Γράφει η Όλγα Τσουκαλά
Κατά γενική ομολογία και ιδίως κατόπιν της υπογραφής της Συμφωνίας των Παρισίων το έτος 2015 (Paris Agreement 2015), οι δίκες για την κλιματική αλλαγή αποτελούν το εργαλείο εκείνο το οποίο οι πολίτες δύνανται να χρησιμοποιήσουν επιδιώκοντας να οδηγήσουν τις κυβερνήσεις και τους ιδιωτικούς φορείς να λογοδοτήσουν νομικά για την αδράνεια στην λήψη μέτρων με στόχο την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής (Braaden, 2024). Στην παρούσα μελέτη, εξετάζεται μία αρκετά σύγχρονη και πρόσφατη απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής ΕΔΔΑ) και πιο συγκεκριμένα, η απόφαση για την υπ’ αριθμ. 7189/21 προσφυγή ενώπιον του ΕΔΔΑ, Carême v. France, η οποία εκδόθηκε από το εν λόγω Δικαστήριο την 9η Απριλίου του ίδιου έτους και αποτελεί κομβικό σημείο στη νομολογία αναφορικά με τα ζητήματα που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή.
Αρχικά, εν προκειμένω τα διάδικα μέρη ήταν βάσει και του άρθρου 13 ΕΣΔΑ ένα φυσικό πρόσωπο και συγκεκριμένα ο κος Damien Carême, πρώην δήμαρχος της γαλλικής πόλης Grande-Synthe, ο οποίος άσκησε προσφυγή κατά της Γαλλικής Δημοκρατίας. Υπενθυμίζεται στο σημείο αυτό ότι ενώπιον του ΕΔΔΑ υποβάλλονται προσφυγές μόνο κατά κράτους-μέρους της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής ΕΣΔΑ) και ειδικότερα σύμφωνα με το άρθρο 34 της ΕΣΔΑ: «Το Δικαστήριο μπορεί να επιληφθεί της εξέτασης προσφυγής που υποβάλλεται από κάθε φυσικό πρόσωπο, μη κυβερνητικό οργανισμό ή ομάδα ατόμων, που ισχυρίζεται ότι είναι θύμα παραβίασης, από ένα από τα Υψηλά Συμβαλλόμενα Μέρη, των δικαιωμάτων που αναγνωρίζονται στη Σύμβαση ή στα Πρωτόκολλά της. Τα Υψηλά Συμβαλλόμενα Μέρη αναλαμβάνουν την υποχρέωση να μην παρεμποδίζουν με κανένα μέτρο την αποτελεσματική άσκηση του δικαιώματος αυτού.»
Στην υπό κρίση περίπτωση, αρμόδιο δικαστήριο ήταν αναμενόμενα το ΕΔΔΑ. Ήδη από την ίδρυσή του το έτος 1959, το συγκεκριμένο Δικαστήριο αποτελεί το δικαιοδοτικό όργανο που είναι υπεύθυνο για την ομοιόμορφη εφαρμογή της ΕΣΔΑ και την εν γένει προστασία των επιμέρους ατομικών, πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων των πολιτών. Ιδίως από το 1998, το ΕΔΔΑ λειτουργεί πλήρως και σε άμεση σχέση με τους πολίτες (ECHR, n.d.) ενώ ο ρόλος και οι αρμοδιότητές του