι εξωγενείς παράγοντες δύνανται, να αποσυναρμολογήσουν ακόμα και το πιο εξελιγμένο, ανανεωμένο, τυποποιημένο και ειδικό σύστημα κανόνων δικαίου και να το καταστήσουν έρμαιο της οποιασδήποτε κατάστασης.
Οι εξωγενείς παράγοντες οι οποίοι επηρέασαν την ενεργειακή αγορά της Ευρώπης, εδράζονται αφενός στην εμπόλεμη σύρραξη μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας, και αφετέρου στην αναπτυσσόμενη ένωση των BRICS.
Η Ρωσία ανέκαθεν αποτελούσε έναν από τους βασικότερους ίσως και τον πιο σημαντικό προμηθευτή ενέργειας της Ευρωπαϊκής αγοράς (European Council, Council of the European Union 2024). Κατόπιν της αποφάσεως της Ρωσικής Κυβερνήσεως να προβεί σε πολεμικές συμπεριφορές κατά της Ουκρανίας, η Ευρωπαϊκή Ένωση τηρώντας κατά γράμμα τον Χάρτη Ηνωμένων Εθνών και τις αποφάσεις του Διεθνούς Δικαστηρίου προέβη σε μια σειρά προστίμων και κυρώσεων κατά της Ρωσίας. Η Ρωσική Κυβέρνηση απάντησε επιθετικά, επιδεικνύοντας την εσωτερική δυναμική της διακόπτοντας σχεδόν κάθε σχέση της με την Ευρωπαϊκή Αγορά. Η Ευρώπη, μέχρι και σήμερα, έχει απωλέσει τον βασικότερο προμηθευτή ενέργειας της. Αρκεί να αναφερθούμε σε ορισμένα αριθμητικά στοιχεία, τα οποία αποδεικνύουν το μέγεθος επηρεασμού και μείωσης του ενεργειακού Ευρωπαϊκού αποθεματικού.
Η Ρωσία κάλυπτε ποσοστό της τάξεως του 40% εκ του συνολικού αποθεματικού φυσικού αερίου της Ευρωπαϊκής Ηπείρου. Μετά την διακοπή παροχής φυσικού αερίου δια μέσω του αγωγού Nord Stream 1, η Ευρωπαϊκή Ήπειρος βρέθηκε εκτεθειμένη κατά 40% σε πόσοτητα φυσικού αερίου (European Central Bank 2024). Η αγορά ηλεκτρικής ενέργειας της Ευρώπης εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το φυσικό αέριο για τη λειτουργία των σταθμών παραγωγής. Η αύξηση των τιμών του φυσικού αερίου επηρέασε άμεσα και τις τιμές της ηλεκτρικής ενέργειας, προκαλώντας μεγάλες αυξήσεις στις χονδρικές και λιανικές τιμές ηλεκτρικού ρεύματος.
Η Ευρωπαϊκή Ήπειρος αναζήτησε άμεσα νέο προμηθευτή φυσικού αερίου, και μάλιστα υγροποιημένου φυσικού αερίου, στρεφόμενη στο Κατάρ και τις ΗΠΑ. Ωστόσο η μαζική και παγκόσμια ανάγκη προμήθειας παρεμπόδισε την περιστολή της ενεργειακής κρίσης και οι τιμές δεν μειώθηκαν.
Αντίστοιχα, η άρνηση της Ρωσίας να προμηθεύσει την Ευρώπη με πετρέλαιο και άνθρακα, προκάλεσε περαιτέρω αναστάτωση στην αγορά, αφού αρκετοί από τους παραγωγούς ενέργειας, χρησιμοποιούν και τους αντίστοιχους πόρους για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας.
Πως όμως ο διεθνής πολιτικός οργανισμός των BRICS αυξάνει περαιτέρω την ενεργειακή κρίση στην Ευρώπη; O διεθνής πολιτικός σύνδεσμος με το ακρωνύμιο BRICS, αποτελεί ουσιαστικά έναν συνασπισμό πέντε χωρών και συγκεκριμένα της Βραζιλίας, της Ρωσίας, της Ινδίας, της Κίνας και σχετικά πρόσφατα και της Νοτίου Αφρικής. Από τα αρχικά μάλιστα των χωρών αυτών σχηματίζεται και το ακρωνύμιο BRICS (BBC 2024).
