Γράφει ο Ιωάννης Αποστολίδης
Η σχέση της Ευρώπης με την υποσαχάρια Αφρική αποτελεί μία μακρόχρονη και πολυδιάστατη ιστορία εμπορίου, εκμετάλλευσης και τελικά σκληρού αποικισμού. Το ενδιαφέρον των Ευρωπαϊκών δυνάμεων, κυρίως των δυτικών αποικιοκρατικών Βασιλείων της Αγγλίας, της Γαλλίας και ιδιαίτερα της Πορτογαλίας και της Ισπανίας, στρέφεται από πολύ νωρίς στην υποσαχάρια δυτική Αφρική (Crowder, M., 1978). Αυτή αποτελεί αρχικά εμπορική βάση των Ευρωπαίων για την απόκτηση σπάνιων αγαθών, όπως το ελεφαντόδοντο και μετέπειτα μετατρέπεται σε σημαντικό βοηθητικό κέντρο για την προώθηση του αποικισμού τόσο της Αφρικής, όσο και της λεγόμενης «νέας γης» της Αμερικανικής Ηπείρου (Crowder, M., 1978). Η παρουσία αυτή των Ευρωπαίων αποικιστών θα έχει οδυνηρές συνέπειες για την περιοχή, όπως θα αναλυθεί εκτενώς παρακάτω.
Οι Ευρωπαίοι αποικιστές γρήγορα εκμεταλλεύτηκαν, την «απολίτιστη» στα μάτια τους, υποσαχάρια Αφρική. Το κύριο μέσον στο οποίο βασίζονταν για εκατοντάδες χρόνια τόσο η παραγωγή, όσο και η οικονομική τους δραστηριότητα αποτελούσε το εμπόριο Αφρικανών δούλων. Το λεγόμενο «Τριγωνικό» εμπόριο συνιστούσε το θεμέλιο των αποικιοκρατικών οικονομιών, με την υποσαχάρια Αφρική την κύρια πηγή του ανθρώπινου «προϊόντος» του (Emert, Phyllis, 1995, σελ. 20-30). Το «Τριγωνικό» εμπόριο στηρίζονταν στην μεταφορά δούλων από την υποσαχάρια Αφρική στις Αμερικανικές αποικίες, στις οποίες αυτοί αποτελούσαν το εργατικό δυναμικό των διάφορων φυτειών ζάχαρης, καπνού και βαμβακιού, υλικών αναγκαίων για το Ευρωπαϊκό εμπόριο και την παραγωγική δύναμη των αποικιοκρατών (Emert, Phyllis, 1995, σελ. 20-30), (Merritt, J. E., 1960, σελ. 1-7). Τις εκτοπίσεις εκατοντάδων χιλιάδων Αφρικανών προς τις αποικίες, ακολουθούσαν φρικτές προσπάθειες προσηλυτισμού των τοπικών κρατιδίων από τους «φωτισμένους» αποικιοκράτες, με αποκορύφωμα τον βασανισμό των κατοίκων και τελικά τον αφανισμό αυτών αλλά και των ιδιαίτερων θρησκειών τους (Bell D., 2018, σελ 151-153).
Ακόμα και η κατάργηση της δουλείας τον 19ο αιώνα, μετά από αιώνες σκλαβιάς και εκμετάλλευσης, δεν αποτέλεσε λυτρωτικό γεγονός για τους κατοίκους και τα κρατίδια της υποσαχάριας δυτικής Αφρικής. Ακολούθησε ο λεγόμενος «αγώνας για την Αφρική» μετά το συνέδριο του Βερολίνου του 1884, όπου οι αυτοκρατορίες της εποχής διαχώρισαν την Αφρική σε σφαίρες επιρροής και λεγόμενες αποικιακές ζώνες (Beck, R. B., 1993). Η γενικότερη περιοχή της δυτικής Σαχάρας πέρασε στην κατοχή της τρίτης Γαλλικής Δημοκρατίας. Οι Γάλλοι, έμπειροι αποικιοκράτες, έσπευσαν να εκμεταλλευτούν τον ορυκτό πλούτο της υποσαχάριας δυτικής Αφρικής, όπου βρίσκονταν σε τεράστια ποσότητα ορυκτά, καίρια για την βιομηχανική παραγωγή και την οικονομική δυνατότητα της Γαλλικής δημοκρατίας (Times, 1890) (American Political Science Review, 1911, σελ. 353-373). Πρόκειται για σπουδαία κοιτάσματα χρυσού, χαλκού, μόλυβδου, κάρβουνου και άλλων ορυκτών, τα οποία έδιναν στην νέο-ιδρυθείσα Τρίτη Γαλλική Δημοκρατία σημαντικό κεφάλαιο για την περαιτέρω ανάπτυξη τόσο της πολιτικής, όσο και της στρατιωτικής της βιομηχανίας (American Political Science Review, 1911, σελ. 353-373). Φυσικά, το εργατικό δυναμικό για την εξόρυξη όλων αυτών των ορυκτών αποτελούσαν ντόπιοι Αφρικανοί, οι οποίοι, δίχως επιλογή, δούλευαν υπό θανατηφόρες συνθήκες με καμία απολύτως αμοιβή από τους Γάλλους άρχοντές τους.