ενισχύθηκαν σταδιακά με την θέση σε ισχύ του Πρωτοκόλλου 11, του Πρωτοκόλλου 14 και του Πρωτοκόλλου 16 της ΕΣΔΑ. Ειδικότερα, με το Πρωτόκολλο 11 (σκέψη 10 επ. του Πρωτοκόλλου) εισήχθη επί της ουσίας το μοντέλο του ενός δικαστηρίου (single-court) με ταυτόχρονη συγχώνευση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και του ΕΔΔΑ σε ένα ενιαίο δικαιοδοτικό όργανο με ευρεία αρμοδιότητα και αποτελεσματικότητα στην εφαρμογή της ΕΣΔΑ (Explanatory Report of Protocol 11, 1994). Εν συνεχεία, με το Πρωτόκολλο 14 επί της ουσίας έλαβαν χώρα διαρθρωτικές αλλαγές στη λειτουργία του ΕΔΔΑ σε 3 κύριους πυλώνες: α) την ενίσχυση των κριτηρίων του παραδεκτού των προσφυγών, β) τη διεύρυνση της διαδικασίας φιλτραρίσματος των αιτημάτων δεδομένου του πλήθους των προσφυγών που υποβάλλονταν και γ) την ενίσχυση των μέτρων για τις επαναλαμβανόμενες αγωγές (δεδικασμένο) (Σκέψη 36, Explanatory Report of Protocol 14, 2004). Τέλος, με τη θέση σε ισχύ του Πρωτοκόλλου 16 τον Αύγουστο του έτους 2018, με το οποίο εισήχθη ο θεσμός των προδικαστικών γνωμοδοτήσεων -κυρίως για την ερμηνεία διατάξεων της ΕΣΔΑ-, ο ρόλος του ΕΔΔΑ αναβαθμίστηκε και πλαισιώθηκε στη σύγχρονη μορφή του που ισχύει έως και σήμερα (Explanatory Report of Protocol 16, 2013), προσδίδοντας στην ΕΣΔΑ το χαρακτηρισμό ως «ένα σύγχρονο και ισχυρό ζωντανό όργανο για την αντιμετώπιση νέων προκλήσεων και την εδραίωση του κανόνα του δικαίου και της δημοκρατίας στην Ευρώπη» (ECHR, n.d.).
Επίσης, σύμφωνα με τις διατάξεις της ΕΣΔΑ, το ΕΔΔΑ εκδικάζει δύο ειδών προσφυγές, τις ατομικές (φυσικό πρόσωπο, μη κυβερνητικός οργανισμός, ομάδα ατόμων κατά ενός κράτους-μέρους) και τις διακρατικές (κράτος-μέρος κατά άλλου συμβαλλόμενου κράτους-μέρους) (Άρθρα 33 και 34 της ΕΣΔΑ). Στην κρινόμενη περίπτωση δε, η υπ’ αριθμ. 7189/21 προσφυγή ενώπιον του ΕΔΔΑ, Carême v. France, κατατέθηκε την 28η Ιανουαρίου 2021 ενώπιον του ΕΔΔΑ και αποτελεί ατομική προσφυγή σύμφωνα με το άρθρο 34 της ΕΣΔΑ. Ως εκ τούτου, εμπίπτει στην αρμοδιότητα του ΕΔΔΑ αναφορικά με το ratione personae της υπόθεσης. Ως προς το rationae materiae, τα ανθρώπινα δικαιώματα τα οποία παραβιάστηκαν κατά τον προσφεύγοντα, είναι το δικαίωμα στη ζωή (Άρθρο 2 ΕΣΔΑ) και το δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής (Άρθρο 8 ΕΣΔΑ).
