Γράφει ο Γιάννης Σερέφας
Η θρησκεία στο Ισραήλ, εκτός από μέρος της πολιτισμικής ταυτότητας των Ισραηλινών πολιτών, αποτελεί ρυθμιστικό παράγοντα στην πολιτική ζωή της χώρας. Επηρεάζει όχι μόνο τους πολιτικούς θεσμούς, αλλά και την καθημερινότητα της ισραηλινής κοινωνίας (Smooha, 2002).
Η σχέση κράτους και θρησκείας στο Ισραήλ χαρακτηρίζεται από ένα πολιτικό και θεσμικό παράδοξο. Παρότι το Ισραήλ δεν αναγνωρίζει επίσημα κάποια θρησκεία ως κρατική, εντούτοις αυτοπροσδιορίζεται ως ένα εβραϊκό και δημοκρατικό κράτος (Smooha, 2002). Τα θεμέλια αυτού του προσδιορισμού βρίσκονται στην επιστολή του 1947 του David Ben-Gurion, πρώτου πρωθυπουργού του ισραηλινού κράτους, η οποία έμεινε στην ιστορία ως Status Quo (Stein, 2024). Σύμφωνα με τον Stein, ο Ben-Gurion στην επιστολή του προς το θρησκευτικό κόμμα Agudat Israel, θέλοντας να πετύχει έναν συμβιβασμό ανάμεσα στους κοσμικούς και τους θρησκευόμενους Εβραίους, δεσμεύτηκε ότι στο νεοσύστατο εβραϊκό κράτος θα προστατεύονται οι εβραϊκοί νόμοι. Δηλαδή θα τηρείται η ημέρα ανάπαυσης του Shabbat, οι διατροφικοί νόμοι του Kashrut, με την οικογένεια, το γάμο και το διαζύγιο να παραμείνουν υπό τη δικαιοδοσία των ραβινικών δικαστηρίων, ενώ οι ορθόδοξοι Εβραίοι θα μπορούν να εκπαιδεύσουν τα παιδιά τους με όποιον τρόπο κρίνουν καταλληλότερο, χωρίς τη παρέμβαση του κράτους (Stein, 2024). Παράλληλα δεσμεύτηκε πως το Ισραήλ θα περιλαμβάνει πολίτες όλων των θρησκευμάτων που θα έχουν ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις με τους Εβραίους πολίτες. Έτσι, ο Ben-Gurion κατάφερε να αποτρέψει τη σύγκρουση ανάμεσα στους κοσμικούς και τους θρησκευόμενους Εβραίους, με τις εβραϊκές δυνάμεις να επικρατούν στον Πόλεμο της Ανεξαρτησίας απέναντι στις Αραβικές χώρες, κάτι που οδήγησε στην ίδρυση του κράτους του Ισραήλ (Stein, 2024).
