Γράφει η Ευδοκία Κώτη
Η Αφρική, μια γόνιμη ήπειρος με γεωγραφική ετερογένεια και αστείρευτους πόρους, αποτελεί επί μακρόν αντικείμενο διεθνούς μελέτης, τόσο λόγω των γεωπολιτικών της δυναμικών, όσο και των πολύπλοκων ιστορικών της εντάσεων. Η αποικιοκρατική κληρονομιά, έχοντας θέσει βαθιά τα θεμέλια της από τον 15ο αιώνα, εξακολουθεί να ρίχνει τη βαριά σκιά της στις σύγχρονες συγκρούσεις και τις εθνοτικές διενέξεις που μαστίζουν αρκετά αφρικανικά κράτη. Έτσι, η αποικιοποίηση κληροδότησε στην Αφρική τεχνητά σύνορα που χάραξαν οι ευρωπαϊκές χώρες τον 19ο και 20ο αιώνα, καθώς και βαθιές πολιτικοκοινωνικές πληγές. Επιπρόσθετα, τα γεωπολιτικά δεδομένα εκτραχύνονται από τις διαδοχικές μεταποικιακές εμφύλιες διαμάχες. Από την Αιθιοπία μέχρι το Νότιο Σουδάν, οι εμφύλιες συρράξεις έχουν καταστήσει την αφρικανική ήπειρο πεδίο διεθνούς παρεμβατισμού και εξωτερικού πολιτικού ενδιαφέροντος, με τις διεθνείς δυνάμεις και την παγκόσμια διπλωματία να εμπλέκονται ή να επηρεάζουν τα σύγχρονα εσωτερικά πεπραγμένα της ηπείρου.
Είναι γεγονός ότι σήμερα, η αναζωπύρωση των συγκρούσεων, η ανερχόμενη επιρροή της Κίνας και οι αλλεπάλληλες ανθρωπιστικές κρίσεις θέτουν την Αφρική στο επίκεντρο της σύγχρονης διεθνούς γεωπολιτικής. Η παγκόσμια διπλωματική «σκακιέρα», έχει διαμορφωθεί και εξακολουθεί να διαμορφώνεται, μέσω ενός συνδυασμού διάλυσης αφρικανικών αυτοκρατοριών και της διασποράς των πληθυσμών τους λόγω εθνικού κατακερματισμού. (Gashaw, 2017). Στην παρούσα ανάλυση, θα διερευνηθεί ο τρόπος με τον οποίο η πολυεπίπεδη κληρονομιά της αποικιοκρατίας και των εμφυλίων πολέμων έχουν συνυφάνει τη σύγχρονη γεωπολιτική πραγματικότητα, καθώς νέες δυνάμεις, όπως η Κίνα, επιδιώκουν να επεκτείνουν την επιρροή τους στην ήπειρο. Παράλληλα, θα εξεταστούν, η πληθώρα ανθρωπιστικών κρίσεων και οι μεταναστευτικές ροές που απορρέουν από τη διαρκή αστάθεια που επικρατεί, με στόχο να αναδειχθούν τα αίτια της στρατηγικής εμπλοκής διεθνών δρώντων στην Αφρική και η ζωτικότητά της για το διεθνές σύστημα.