Η Γαλλική εκμετάλλευση της υποσαχάριας Αφρικής υπήρξε ασυγκράτητη και ιδιαίτερα καταπιεστική μέχρι την αποαποικιοποίηση της περιοχής. Πρέπει να αναφερθεί βέβαια, ότι υπήρξαν μεγάλες και κοστοβόρες πρωτοβουλίες των Γαλλικών αρχών για την ανάπτυξη των υποσαχάριων περιοχών με διοικητικά και υποδομικά έργα, πάντα, με σκοπό την διευκόλυνση του Γαλλικού κέρδους και την αύξηση της αποτελεσματικότητας των προσπαθειών εξόρυξης των διαφόρων ορυκτών (Huillery, Elise, 2009, σελ. 176–215). Οι προσπάθειες αυτονόμησης των κρατών της υποσαχάριας Αφρικής και τελικά οι διεργασίες αποαποικιοποίησης των περιοχών από την τέταρτη, πλέον, Γαλλική Δημοκρατία διενεργήθηκαν στην εικοσαετία 1946-1962. Ωστόσο, τα νέα ανεξάρτητα κράτη που δημιουργήθηκαν, ανάμεσα τους το Μάλι, ο Νίγηρας και η Μπουρκίνα Φάσο, περιπτώσεις ιδιαίτερης σημασίας που θα αναλυθούν αργότερα, δεν μπόρεσαν ποτέ να ξεφύγουν από την επιρροή των Γάλλων αποικιοκρατών τους (Tony Chafer, 2001) . Όλες οι πρώην Γαλλικές αποικίες αναγκάστηκαν να υπογράψουν μυστικά τις λεγόμενες «συμφωνίες συνεργασίας» με τον Γάλλο άρχοντα τους μετά την ανεξαρτητοποίησή τους. Οι συμφωνίες αυτές προέβλεπαν ότι οι υποσαχάριες αποικίες θα χρησιμοποιούσαν το Γαλλικό φράγκο ως επίσημο νόμισμά τους, θα έδιναν δικαιώματα διαμονής και ίδρυσης βάσεων στον Γαλλικό στρατό και θα πουλούσαν όλα τα εμπορικά τους προϊόντα σε Γαλλικές εταιρίες με τεράστιες εκπτώσεις (JN Wanki, 2023, σελ. 228-255). Ως αποτέλεσμα, η Γαλλία κατάφερε να κατέχει υπερβολική και επικίνδυνη επιρροή στο εμπόριο και την οικονομία, καθώς και στις πολιτικές κινήσεις των υποσαχάριων χωρών, επιρροή που σε πολλές από αυτές τις χώρες κατέχει μέχρι και σήμερα (JN Wanki, 2023, σελ. 228-255).