Οι ιδρυτές του κράτους του Ισραήλ και το σιωνιστικό κίνημα δεν απέρριψαν ούτε υπονόμευσαν το θρησκευτικό στοιχείο της συλλογικής εβραϊκής ταυτότητας, παρά το γεγονός ότι οι ίδιοι χαρακτηρίζονταν από κοσμικές ιδέες (Rubin, 2012). Μάλιστα θεωρούσαν την εβραϊκή θρησκεία άρρηκτα συνδεδεμένη με την εβραϊκή εθνικότητα και το αντίστροφο (Rubin, 2012). Η δημογραφική διασπορά του εβραϊκού λαού πριν από την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ είχε ένα σημαντικό απότοκο: Η σιωνιστική ηγεσία χρησιμοποίησε την εβραϊκή θρησκεία ως κοινή πηγή ταυτότητας και εργαλείο στρατολόγησης για Εβραίους που προέρχονταν από διαφορετικά κράτη, μιλούσαν διαφορετικές γλώσσες και υιοθετούσαν διαφορετικά συστήματα αξιών (Rubin, 2012). Σύμφωνα με τον Rubin, η εβραϊκή θρησκεία, με αυτόν τον τρόπο ενσωματώθηκε και έγινε μέρος του νεοσύστατου Ισραηλινού κράτους: το Ισραήλ υιοθέτησε κρατικά σύμβολα όπως η σημαία με το αστέρι του Δαυίδ, το εβραϊκό ημερολόγιο και τις εβραϊκές αργίες. Σε πολιτικό επίπεδο, η νομοθεσία επέτρεπε τη συμμετοχή θρησκευτικών κομμάτων στις εκλογές, με ορισμένα εξ αυτών να συμμετέχουν συχνά σε κυβερνητικούς συνασπισμούς, ενώ και οι συναντήσεις ραβίνων και πολιτικών για την επίλυση πολιτικών συγκρούσεων είναι συνηθισμένες (Rubin, 2012). Ταυτόχρονα, σε επίπεδο θεσμών, το κράτος συνέκλινε προς τη θρησκεία, εισάγοντας θρησκευτικά δικαστήρια και σχολεία, με πολλά από αυτά μάλιστα να λαμβάνουν κρατική χρηματοδότηση (Rubin, 2012).
Παρότι οι Άραβες πολίτες του Ισραήλ διαθέτουν τυπικά τα ίδια πολιτικά δικαιώματα με τους Εβραίους, συχνά αντιμετωπίζουν θεσμικό αποκλεισμό και περιορισμένη πρόσβαση σε δημόσιες θέσεις, εξαιτίας της μη εβραϊκής τους ταυτότητας (Smooha, 2002). Οι Άραβες Ισραηλινοί εκπροσωπούνται ελάχιστα στις δημόσιες θέσεις, ενώ το εισόδημά τους είναι σημαντικά χαμηλότερο σε σύγκριση με αυτό των Εβραίων (Ghanem, 2016). Όπως αναφέρει ο Ghanem, το 2006, μία ομάδα διανοούμενων Αράβων συνέταξε ένα πολιτικό κείμενο με τίτλο Future Vision (Μελλοντικό Όραμα). Μέσα από αυτό ζητούσαν να αναγνωριστεί το Ισραήλ ως κράτος όχι μόνο των Εβραίων, αλλά και των Αράβων πολιτών του, κάτι που πήγαινε ενάντια στον εβραϊκό χαρακτήρα του. Επιπροσθέτως, μιλούσαν για αυτονομία σε θέματα εκπαίδευσης, γλώσσας και πολιτισμού, παρόμοια με αυτή που απολάμβαναν οι ορθόδοξοι Εβραίοι στην εκπαίδευση των παιδιών τους (Ghanem, 2016). Η πλειοψηφία των Αράβων Ισραηλινών υποστήριξε τα αιτήματα αυτά, όμως το Ισραηλινό κράτος και η εβραϊκή κοινή γνώμη τα απέρριψε κατηγορηματικά, με βασικό επιχείρημα πως απειλούν τον εβραϊκό και δημοκρατικό χαρακτήρα του Ισραήλ (Ghanem, 2016). Οι Άραβες Ισραηλινοί διαμαρτυρήθηκαν εκ νέου το 2018 για διακρίσεις εις βάρος τους, όταν η Κνέσετ ενέκρινε οριακά έναν νόμο που όριζε το Ισραήλ ως την εθνική εστία του εβραϊκού λαού. Ο νόμος αυτός αναγνώριζε την Ιερουσαλήμ ως την πρωτεύουσα του Ισραήλ, ενώ υποβάθμιζε την αραβική γλώσσα από επίσημη σε «ειδική» (Wootliff, 2018). Το χάσμα ανάμεσα σε Άραβες και Εβραίους Ισραηλινούς αποτυπώνεται σε δημοσκοπήσεις, σύμφωνα με τις οποίες η πλειοψηφία των Εβραίων πιστεύουν ότι το Ισραήλ πρέπει να είναι ένα εβραϊκό δημοκρατικό κράτος, κάτι που οι περισσότεροι Άραβες απορρίπτουν (Lipka, 2016).