Μελετώντας και εξετάζοντας το ιστορικό της υποθέσεως, προκύπτει το αντικείμενο της διαφοράς. Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, ο προσφεύγων κ. Careme επικαλέστηκε στο δικόγραφο το οποίο κατέθεσε ότι η αδράνεια και η πλημμελής λήψη μέτρων για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής από πλευράς της Γαλλικής Κυβέρνησης, κατέληξαν να προσβάλλουν το δικαίωμά του στη ζωή και στο σεβασμό της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής (Σκέψη 3 της Απόφασης). Αναλυτικότερα, την 19η Νοεμβρίου 2018, ο προσφεύγων δήλωσε ότι κατά τη διάρκεια της θητείας του ως δημάρχου (σ. πρώην πλέον) της πόλης Grande-Synthe είχε αιτηθεί στον Γάλλο Πρόεδρο, τον Πρωθυπουργό και τον Υπουργό Οικολογικής Μετάβασης και Αλληλεγγύης όπως λάβουν: «(α) όλα τα απαραίτητα μέτρα για τον περιορισμό των αερίων του θερμοκηπίου (“GHG”) εκπομπές των οποίων παράγονται στην εθνική επικράτεια προκειμένου να συμμορφωθούν με τις σχετικές δεσμεύσεις που ανέλαβε η Γαλλία ως προς αυτό, (β) όλες οι απαραίτητες νομοθετικές και κανονιστικές πρωτοβουλίες για να δίνεται υποχρεωτικώς προτεραιότητα στα κλιματικά ζητήματα» και να απαγορεύουν όλα τα μέτρα που είναι πιθανό να έχουν ως συνέπεια την αύξηση των εκπομπών GHG και (γ) μέτρα προσαρμογής για την άμεση εφαρμογή της κλιματικής αλλαγής στη Γαλλία» (Σκέψη 11 της Απόφασης).
Κατόπιν αδράνειας και απουσίας απάντησης από τους ανωτέρω φορείς και θεσμούς, ο προσφεύγων και ο Δήμος της Grande-Synthe κατέφυγαν στο γαλλικό Συμβούλιο της Επικρατείας (εφεξής ΣτΕ), την 23η Ιανουαρίου 2019, προκειμένου να εξεταστεί δικαστικά η άρνηση απάντησης από τη Γαλλική Κυβέρνηση, το οποίο συνάγεται από την σιωπηρή απόρριψη των ανωτέρω αιτημάτων (α-γ) του προσφεύγοντος (Σκέψη 12 Απόφασης). Από πλευράς του ο προσφεύγων αναφέρθηκε στο δικόγραφό του ενώπιον του ΣτΕ δηλώνοντας ότι η κλιματική αλλαγή επιφέρει δυσμενείς συνέπειες στην υγεία, την οικονομία και το περιβάλλον, κάνοντας ειδική μνεία στην Ειδική Αναφορά του 2018 του Διακυβερνητικού Πάνελ για την Καταπολέμηση της Κλιματικής Αλλαγής (εφεξής IPCC) με τίτλο “1,5ο global warming”. Έτι περαιτέρω, αναφέρθηκε στο ότι η γαλλική κυβέρνηση απέτυχε να λάβει δραστικά μέτρα για τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου αφού το ανθρακικό αποτύπωμα αυξήθηκε κατά 6,7% το έτος 2017, με αποτέλεσμα να μην επιτευχθούν οι στόχοι για την περίοδο 2015-2018, όπως αυτοί είχαν θεσπιστεί στο Προεδρικό Διάταγμα 1491/2015 της 18ης Νοεμβρίου 2015 (Σκέψη 14 της Απόφασης).