Εισαγωγή στην Αφρικανική Αποικιοκρατία: Αναδιάρθρωση των Κοινωνικών Δομών και οι Οικονομικές Επιπτώσεις στο Διεθνές Σύστημα
Ο πρωταρχικός στόχος της αποικιοποίησης συνοψίζεται απλά: παραγωγή οικονομικών πόρων για τις αποικιοκρατικές δυνάμεις με το χαμηλότερο δυνατό κόστος. Πιο συγκεκριμένα, καθώς οι επιπτώσεις της Διάσκεψης του Βερολίνου (1884-1885) της εποχής του Νέου Ιμπεριαλισμού, που καθόρισε τους «κανόνες» του παιχνιδιού της κατάτμησης, έγιναν σαφείς, οι περιοχές της Αφρικής που είχαν προηγουμένως αναπτύξει σημαντικό εμπόριο και οικονομίες, πέρασαν υπό τον έλεγχο ευρωπαϊκών οικονομικών πολιτικών (Britannica, n.d.). Για τα κύρια αποικιοκρατικά έθνη, τους Βρετανούς, τους Γάλλους και τους Γερμανούς, οι ατομικές ανάγκες των αποικιακών υπηκόων είχαν ελάχιστη σημασία, ενώ στόχος τους ήταν η « κάθετη ενοποίηση» των αποικιών, δηλαδή ο έλεγχος της βιομηχανικής παραγωγής εξολοκλήρου από τις ευρωπαϊκές δυνάμεις. Η Ευρώπη εκ παραλλήλου, αναπτυσσόταν ραγδαία και αναζητούσε μανιωδώς τις πρώτες ύλες που η Αφρική προσέφερε, προετοιμασμένη να θυσιάσει κάθε ηθική μέθοδο πολιτικής, έτσι ώστε να αναρριχηθεί στο διεθνές σύστημα. Πριν όμως από την εδαφική κατάτμηση αφρικανικών εδαφών, οι ευρωπαϊκές δυνάμεις έπρεπε να διαπραγματεύονται με τις εγχώριες κυβερνήσεις, οι οποίες, αν και εξαρτώνταν από το διεθνές εμπόριο, εξακολουθούσαν να ασκούν ασφυκτικές πιέσεις στην οικονομική τους ανάπτυξη. Τα αφρικανικά έθνη, δηλαδή, μπορούσαν να υποστηρίζουν την παραγωγή βιομηχανικών προϊόντων της επιλογής τους ανάλογα με το ισοζύγιο πληρωμών, τόσο σε εξαγωγές, όσο και σε εισαγωγές. Η αποικιοκρατία εντούτοις, υποχρέωσε αυτά τα έθνη να παράγουν αποκλειστικά για εξαγωγή, διατηρώντας τις τιμές χαμηλές, αυστηρά για τους Ευρωπαίους καταναλωτές, με φανερό παράδειγμα το βαμβάκι, για το οποίο η Δυτική Αφρική αντιμετωπιζόταν ως πηγή πρώτων υλών (Settles, 1996).
Παρόλα αυτά, η αποικιοκρατία δεν αφορούσε μόνο την οικονομική υποταγή, αλλά και την αφαίρεση της διαχείρισης της τοπικής οικονομίας από τους Αφρικανούς τοπικούς ηγέτες. Αδιάκοπα, οι αποικιοκρατικές δυνάμεις επέβαλαν ασφυκτικούς κλοιούς ελέγχων εμπορίου και ασύλληπτων δασμών που περιόριζαν τις εισαγωγές και εξαγωγές μόνο από και προς την αποικιακή δύναμη, μειώνοντας σαφώς την ελευθερία επιλογής τους. Αυτό αποδυνάμωσε σταδιακά τους παραδοσιακούς ηγέτες, αφού οι μέθοδοι παραγωγής δεν μπορούσαν να ευδοκιμήσουν και συνεπώς η εγχώρια παραγωγή εξαρτάτο ολοένα και περισσότερο από τους αποικιοκράτες. Οι Αφρικανοί, αν και είχαν ενσωματωθεί στο παγκόσμιο οικονομικό σύστημα ως ένας συμπληρωματικός μοχλός ταχείας, προσοδοφόρας και φθηνής παραγωγής, παρέμειναν εντούτοις άνισοι εταίροι εσαεί (Austin, 2010). Η αποικιοκρατία μάστιζε την Αφρική για περίπου οκτώ δεκαετίες. Παρόλο όμως το βάρος των ιμπεριαλιστών κατακτητών, ο ζυγός της οικονομίας δεν έμεινε μόνο προς την κατεύθυνση της εγχώριας εκμετάλλευσης και της αύξησης του ευρωπαϊκού γοήτρου. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, οι αποικιακές κυβερνήσεις κατασκεύασαν εξειδικευμένες και σημαντικές υποδομές παραγωγής, εισήγαγαν ένα καινοτόμο σύστημα γεωργίας που βασιζόταν σε καλλιέργειες για εμπορική χρήση και μετέβαλαν θεμελιωδώς τα παραδοσιακά πρότυπα πλούτου και κοινωνικής θέσης στην αφρικανική κοινότητα (Settles, 1996).