Η ανεξάρτητη πορεία των υποσαχάριων χωρών της δυτικής Αφρικής ήταν ιδιαίτερα δύσκολη με εμφύλιους πολέμους, πολεμικές κρίσεις, λιμούς και πολλαπλά οικονομικά προβλήματα, προβλήματα κληροδοτημένα από τις πολιτικές της Γαλλικής δημοκρατίας (Crowder, M.,1978). Λόγω αυτών, αλλά και της αποκάλυψης των επισήμων όρων των «συμφωνίων συνεργασίας» δημιουργήθηκε ένα λανθάνων, αλλά δυνατό αίσθημα αντιευρωπαϊσμού στις υποσαχάριες κοινωνίες (JN Wanki, 2023, σελ. 228-255). Ορόσημο στην ανεξάρτητη πορεία των υποσαχάριων κρατών αποτέλεσε η ίδρυση της Δυτικοαφρικανικής Οικονομικής και Νομισματικής Ένωσης (ECOWAS), η οποία μεριμνά για την ειρηνική σύμπλευση και την οικονομική άνθηση των πρώην Γαλλικών αποικιών, χωρίς βέβαια να είναι σε θέση να κατευνάσει τα αντιευρωπαϊκά συναισθήματα των πολιτών (ECOWAS, 1975). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν οι περιπτώσεις του Νίγηρα, της Μπουρκίνα Φάσο και του Μάλι, κράτη ιδιαίτερα καταπιεσμένα από τις Γαλλικές πολιτικές, στα οποία ο αντιευρωπαϊσμός και οι τάσεις προς πλήρη αυτονόμηση και απομόνωση έφτασαν σε τέτοιο επίπεδο ώστε να δημιουργήσουν πραξικοπήματα και διεθνή κρίση.
Η κρίση ξεκίνησε στο Μάλι το 2020 με διαδηλώσεις και στρατιωτικές αποστασίες κατά του τότε πρωθυπουργού Ibrahim Boubacar Keïta, γνωστού συμμάχου της Γαλλίας, τον οποίο ο λαός έκρινε υπεύθυνο για την κακομεταχείριση του κόβιντ-19 όσο και για την οικονομική δυσπραγία και την οικονομική εξάρτηση στην Γαλλία (Wing, S.D., 2023, σελ. 77-100). Οι στρατιωτικές αποστασίες κατέληξαν σε πραξικόπημα κατά του πρωθυπουργού και τοποθέτηση μεταβατικής κυβέρνησης, η οποία όμως ανατράπηκε σε επόμενη πραξικοπηματική πράξη τον Μάϊο του 2021 από τον φιλόδοξο συνταγματάρχη και νυν προσωρινό πρόεδρο Assimi Goita. Η χούντα του Goita γρήγορα απέκτησε τον πλήρη έλεγχο της χώρας και σε μία λαϊκίστικη πολιτική απαίτησε την αποχώρηση όλων των Ευρωπαϊκών, κυρίως Γαλλικών, στρατευμάτων από την χώρα. Η χούντα του Μάλι δημιούργησε πολιτική κρίση και αποσταθεροποίησε την υποσαχάρια Αφρική (Wing, S.D., 2023, σελ. 77-100), με την ECOWAS να τις επιβάλλει κυρώσεις, οι οποίες όμως οδήγησαν όχι μόνο στην περιθωριοποίηση της χώρας, αλλά και στην υιοθέτηση ακραίας πολιτικής στάσης από την χούντα.
Το πραξικόπημα Goita και η ακραία πολιτική στάση της χούντας οδήγησαν σε ένα «φαινόμενο της πεταλούδας» και πραξικόπημα στην γειτονική χώρα της Μπουρκίνα Φάσο το 2022. Η «κλίκα» του λοχία Ibrahim Traore, ακολουθώντας τα βήματα του Goita, κατέλυσε το δημοκρατικό πολίτευμα με την πρόφαση του Γαλλικού νέο-αποικιακού κινδύνου και τον πόλεμο κατά των ανταρτών που κατείχαν το 40% σχεδόν της χώρας (Engels D., 2022, σελ. 315-326). Επιπλέον, ο Ibrahim Traore οδήγησε την χώρα του σε πολιτικές οικονομικής απομόνωσης και απέλασε Γάλλους και άλλους ευρωπαίους διπλωμάτες καθώς και τις στρατιωτικές αποστολές των χωρών αυτών (Engels D., 2022, σελ. 315-326). Η ECOWAS για μία ακόμη φορά επέβαλε κυρώσεις στην νέα στρατιωτική δικτατορία, οι οποίες οδήγησαν την Μπουρκίνα Φάσο να στραφεί στον μόνο λογικό σύμμαχο και γείτονα της το δικτατορικό Μάλι.