Επιπροσθέτως, ο προσφεύγων και ο Δήμος της Grande-Synthe ανέφεραν ότι η μη λήψη μέτρων από πλευράς της γαλλικής κυβέρνησης δυσχεραίνουν το ήδη δύσκολο έργο της αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής, λαμβάνοντας ως δεδομένο ότι η πόλη είναι σε τέτοια γεωγραφική θέση, που υφίσταται εμφανής κίνδυνος για παράκτιες και χερσαίες πλημμύρες. Συγχρόνως, δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις κυμάτων καύσωνα που μαστίζουν την ευρύτερη περιοχή (Σκέψη 15 της Απόφασης). Οι αιτούντες επιχειρηματολόγησαν, λέγοντας ότι κατά την ερμηνεία των άρθρων 2 και 8 της ΕΣΔΑ προκύπτει θετική υποχρέωση των φορέων να προβούν σε όλες τις απαραίτητες ενέργειες και μέτρα για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής η οποία έχει άμεση και έμμεση επενέργεια στο δικαίωμα στη ζωή και το σεβασμό της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής (Σκέψη 17)
Από πλευράς του Υπουργείου, ένα εκ των επιχειρημάτων ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας ήταν ότι το αίτημα των προσφευγόντων να ζητήσουν από τις αρχές να λάβουν τις απαραίτητες πρωτοβουλίες σχετικά με την κλιματική αλλαγή, ήταν εκτός δικαστικής αρμοδιότητας του ΣτΕ (Σκέψη 19). Παράλληλα, δήλωσαν ότι λόγω του γεγονότος ότι ο προσφεύγων κ. Careme είναι φυσικό πρόσωπο του οποίου τα δικαιώματα προστατεύονται από την ΕΣΔΑ, δεν είναι αυτοδικαίως παραδεκτή η προσφυγής του στο ΣτΕ (Σκέψη 20). Επί τούτου, ο προσφεύγων δήλωσε ότι επειδή προβλέπεται βάσει του Εργαλείου Εντοπισμού Παράκτιου Ρίσκου ότι το σπίτι του που βρίσκεται 4 χλμ. από τις ακτές παρουσιάζει πολύ υψηλό κίνδυνο να πλημμυρίσει το 2040, αυτό τον καθιστά πρόσωπο με άμεσο και προσωπικό έννομο συμφέρον να ασκήσει την προσφυγή ενώπιον του ΣτΕ (Σκέψη 23). Απεναντίας το Υπουργείο τόνισε ότι η εφαρμογή των μέτρων της Συμφωνίας του Παρισιού 2015 και η συμμόρφωση με το δίκαιο της Ε.Ε. σχετικά με τη λήψη μέτρων για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής, ερμηνεύονται ως συλλογική ενέργεια της Γαλλικής Κυβέρνησης συγκριτικά με τα υπόλοιπα κράτη μέλη της Ε.Ε. και όχι ως απάντηση σε έναν ιδιώτη. Τέλος, επισημάνθηκε ότι επί τη βάσει του εν λόγω νομοθετικού πλαισίου και σύμφωνα με τη νομολογία του Δικαστηρίου, η λήψη προληπτικών μέτρων αφορά στην ευρύτερη προστασία του δικαιώματος στη ζωή (Άρθρο 2 ΕΣΔΑ) (Σκέψεις 21 και 24).
Εν ολίγοις, η απόφαση του ΣτΕ έκρινε μεταξύ άλλων τα εξής: α) το αίτημα για να υποχρεωθεί η γαλλική κυβέρνηση να λάβει τις απαραίτητες νομοθετικές πρωτοβουλίες προς αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, σχετίζεται με το ζήτημα της διάκρισης των εξουσιών και τη νομοθετική διαδικασία και δεν υπόκειται σε δικαστικό έλεγχο (Σκέψη 26), β) όσον αφορά την προσφυγή η οποία υποβλήθηκε από τον προσφεύγοντα ως ιδιώτη, δεν υφίσταται έννομο συμφέρον του τελευταίου με μόνη την αιτιολογία ότι το σπίτι του έχει υψηλό ρίσκο να πλημμυρίσει το 2040 (Σκέψη 29) ενώ η προσφυγή έγινε δεκτή ως προς το μέρος του αιτήματος του Δήμου καθώς και την παρέμβαση της πόλης του Παρισιού και της Γκρενόμπλ (Σκέψη 30), γ) η λήψη μέτρων το 2019 για τη μείωση των εκπομπών αερίου του θερμοκηπίου ήταν ανεπαρκής για τη μείωση 12% που έχει τεθεί ως στόχος για την τετραετία 2024-2028 και αιτήθηκε τη λήψη περαιτέρω μέτρων για την επίτευξη του στόχου του 40% έως το 2030 (Σκέψη 33).