Η περίοδος της αποαποικιοποίησης στην Αφρική: Πολιτικές εξελίξεις, ένοπλες συγκρούσεις και διεθνείς γεωπολιτικές επιρροές
Η αποαποικιοποίηση της Αφρικής υπήρξε μια πολυεπίπεδη διαδικασία, η οποία επηρεάστηκε τόσο από τις εσωτερικές αφρικανικές πολιτικές εξελίξεις όσο και από τις διεθνείς γεωπολιτικές πιέσεις της μεταπολεμικής περιόδου. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η εξασθένηση των ευρωπαϊκών αυτοκρατοριών και η διαρκής πίεση των εκρηκτικών αφρικανικών κινημάτων εθνικισμού, οδήγησαν στην ανάγκη για πολιτική απεξάρτηση των αποικιοκρατούμενων περιοχών. Το νέο δικαίωμα της αυτοδιάθεσης, όπως κατοχυρώθηκε στον Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, και οι μεταβολές στις παγκόσμιες ισορροπίες ισχύος, ώθησαν τις αποικιακές δυνάμεις να επανεξετάσουν την οικονομική και πολιτική βιωσιμότητα της αποικιοκρατίας υπό νέους όρους (Myrice, 2015).
Παρά την εκδήλωση απειλητικών εθνικιστικών κυμάτων, σε πολλές περιπτώσεις η αποαποικιοποίηση έλαβε τη μορφή ειρηνικής διαπραγμάτευσης, όπως συνέβη στην περίπτωση της Γκάνας το 1957, με χαρισματικούς ηγέτες όπως ο Κβάμε Νκρούμα, να διαδραματίζουν κεντρικό ρόλο στη μετάβαση από την αποικιοκρατία στην ανεξαρτητοποίηση Baah-Nyarkoh, 2024). Ωστόσο, αν και η εθνική αντίσταση συνέβαλε στον περιορισμό των ιμπεριαλιστών, οι αποικιακές δυνάμεις αντιστάθηκαν στην ανεξαρτησία καταλήγοντας σε ένοπλες συγκρούσεις, όπως στον πόλεμο της Αλγερίας (1954- 1962) ή τις εξεγέρσεις στο Κονγκό (1997-2002). Συνεπώς, η προαποαποικιακή τεχνητή χάραξη των συνόρων και η ιστορική κληρονομιά του ευρωπαϊκού και διεθνούς ιμπεριαλισμού, συνέβαλαν στη δημιουργία πολιτικής αστάθειας, γεγονός που συνέτεινε και στην κοινωνική αποδιάρθρωση της αφρικανικής ηπείρου.
Την αφορμή για εξωτερική ανάμειξη νέων δυνάμεων άδραξαν οι ΗΠΑ και η Ρωσία, οι οποίες στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου έσπευσαν να εμπλακούν σε εμφύλιες συρράξεις υποστηρίζοντας διαφορετικές μιλιταριστικές φατρίες η καθεμία, με στόχο τη γεωπολιτική κυριαρχία, όπως στην περίπτωση των συγκρούσεων της Σομαλίας και της Ανγκόλα (Gleijeses, 1998).