Η Ρωσία, ως μέλος των BRICS, κατόπιν των Ευρωπαϊκών κυρώσεων και της διακοπής των Ρωσικών – Ευρωπαϊκών συναλλαγών, άρχισε να προμηθεύει φυσικό αέριο και πετρέλαιο στην Κίνα και στην Ινδία σε εξαιρετικές τιμές. Η Κίνα και η Ινδία έχουν εκμεταλλευτεί τις εκπτώσεις που προσφέρει η Ρωσία μετά τις κυρώσεις και έχουν αυξήσει τις εισαγωγές ρωσικού πετρελαίου και φυσικού αερίου (Energynews 2024). Αυτό μειώνει τη διαθέσιμη προσφορά σε άλλες αγορές και κάνει δυσκολότερη για την Ευρώπη την εξασφάλιση εναλλακτικών πηγών ενέργειας. Η συνεργασία μεταξύ των χωρών BRICS και η προσπάθεια να δημιουργήσουν μια εναλλακτική γεωπολιτική και οικονομική συμμαχία έναντι της Δύσης ενισχύει την παγκόσμια ενεργειακή αστάθεια. Η Ρωσία έχει βρει στήριξη από τους BRICS, κυρίως από την Κίνα και την Ινδία, κάτι που μειώνει την επίδραση των κυρώσεων και διατηρεί τη θέση της ως σημαντικός παίκτης στις ενεργειακές αγορές.
Συμπεραίνοντας, θα ήταν ακροθιγώς άδικο να θεωρηθούν υπαίτιοι της Ευρωπαϊκής ενεργειακής κρίσης τους παραγωγούς, τους προμηθευτές, τα Ευρωπαϊκά Χρηματιστήρια Ενέργειας ή ακόμα και το θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας της Ευρωπαϊκής ηλεκτρικής αγοράς. Ειναι πασιφανές και αντιληπτό, ότι τόσο στην Ελλάδα, αλλά και εν γένει στην Ευρώπη υπάρχει ταχεία ανάπτυξη Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας, αλλά και ποικίλες προσπάθειες προς διευκόλυνση των καταναλωτών.
Αντιστοίχως, δεν πρέπει λησμονείται, ότι η Ευρώπη απώλεσε το 40-50% των βασικότερων ενεργειακών πηγών της σε ένα ιδιαίτερα βραχύ χρονικό διάστημα και όχι σταδιακά.
Το Ευρωπαϊκό ενεργειακό αύριο ίσως να βρίσκει το στερέωμα του στον χρόνο, σε ένα μέλλον, ταχείας ενεργειακής ανάπτυξης με γνώμονα την απόλυτη αυτονομία, αλλά και την ελπίδα του σε μια πασίγνωστη φράση, «Η ισχύς εν τη ενώσει»…
Πηγές:
1) European Commission. 2024. Electricity Market Design. Διαθέσιμο σε: https://energy.ec.europa.eu/topics/markets-and-consumers/electricity-market-design_en
2) Ανεξάρτητος Διαχειριστής Μεταφοράς Ηλεκτρικής Ενέργειας. ΑΔΜΗΕ. 2024. Διαθέσιμο σε: https://www.admie.gr/agora/genika/perigrafi
3) Ρυθμιστική Αρχή Αποβλήτων, Ενέργειας και Υδάτων, ΡΑΑΕΥ. 2024. Διαθέσιμο σε: https://www.rae.gr/thesmiko-plaisio-ilektrismou/
4) Association of European Energy Exchanges, Europex. 2024. Διαθέσιμο σε : https://www.europex.org
5) Ρυθμιστική Αρχή Αποβλήτων, Ενέργειας και Υδάτων, ΡΑΑΕΥ. 2024. Διαθέσιμο σε: https://www.rae.gr/thesmiko-plaisio-ilektrismou/
6) European Council, Council of the European Union. 2024. Impact of Russia’s invasion of Ukraine on the Markets. Διαθέσιμο σε: https://www.consilium.europa.eu/en/policies/eu-response-ukraine-invasion/impact-of-russia-s-invasion-of-ukraine-on-the-markets-eu-response/
7) European Central Bank, 2024, Published as part of the ECB Economic Bulletin, Issue 4/2022. Διαθέσιμο σε: https://www.ecb.europa.eu/press/economic, Mike Fulwood , Jack Sharples , James Henderson, March 2022, Ukraine Invasion, What this Means for the European Gas Market. Διαθέσιμο σε: https://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2022/03/Ukraine-Invasion-What-This-Means-for-the-European-Gas-Market.pdf
8) BBC 2024 Διαθέσιμο σε: https://www.bbc.com/news/world-66525474
9) Energynews 2024, Διαθέσιμο σε: https://energynews.pro/en/brics-accelerate-energy-exchanges-and-de-dollarization/
10) Heinrich Boll Stiftung Brussels European Union, Photo, Διαθέσιμο σε: https://eu.boell.org/en/2022/06/30/windfall-profits-energy-markets-acute-symptoms-structural-problems