Παρά την προσπάθεια συμμόρφωσης με την ανωτέρω απόφαση, η γαλλική κυβέρνηση δεν κατάφερε να λάβει τα απαιτούμενα μέτρα, με αποτέλεσμα το ΣτΕ να εκδώσει νέα απόφαση την 10η Μαΐου 2023. Με την τελευταία, η γαλλική κυβέρνηση κλήθηκε να λάβει περισσότερα μέτρα μέχρι την 30η Ιουνίου 2024 και συγχρόνως, να προβεί έως την 31η Δεκεμβρίου του 2023 στην υποβολή σχετικής αναφοράς εντός της οποίας θα παρουσιάζονταν τα εν λόγω μέτρα, αλλά και η αποτελεσματικότητα αυτών (Σκέψη 38).
Εφόσον ο προσφεύγων εξάντλησε όλα τα εσωτερικά ένδικα μέσα (Άρθρο 35 §1 ΕΣΔΑ), η υπόθεση εισήχθη την 28η Ιανουαρίου 2021 ενώπιον του ΕΔΔΑ. Αξίζει δε, να γίνει αναφορά σε ορισμένα σημεία τα οποία οδήγησαν στην τελική απόφαση του Δικαστηρίου: μετά την αποτυχία της γαλλικής κυβέρνησης να θεσπίσει και να λάβει μέτρα κατάλληλα για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, υποβλήθηκε προσφυγή στο ΕΔΔΑ από τον κ. Careme, ο οποίος επικαλέστηκε την παραβίαση του δικαιώματός του στη ζωή και του δικαιώματος στο σεβασμό της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής (Άρθρα 2 και 8 ΕΣΔΑ) (Σκέψη 56).
Η γαλλική κυβέρνηση εστίασε σε ορισμένα σημεία στην απάντησή της στην ανωτέρω προσφυγή: α) η ειδική αναφορά του IPCC το έτος 2018, επικεντρώνεται στην ανθρωπογενή φύση της κλιματικής αλλαγής και των δυσμενών συνεπειών της στην υγεία, την οικονομία, τον άνθρωπο και το περιβάλλον, φαινόμενα τα οποία η Γαλλία αναγνωρίζει, συμμετέχοντας ενεργά στην προσπάθεια καταπολέμησής τους β) η ΕΣΔΑ δεν προβλέπει αμιγώς δικαίωμα στο υγιές περιβάλλον όποτε καθίσταται ασαφής η επίκληση των διατάξεων των άρθρων 2 και 8 της ΕΣΔΑ από πλευράς του προσφεύγοντος γ) η προσφυγή του κ. Careme εκφεύγει του πλαισίου προσφυγής και ανάγεται σε actio popularis, καθώς μέσω αυτής επιδιώκεται εμμέσως η επισκόπηση έμμεσα των μέτρων και των νομοθετικών πρωτοβουλιών της Γαλλίας για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής και τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου (GHG) και ουδεμία σχέση έχει με την προστασία των ατομικών του δικαιωμάτων. Αντιθέτως, πρόκειται για μια προσφυγή με χαρακτήρα δημοσίου συμφέροντος, δ) ο προσφεύγων δεν έχει καταδείξει συγκεκριμένο και ορισμένο ρίσκο για την υγεία και την περιουσία του, ώστε να εδραιώσει το προσωπικό του έννομο συμφέρον με σαφήνεια, ε) το καθεστώς θύματος (victim status) δεν μπορεί να αποδοθεί στον προσφεύγοντα διότι το αυτό ήδη κρίθηκε από το γαλλικό ΣτΕ, το οποίο θεώρησε ότι δεν υπάρχει έννομο συμφέρον αυτού ως πολίτη. Η προσφυγή στο ΣτΕ δε, έγινε εν μέρει δεκτή υπέρ του Δήμου, και στ) η επίκληση από μέρους του προσφεύγοντος της παραβίασης των δικαιωμάτων των άρθρων 2 και 8 δεν αντικατοπτρίζει καμία σοβαρή, άμεση και ευθεία συνέπεια των ενεργειών της Γαλλίας στη ζωή, την υγεία και την περιουσία του προσφεύγοντος (Σκέψεις 59-66).