Τέλος, η έκρυθμη κατάσταση στην περιοχή οδήγησε και σε τρίτο πραξικόπημα, στη γειτονική χώρα του Νίγηρα, το 2023. Διάφορες στρατιωτικές δυνάμεις με αρχηγό τον Abdourahamane Tchiani, διοικητή της προεδρικής φρουράς, συνέλαβαν τον πρωθυπουργό και ίδρυσαν το Εθνικό Συμβούλιο για τη Διασφάλιση της Πατρίδας ως κυβερνητικό σώμα της νέας χούντας (Raube, S., 2023, σελ. 201-251). Η χούντα Tchiani οδήγησε σε αποχώρηση την Γαλλική παρουσία στον Νίγηρα και επέβαλλε στην χώρα μία τακτική ιδιαίτερα εχθρική τόσο προς τους Ευρωπαίους, καλλιεργώντας περαιτέρω το αντιευρωπαϊκό-αντιγαλλικό πνεύμα, όσο και προς την ECOWAS (Raube, S., 2023, σελ. 201-251). Η τελευταία, σε κρίση πλέον, ακολούθησε την ίδια τακτική των οικονομικών και πολιτικών κυρώσεων, δυσχεραίνοντας τις σχέσεις και την κατάσταση των υποσαχάριων χωρών της δυτικής Αφρικής ως σύνολο.
Μέσα σε αυτή την κατάσταση, η ECOWAS σε κατάσταση πανικού, αλλά και υπό σφοδρές Γαλλικές πιέσεις, άρχισε να εξετάζει το ενδεχόμενο της στρατιωτικής επέμβασης τουλάχιστον στην περίπτωση του Νίγηρα. Αυτό οδήγησε τις δικτατορίες του Μάλι και της Μπουρκίνα Φάσο να ανακοινώσουν την πλήρη στρατιωτική στήριξη προς τον Νίγηρα σε περίπτωση επέμβασης της ECOWAS (Al-Jazeera, 2024)(Avoulete, Colman, 2024). Το γεγονός αυτό συνέβαλλε στην πλήρη αποκοπή των δικτατοριών από την ECOWAS και την δημιουργία κοινού συνασπισμού από τις τρείς δικτατορίες. Έτσι, στις 6 Ιουλίου του 2024, ιδρύθηκε η Συμμαχία των κρατών του Σαχέλ ή Συνομοσπονδία του Σαχέλ με μέλη τις τρείς υποσαχάριες δικτατορίες και πρόεδρο τον Δικτάτορα του Μάλι Assami Goita ως αρχηγό ανάμεσα σε ίσους (Al-Jazeera, 2024) (Avoulete, Colman, 2024). Η συνομοσπονδία του Σαχέλ αποτελεί στην ουσία μία αντιευρωπαϊκή, αντι-ECOWAS συμμαχία με στόχο την έξωση των Ευρωπαίων από την δυτική Αφρική και την μακροημέρευση των δικτατοριών (Al-Jazeera, 2024) (Avoulete, Colman, 2024). Άξιο αναφοράς, αποτελεί το γεγονός ότι τα κράτη της ομοσπονδίας έχουν αποκόψει κάθε σχέση με τους πρώην Γάλλους και Αμερικανούς συμμάχους τους στις διάφορες τοπικές εξεγέρσεις στις χώρες τους, αντικαθιστώντας τους με Ρώσους βετεράνους και μισθοφόρους κυρίως της Wagner (CNBS, Elliot Smith, 2024).
Συμπερασματικά, δεν αποτελεί μυστικό ότι η νέα έκρυθμη κατάσταση στην υποσαχάρια Αφρική εξελίσσεται ραγδαία. Οι χούντες-σύμμαχοι, έχοντας εξασφαλίσει τις δυνάμεις τους και με την δημιουργία την νέας τους συνομοσπονδίας απειλούν την τάξη των πραγμάτων, το status quo της ECOWAS, όπως και την Γαλλική παρουσία στην δυτική Αφρική. Με αχνό το φαινόμενο γρήγορης επιστροφής στην δημοκρατική κανονικότητα, μόνο ο χρόνος θα δείξει την κατάληξη αυτού του νέου κομματιού στην ιστορία της υποσαχάριας Αφρικής, το οποίο για μία ακόμη φορά περιβάλλεται από αντιευρωπαϊκή και αντιγαλλική σκέψη.