Η επιρροή και η ισχύς της θρησκείας στο Ισραήλ αποτυπώνεται -αλλά και απορρέει- μέσα από τη συμμετοχή των θρησκευτικών κομμάτων στους κυβερνητικούς συνασπισμούς. Θρησκευτικά και εποικιστικά κόμματα συμμετέχουν στους κυβερνητικούς συνασπισμούς, διεισδύοντας με αυτόν τον τρόπο στους κρατικούς θεσμούς (Haklai, 2007). Σύμφωνα με τον Haklai, η εβραϊκή θρησκεία δεν ασκεί επιρροή μόνο μέσω της πίεσης που ασκούν οι ορθόδοξοι Εβραίοι πολίτες, αλλά και μέσα από το ίδιο το κράτος. Στελέχη των θρησκευτικών κομμάτων αναλαμβάνουν κρίσιμες πολιτικές θέσεις. Αυτό με τη σειρά του οδηγεί στη χάραξη ευνοϊκής προς τα θρησκευτικά συμφέροντα δημόσιας πολιτικής. Ακόμα, η επιρροή της θρησκείας αποτυπώθηκε σε μία σειρά αποφάσεων, όπως η αναβάθμιση του ρόλου των εποίκων στον Ισραηλινό στρατό και η διατήρηση της αποκλειστικότητας του θρησκευτικού γάμου (Haklai, 2007).
Παράλληλα, η εβραϊκή θρησκευτική ταυτότητα αξιοποιείται ως πολιτικό εργαλείο από τους Ισραηλινούς πολιτικούς, προκειμένου να νομιμοποιήσουν τις κινήσεις τους (Guy & Filc, 2022). Λαϊκιστές πολιτικοί όπως ο Netanyahu διακρίνουν στον λόγο τους τον «αυθεντικό εβραϊκό λαό» απέναντι στις «κοσμικές πανεπιστημιακές και δικαστικές ελίτ» προκειμένου να επιτεθούν στους θεσμούς, παρουσιάζοντας πολλούς από αυτούς, όπως το Ανώτατο Δικαστήριο ή την ακαδημαϊκή κοινότητα, ως απειλές για την εβραϊκή ταυτότητα (Guy & Filc, 2022). Σύμφωνα με τους Guy και Filc, στόχος είναι η ενίσχυση της πολιτικής εξουσίας των θρησκευτικών κομμάτων, με τη θρησκεία να μην αποτελεί πλέον μια προσωπική υπόθεση, αλλά ένα μέσο πολιτικής σύγκρουσης. Ως αποτέλεσμα, η θρησκεία μετατρέπεται από στοιχείο διαμόρφωσης συλλογικής ταυτότητας σε μηχανισμό αποκλεισμού όσων δε συμμορφώνονται με τις πολιτικές των θρησκευτικών κομμάτων, όπως οι μη ορθόδοξοι Εβραίοι, οι κοσμικοί και οι Άραβες (Guy & Filc, 2022). Η εβραϊκή κοινωνία εμφανίζεται διαιρεμένη όσον αφορά τη σχέση της θρησκείας με την πολιτική. Η συντριπτική πλειοψηφία των ορθόδοξων Εβραίων θέτει ως προτεραιότητα το εβραϊκό δίκαιο απέναντι στη δημοκρατία, ενώ οι κοσμικοί Εβραίοι υποστηρίζουν συντριπτικά τα δημοκρατικά ιδανικά (Lipka, 2016).