Τουναντίον ο προσφεύγων προέβη στην κατωτέρω επιχειρηματολογία στην προσφυγή του: α) ως κάτοικος της πόλης της Grande-Synthe, εξετέθη προσωπικά και ευθέως ο ίδιος στους κινδύνους της διάβρωσης τους εδάφους ενώ ταυτόχρονα υφίσταται κίνδυνος παράκτιων πλημμυρών, κάτι το οποίο είναι σίγουρος ότι θα λάβει χώρα στην πόλη έως το 2030 β) το διάστημα της κατάθεσης της προσφυγής διέμενε ως Ευρωβουλευτής στις Βρυξέλλες, αλλά κατόπιν της λήξης της θητείας του θα επέστρεφε και ως ασθματικός η υγεία του θα επηρεαζόταν δυσμενώς εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής, γ) το γαλλικό ΣτΕ δεν αναγνώρισε την παραβίαση των δικαιωμάτων του μρε αποτέλεσμα να απωλέσει το καθεστώς θύματος στη δίκη ενώ δήλωσε ότι το δικαίωμα στη ζωή σε επίπεδο διεθνούς και συγκριτικού δικαίου έχει άμεση σχέση με τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, δ) το δικαίωμά του στην ιδιωτική και οικογενειακή ζωή προσβάλλεται από την αδράνεια των γαλλικών αρχών να προβούν στη λήψη των απαραίτητων μέτρων ενώ ο ίδιος δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τυχόν συνέπειες της προαναφερόμενης κατάστασης οι οποίες θα λειτουργήσουν επιβαρυντικά τόσο για τους οικείους του όσο και για την περιουσία του, αναφέροντας μάλιστα ότι η μη συμμόρφωση της γαλλικής κυβέρνησης με την απόφαση του ΣτΕ σχετικά με την περαιτέρω λήψη μέτρων, αποτελεί παραβίαση των υποχρεώσεών της σε νομοθετικό και εκτελεστικό επίπεδο να προστατεύσει τα δικαίωμα τόσο στη ζωή όσο και στο σεβασμό στην ιδιωτική και οικογενειακή ζωή (Σκέψεις 67-72).
Εξετάζοντας τα ανωτέρω επιχειρήματα, το Δικαστήριο κατέληξε στο εξής σκεπτικό: α) το καθεστώς του θύματος κατ’ ερμηνεία του άρθρου 34 της ΕΣΔΑ δεν μπορεί να αποδοθεί στον προσφεύγοντα διότι δεν πληροί τις προϋποθέσεις του υψηλού κινδύνου στις δυσμενείς επιπτώσεις καθώς και της επιτακτικής ανάγκης διασφάλισης της ατομικής προστασίας σύμφωνα με τη συναφή νομολογία, κατατείνοντας σε μια πράξη δημοσίου συμφέροντος “actio popularis” (Verein klimaseniorinnen schweiz and others σκέψη 487-488), β) ακολουθώντας το σκεπτικό του γαλλικού ΣτΕ, έκρινε ομοίως ότι όντως η πόλη Grande-Synthe έχει υψηλό ρίσκο έκθεσης σε πλημμύρες το διάστημα 2030-2040. Όμως, ο προσφεύγων ως πολίτης δεν μπορεί να τεκμηριώσει το έννομο συμφέρον του απλά και μόνο επειδή η περιουσία του κείται εντός ορίων περιοχής υψηλού κινδύνου σε πλημμύρα έως το 2040, γ) το διάστημα που υπέβαλε την προσφυγή, ήτοι το 2021, διέμενε στις Βρυξέλλες ως εκλεγμένος Ευρωβουλευτής και είχε διακοπεί η όποια σχέση του με την πόλη της Grande-Synthe, αφού δεν διέμενε ο ίδιος εκεί, αλλά ο αδερφός του, δ) η αγωνία και το άγχος του ως πολίτη δεν αποτελούν επαρκή αισθήματα, προκειμένου ο προσφεύγων να αποκτήσει το καθεστώς του θύματος. Αντιθέτως, δύνανται να λάβουν μόνο το χαρακτήρα πράξης δημοσίου συμφέροντος, προκειμένου να διασφαλιστεί το σύστημα προστασίας των δικαιωμάτων της Σύμβασης (Άρθρο 34) και ε) σχετικά με το ζήτημα του άσθματος, αυτό δεν αποτελεί το κύριο αντικείμενο της δίκης και εισήχθη επικουρικά. Ως εκ τούτου, το ΕΔΔΑ έκρινε την προσφυγή απορριπτέα ως απαράδεκτη (Σκέψεις 73- 88).