Διεθνείς επεμβάσεις και διμερής συνεργασία με την Κίνα: Η πρωτοβουλία “Μία Ζώνη, Ένας Δρόμος”
Η ανάδυση ανερχόμενων δυνάμεων όπως η Κίνα, διαδραμάτισε καίριο ρόλο για τη διαμόρφωση της διεθνούς γεωπολιτικής σκηνής, ιδιαίτερα σε συνάρτηση με τις αφρικανικές διπλωματικές εξελίξεις. Το 2013 η Κίνα εγκαινίασε την Πρωτοβουλία «Μία Ζώνη, Ένας Δρόμος» (“One Belt, One Road” initiative), δηλαδή την από κοινού οικοδόμηση της Οικονομικής Ζώνης του Δρόμου του Μεταξιού και του Θαλάσσιου Δρόμου του Μεταξιού για τον 21ο Αιώνα (Σάντζιε, 2023). Ακρογωνιαίος λίθος της καινοτομίας αυτής ήταν η επιθυμία της Κίνας για αξιοποίηση επενδύσεων σε κρίσιμες υποδομές στα αφρικανικά εδάφη, όπως δρόμους, σιδηροδρόμους και λιμάνια, καθώς και σε στρατηγικούς τομείς της ενέργειας και εξόρυξης φυσικών πόρων. Αυτού του είδους οι επενδύσεις όχι μόνο προάγουν την οικονομική αειφορία των αφρικανικών κρατών, αλλά παράλληλα εενισχύουν και την επιρροή της Κίνας στην ήπειρο, με την υιοθέτηση ενός μοντέλου συνεργασίας που σέβεται την κυριαρχία των χωρών ( Lyman, 2005).
Από το 2000, η Κίνα αποτελεί τον μεγαλύτερο και σημαντικότερο εμπορικό εταίρο της Αφρικής. Αυτό ίσως συμβαίνει, καθώς η προσφορά οικονομικής βοήθειας από την κινέζικη υπερδύναμη στην Αφρική, πραγματοποιείται χωρίς την απαίτηση εφαρμογής των συνηθισμένων βαρέων πολιτικών όρων που επιβάλλουν οι «λαίμαργες» δυνάμεις της Δύσης (Dollar, 2016). Έτσι, η Κίνα, εμφανίζεται ως ένας καλοπροαίρετος εξωτερικός παίκτης, συγκριτικά με τη Ρωσία και τις ΗΠΑ που αντιμετωπίζονταν ως παρίες λόγω του Ψυχρού Πολέμου, ή τη Γαλλία και την Αγγλία που κληροδότησαν στην Αφρική το σκλαβεμπόριο και τη δουλεία (Παπαϊωάννου, Λιναρδάτου, 2023). Έτσι, αυτή η ειρηνευτική προσέγγιση έχει επιτρέψει στην Κίνα να εδραιώσει τη γεωπολιτική της παρουσία στην Αφρική συσφίγγοντας τις στρατηγικές συνεργασίες της με πολλές χώρες, οι οποίες την αναγνωρίζουν ως έναν αξιόπιστο εταίρο ανάπτυξης. Η διπλωματική στάση της Κίνας, όπως επισημαίνεται σε αρκετές μελέτες, έχει δημιουργήσει μια σχέση αμφίδρομη με τις αμφρικανικές χώρες. Οι τελευταίες, επωφελούνται από τη χρηματοδότηση και την προηγμένη τεχνολογία, ενώ η Κίνα αποκτά πρόσβαση σε πολύτιμους φυσικούς πόρους και εμπορικά μονοπάτια, καθιστώντας την Αφρική ένα στρατηγικό πεδίο για τις παγκόσμιες δυνάμεις (Dollar, 2016).