Επιπλέον, στο Ισραήλ διεξάγονται μόνο θρησκευτικοί γάμοι και όχι πολιτικοί. Οι εβραϊκοί γάμοι διεξάγονται σε ραβινικά δικαστήρια, με τα δύο άτομα να πρέπει να είναι Εβραίοι και ετεροφυλόφιλοι. Το Ισραήλ δεν επιτρέπει τον γάμο μεταξύ ομοφυλόφιλων ή ατόμων διαφορετικής θρησκείας, αλλά αναγνωρίζει τους γάμους αυτούς αν τα άτομα αυτά επιλέξουν να παντρευτούν στο εξωτερικό (Martin, 2020). Σύμφωνα με τον Martin, η μοναδική μορφή σχέσης που μπορούν να συνάψουν στο Ισραήλ είναι το σύμφωνο συμβίωσης. Υπολογίζεται ότι δύο στους τρεις Ισραηλινούς υποστηρίζουν την κρατική αναγνώριση των πολιτικών γάμων, ανάμεσά τους η συντριπτική πλειοψηφία των κοσμικών Ισραηλινών, με ένα κομμάτι των θρησκευόμενων να τάσσεται επίσης υπέρ, με εξαίρεση τους υπερορθόδοξους Χαρεντί (The Jerusalem Post, 2024). Στην ίδια πηγή αναφέρεται ότι το Ανώτατο Δικαστήριο έκρινε υποχρεωτική την αναγνώριση από το κράτος των πολιτικών γάμων που τελούνται εξ αποστάσεως μέσω διαδικτυακής τελετής στη Γιούτα των ΗΠΑ, με πολλά ζευγάρια να προχωρούν σε πολιτικό γάμο χωρίς να χρειάζεται να αποχωρήσουν από το Ισραήλ. Η θέση της πλειοψηφίας υπέρ της θεσμοθέτησης του πολιτικού γάμου ερμηνεύεται ως αποδοκιμασία της επιρροής των ραβίνων στους θεσμούς του ισραηλινού κράτους και τις ισραηλινές κυβερνήσεις (The Jerusalem Post, 2024).
Παράλληλα, οι γυναίκες δεν επιτρέπεται να υπηρετούν ως ραβίνοι ή δικαστές σε ραβινικά δικαστήρια, με αποτέλεσμα να μην αποφασίζουν για κανένα ζήτημα που αφορά το οικογενειακό δίκαιο, την επιμέλεια, τους γάμους ή το διαζύγιο (Martin, 2020). Οι γυναίκες επίσης δεν μπορούν να τελούν εβραϊκούς γάμους. Όπως σημειώνει ο Martin, η αρμοδιότητα των θρησκευτικών δικαστηρίων για θέματα που άπτονται του οικογενειακού και προσωπικού δικαίου στο Ισραήλ συχνά δημιουργεί διακρίσεις εις βάρος των γυναικών. Ταυτόχρονα, συχνά είναι δύσκολο να διαπιστωθεί ποιο δικαστήριο είναι αρμόδιο για ορισμένα προσωπικά ζητήματα. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι υποθέσεις που σχετίζονται με την κατοχή περιουσίας μπορούν να εκδικαστούν είτε σε θρησκευτικό είτε σε αστικό δικαστήριο, ενώ για τη διατροφή τέκνων και συζύγων μπορεί να χρησιμοποιηθεί και το αστικό, αλλά και το θρησκευτικό δίκαιο (Martin, 2020).