Βιβλιογραφία/Πηγές:
Al-Jazeera (2024). What’s behind the creation of the Alliance of Sahel States? Διαθέσιμο σε: https://www.aljazeera.com/program/inside-story/2024/7/7/whats-behind-the-creation-of-the-alliance-of-sahel-states
Beck, R. B. (1993). The Scramble for Africa: The White Man’s Conquest of the Dark Continent from 1876 to 1912: Pakenham, Thomas: New York: Random House, 768 pp., Publication Date: November 1991. History: Reviews of New Books, 21(3), 128. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.1080/03612759.1993.9948689
Bell, D. (2018).Christianity in Sub-Saharan Africa, edited by Kenneth R. Ross, J. Kwabena Asamoah-Gyadu, and Todd M. Johnson. Journal of Religion in Africa, 48(1-2), 151-153. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.1163/15700666-12340127
Chafer, T. (2001). The End of Empire in French West Africa: France’s Successful Decolonization. Διαθέσιμο σε: https://books.google.gr/books?id=7IZmCgAAQBAJ&lpg=PR7&ots=CTThjt3QGK&dq=french%20decolonization&lr&hl=el&pg=PR7#v=onepage&q=french%20decolonization&f=false
Colman, A. (2024). Can Democracy Win Over West Africa’s Military Juntas? Διαθέσιμο σε: https://openurl.ebsco.com/EPDB%3Agcd%3A5%3A11053669/detailv2?sid=ebsco%3Aplink%3Ascholar&id=ebsco%3Agcd%3A178491701&crl=c
Crowder, M. (1978). Colonial West Africa: Collected Essays (1st ed.). Routledge. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.4324/9780203724804
Dwight, N. (2013). French Colonial Expansion in West Africa, The Sudan, and the Sahara. American Political Science Review, Volume 5, Issue 3, pp. 353 – 373. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.2307/1944867
ECOWAS. (1975). The 1975 Treaty of the Economic Community of West African States. Διαθέσιμο σε: https://www.ecowas.int/publication/treaty/
Emert, Phyllis (1995). Colonial triangular trade: an economy based on human misery. Carlisle, Massachusetts: Discovery Enterprises Ltd.Διαθέσιμο σε: https://books.google.gr/books/about/Colonial_Triangular_Trade.html?id=G7bVDBPFWrwC&redir_esc=y
Engels, B. (2022). Transition now? Another coup d’état in Burkina Faso. Review of African Political Economy, 49(172), 315–326. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.1080/03056244.2022.2075127
Huillery, Elise. (2009). History Matters: The Long-Term Impact of Colonial Public Investments in French West Africa. American Economic Journal: Applied Economics, 1 (2): 176–215.Διαθέσιμο σε: 10.1257/app.1.2.176
JN Wanki, JN. (2023). The right to development in Francophone Africa: Post-colonial agreements, sovereign authority and control over natural resources. African Human Rights Law Journal 228-255 Διαθέσιμο σε: http://dx.doi.org/10.17159/1996-2096/2023/v23n2a1
Merritt, J. E. (1960). The Triangular Trade. Business History, 3(1), 1–7. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.1080/00076796000000012
Raube, S. (2023). Anticipatory consent to military intervention: analysis in the wake of the coup d’état in Niger in 2023. Journal on the Use of Force and International Law, 10(2), 201–251. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.1080/20531702.2023.2270283
Smith, E. (2024). Russia’s Wagner Group expands into Africa’s Sahel with a new brand. CNBS. Διαθέσιμο σε: https://www.cnbc.com/2024/02/12/russias-wagner-group-expands-into-africas-sahel-with-a-new-brand.html
Times (1890). The Anglo-French Agreement.Times, p. 6. The Times Digital Archive.Διαθέσιμο σε: https://link.gale.com/apps/doc/CS101372684/TTDA?u=tall85761&sid=bookmark-TTDA&xid=3207b64c
Wing, S.D. (2023). Coups d’État, Political Legitimacy, and Instability in Mali. Africa Today 70(1), 74-100. Διαθέσιμο σε: https://dx.doi.org/10.2979/at.2023.a905851.
Πηγή εικόνας: Heads of state of Burkina Faso, Niger and Mali at the First Summit of Alliance of Sahel States. | Photo via Peoples Dispatch Διαθέσιμο σε: https://www.peoplesworld.org/article/alliance-of-sahel-states-a-breakthrough-for-pan-africanism-and-decolonization/