Ο αντίκτυπος των εμφυλίων και ο διπλωματικός ρόλος της Αφρικανικής Ένωσης
Εντούτοις, οι διαρκώς εκκολαπτόμενες εμφύλιες διαμάχες στην αναπτυσσόμενη ήπειρο, δεν αφήνουν περιθώρια για πλήρη εξομάλυνση του γεωπολιτικού τοπίου. Ήδη, το 2020 μετά την περίοδο της πανδημίας του COVID- 19, ξεκίνησαν να παρατηρούνται κρούσματα χρόνιου υποσιτισμού στην Αφρικανική Ήπειρο, όχι μόνο με τον εμφύλιο πόλεμο στο Σουδάν, αλλά και με τις κατηγορίες για νοθεία στις εθνικές εκλογές της Νιγηρίας, τη συντελεσμένη νοθεία για στις εκλογές της Δημοκρατίας του Κονγκό, με τη Ρωσία, μάλιστα, να συνωμοτεί υπέρ των υπαιτίων της νοθείας, αλλά και τις δυτικές δυνάμεις να τηρούν σιωπή (Παπαϊωάννου, Λιναρδάτου, 2023).
Παρόλα αυτά, ο ρόλος των Ηνωμένων Εθνών και της Αφρικανικής Ένωσης (African Union- AU) που προτάσσει τις ανθρωπιστικές και ειρηνευτικές προσπάθειες στον αγώνα για την υποστήριξη των θυμάτων μετανάστευσης, είναι αναμφισβήτητα επικουρικός. Η Σύμβαση του Οργανισμού Αφρικανικής Ενότητας (OAU) για τη Ρύθμιση των Ειδικών Πτυχών του Προσφυγικού Προβλήματος στην Αφρική, υιοθετήθηκε από τη Συνέλευση των αρχηγών κρατών και κυβερνήσεων κατά την έκτη τακτική σύνοδό της στην Αντίς Αμπέμπα της Αιθιοπίας, στις 10 Σεπτεμβρίου 1969 (OAU, 1969). Η πολυμερής Συνθήκη ορίζει, μεταξύ άλλων, την έννοια του “πρόσφυγα”, την παύση ανατρεπτικών ενεργειών, τη μη διάκριση, την άμεση παροχή ασύλου, τον εθελούσιο επαναπατρισμό και τα έγγραφα μετακίνησης των προσφύγων πολέμου από αναπτυσσόμενες χώρες σε καθεστώς εμπόλεμης ζώνης (OAU, 1969).
Αντίστοιχα, η Αφρικανική Ένωση θέτει ως βιώσιμους στόχους της δράσης της, την ενοποίηση και την αλληλεγγύη των αφρικανικών κρατών, τον συντονισμό και την εντατικοποίηση λήψης μέτρων για τη βελτίωση των συνθηκών ζωής των Αφρικανών υπηκόων και την υπεράσπιση της αφρικανικής αυτοδιάθεσης, κυριαρχίας και ακεραιότητας. (African Union, n.d.). Συμπληρωματικά, επιδίωξη της Ένωσης είναι να αφανίσει ολοκληρωτικά όλες τις μορφές αποικιοποίησης από την ήπειρο, καθώς και να προωθήσει τη διεθνή υποστήριξη και συνεργασία μέσω της αρωγής του ΟΗΕ και της Οικουμενικής Διακήρυξης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα (African Union, n.d.).
Συμπεράσματα
Η αποικιοκρατία άφησε πίσω της βαθιές πληγές στα αφρικανικά σύνορα, δημιούργησε κοινωνικές ανισότητες και όξυνε τα κενά εξουσίας που συχνά οδήγησαν σε εμφύλιες συγκρούσεις κατά τη μεταποικιακή εποχή. Η διαχρονική εμπλοκή των μεγάλων δυνάμεων, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, δεν ενίσχυσε τη σταθερότητα, αλλά επέτεινε την αποδιοργάνωση και τις ρήξεις με την υποστήριξη αντίπαλων φατριών για γεωπολιτικά κέρδη του δυτικού κόσμου. Οι εμφύλιοι πόλεμοι και ο εξωτερικός παρεμβατισμός μετέτρεψαν την Αφρική σε διεθνές θέατρο συστηματικών αντιπαραθέσεων, όπου οικονομικά συμφέροντα και ιδεολογικές ασυμφωνίες συνέβαλαν στην παρατεταμένη κατά τα άλλα αναταραχή. Σήμερα, παρά τις προσπάθειες περιφερειακών οργανισμών, όπως η προαναφερθείσα Αφρικανική Ένωση, η αφρικανική ήπειρος συνεχίζει να αποτελεί μέτωπο ανταγωνισμού μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων όπως η Κίνα, η Ρωσία και οι παραδοσιακές δυτικές χώρες, με την αποικιακή κληρονομιά να παραμένει ανεξίτηλη στον καμβά της σύγχρονης γεωπολιτικής πραγματικότητας.