Συνοψίζοντας, το Ισραήλ μπορεί να μην υιοθετεί κάποια επίσημη κρατική θρησκεία, ωστόσο χαρακτηρίζεται ως ένα εβραϊκό και δημοκρατικό κράτος. Η παράδοξη αυτή σχέση κράτους και θρησκείας θεμελιώθηκε από την ίδρυση του Ισραηλινού κράτους, αφού οι κοσμικοί ιδρυτές του αναγνώρισαν τον συνεκτικό ρόλο της θρησκείας στη διαμόρφωση της εβραϊκής ταυτότητας, πάνω στην οποία δημιουργήθηκε το κράτος του Ισραήλ ως πατρίδα του εβραϊκού λαού. Ως επακόλουθο, η θρησκεία ενσωματώθηκε πολιτικά, θεσμικά και κοινωνικά στο νεοσύστατο εβραϊκό κράτος, μέσα από θρησκευτικά κόμματα, σχολεία, δικαστήρια και σύμβολα. Η εβραϊκή θρησκεία αξιοποιήθηκε παράλληλα ως εργαλείο από πολιτικά πρόσωπα εις βάρος κοινωνικών ομάδων, όπως οι κοσμικοί Εβραίοι, οι γυναίκες και οι Άραβες Ισραηλινοί, με τις αντιθέσεις εντός της ισραηλινής κοινωνίας να είναι εμφανείς. Παρόλα αυτά, η τοποθέτηση της πλειοψηφίας των Ισραηλινών υπέρ της αναγνώρισης του πολιτικού γάμου αποτυπώνει την κοινωνική δυσαρέσκεια για την παρουσία και την επιρροή των ραβίνων και της θρησκείας στη δημόσια ζωή, εγείροντας ερωτήματα για τη μελλοντική θέση της θρησκείας στο κράτος του Ισραήλ.
ΠΗΓΕΣ
Ghanem, A. (2016). Israel’s second-class citizens: Arabs in Israel and the struggle for equal rights. Foreign Affairs, 95, 37-0_1. Διαθέσιμο σε: https://www.proquest.com/magazines/israels-second-class-citizens-arabs-israel/docview/1801887044/se-2
Guy, B. P., & Filc, D. (2022). Remember to be jewish: Religious populism in Israel. Politics & Religion, 15(1), 61-84. Διαθέσιμο σε: https://www.proquest.com/docview/2629628723?accountid=first_valid_string(,)&pq-origsite=360&sourcetype=Scholarly%20Journals
Haklai, O. (2007). Religious—Nationalist Mobilization and State Penetration: Lessons from Jewish Settlers’ Activism in Israel and the West Bank. Comparative Political Studies, 40(6), 713-739. Διαθέσιμο σε: https://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/0010414006290109
Lipka, M. (2016). 7 key findings about religion and politics in Israel. Pew Research Center. Διαθέσιμο σε: https://www.pewresearch.org/short-reads/2016/03/08/key-findings-religion-politics-israel/
Martin, K. (2020). The Israel Legal System and its Effects on Marriage. University of Denver. Διαθέσιμο σε: https://djilp.org/the-israel-legal-system-and-its-effects-on-marriage/#post-10412-footnote-8
Rubin, A. (2012). The status of religion in emergent political regimes: lessons from Turkey and Israel. Nations and Nationalism, 19(3), 493-512. Διαθέσιμο σε: https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/nana.12007
Smooha, S. (2002). The model of ethnic democracy: Israel as a Jewish and democratic state. Nations and nationalism, 8(4), 475-503. Διαθέσιμο σε: https://onlinelibrary.wiley.com/doi/pdf/10.1111/1469-8219.00062
Stein, K. (2024). David Ben-Gurion and the Status-Quo Agreement – Jewish laws to be protected in the coming state. Center for Israel Education. Διαθέσιμο σε: https://israeled.org/resources/documents/david-ben-gurion-and-the-status-quo-agreement-jewish-laws-to-be-protected-in-the-coming-state/
The Jerusalem Post (2024). Israelis want civil marriage, to break rabbinic monopoly in new Tu B’Av poll. Διαθέσιμο σε: https://www.jpost.com/israel-news/article-815170
Wootliff, R. (2018). Israel passes Jewish state law, enshrining ‘national home of the Jewish people. The Times of Israel. Διαθέσιμο σε: https://www.timesofisrael.com/knesset-votes-contentious-jewish-nation-state-bill-into-law/
Πηγή εικόνας: Jewish Telegraphic Agency (2024). Israeli ultra-Orthodox and secular rarely interact. Διαθέσιμο σε: https://www.timesofisrael.com/israeli-haredi-and-secular-rarely-interact-survey-shows/