Βιβλιογραφία
African Union. (n.d.). Overview. Διαθέσιμο σε: https://au.int/en/overview
Austin, G. (2010). African economic development and colonial legacies. Διαθέσιμο σε: https://journals.openedition.org/poldev/78
Baah-Nyarkoh, R. D. (2024). Full story: How Ghana gained independence in 1957. Διαθέσιμο σε: https://ghanaeducation.org/full-story-how-ghana-gained-independence-in-1957/
Britannica. (n.d.). Berlin West Africa Conference. Διαθέσιμο σε: https://www.britannica.com/event/Berlin-West-Africa-Conference
Dollar, D. (2016). China’s engagement with Africa: From natural resources to human resources. Διαθέσιμο σε: https://www.brookings.edu/wp-content/uploads/2016/07/Chinas-Engagement-with-Africa-David-Dollar-July-2016-1.pdf
Gashaw, T. T. (2017). Colonial borders in Africa: Improper design and its impact on African borderland communities. Διαθέσιμο σε: https://www.wilsoncenter.org/blog-post/colonial-borders-in-africa-improper-design-and-its-impact-on-african-borderland-communities
Gleijeses, P. (1998). Conflicting missions: Havana, Washington, and Africa, 1959-1976. Διαθέσιμο σε: https://books.google.gr/books?id=AnRDn06UB5cC&pg=PA34&hl=el&source=gbs_selected_pages&cad=1#v=onepage&q&f=false
Lyman, P. N. (2005). China’s rising role in Africa. Διαθέσιμο σε: https://www.cfr.org/report/chinas-rising-role-africa
Myrice, E. (2015). The impact of the Second World War on the decolonization of Africa. Διαθέσιμο σε: https://scholarworks.bgsu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1048&context=africana_studies_conf
OAU. (1969). OAU Convention governing the specific aspects of refugee problems in Africa, adopted by the Assembly of Heads of State and Government at its Sixth Ordinary Session, Addis-Ababa, 10 September 1969. Διαθέσιμο σε: https://www.unhcr.org/media/oau-convention-governing-specific-aspects-refugee-problems-africa-adopted-assembly-heads
Παπαϊωάννου, Η., & Λιναρδάτου, Ο. (2023). Οι εμφύλιοι πόλεμοι στην Αφρική. Διαθέσιμο σε: https://www.eliamep.gr/media/oi-emfylioi-polemoi-stin-afriki/
Σάντζιε, Τ. (2023). Τα επιτεύγματα της Πρωτοβουλίας “Μία Ζώνη Ένας Δρόμος”. Διαθέσιμο σε: https://www.naftemporiki.gr/finance/world/1514396/ta-epiteygmata-tis-protovoylias-mia-zoni-enas-dromos/
Settles, J. D. (1996). The impact of colonialism on African economic development. Διαθέσιμο σε: https://trace.tennessee.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1182&context=utk_chanhonoproj
Πηγή Εικόνας
Geopolitical Studies (2021). Institute for Security Studies: Foreign military presence in Africa. Διαθέσιμο σε: https://issafrica.org/iss-today/proceed-with-caution-africas-growing-foreign-military-presence