Κατά την εκδίκαση της ως άνω απόφασης οι κανόνες δικαίου οι οποίοι εφαρμόστηκαν ήταν το ευρωπαϊκό δίκαιο, κυρίως η ΕΣΔΑ, και ιδίως τα άρθρα 2, 8, 13, 34, 35 και 47. Περαιτέρω, εφαρμογής έτυχαν οι διατάξεις 1 έως 7 του Ενεργειακού Χάρτη. Σε εθνικό επίπεδο, εφαρμόστηκαν οι διατάξεις του άρθρου 100-4 του Κώδικα Ενέργειας, όπως τροποποιήθηκε με τον Νόμο 1147/2019 της 8ης Νοεμβρίου 2019 σχετικά με τη λήψη μέτρων για τη μείωση των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου κατά 40% μεταξύ του 1990-2030 σε συστοιχία με τον Κανονισμό 842/2018 της Ε.Ε. (παράρτημα 1) για τη συμμόρφωση με τους στόχους της κλιματικής ουδετερότητας της Συμφωνίας του Παρισιού, η οποία επικυρώθηκε το έτος 2016 από τη Γαλλία. Κατά την εκδίκαση της υπόθεσης, το ΕΔΔΑ έλαβε υπόψη και τα Προεδρικά Διατάγματα υπ’ αριθ. 1491/2015 της 18ης Νοεμβρίου 2015 και 457/2020 της 21ης Απριλίου 2020. Περαιτέρω, έλαβε υπόψη τον εθνικό νόμο 1104/2021 της 22ας Αυγούστου 2021 για την ενίσχυση της ανθεκτικότητας και την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Τέλος, κατά την εκδίκαση της υπόθεσης χρησιμοποιήθηκε εκτενώς η πάγια νομολογία του γαλλικού ΣτΕ. Χρήζει αναφοράς, επίσης, ότι στο σκεπτικό του το ΕΔΔΑ συμπεριέλαβε εκείνο αντίστοιχα στην καινοτόμα υπόθεση Verein KlimaSeniorinnen Schweiz and Others v. Switzerland (ιδίως τις σκέψεις 487-488) αναφορικά με την αρχή και τον κανόνα δικαίου για το καθεστώς του θύματος κατ’ άρθρο 34 της ΕΣΔΑ (Σκέψεις 39-55).
Προτού ολοκληρωθεί η παρούσα μελέτη, κρίνεται αναγκαία η ανάδειξη της σημασίας της εδώ εξεταζόμενης απόφασης στο ψηφιδωτό της νομολογίας του ΕΔΔΑ. Παρά την απόρριψή της ως απαράδεκτης, η εν λόγω υπόθεση είναι σημαντική τόσο σε νομολογιακό επίπεδο όσο ιδίως αναφορικά με την ισορροπία μεταξύ της αρχής του εννόμου συμφέροντος (victim status), όπως θεμελιώνεται στην ΕΣΔΑ (άρθρο 34) και της πράξης δημοσίου συμφέροντος (actio popularis) (Khatib, A. & Linders T., 2024 και Letsas G., 2024). Κατά αντίθετη άποψη, η συγκεκριμένη απόφαση δεν κρίνεται επιτυχής σε αντίθεση με εκείνη επί της υποθέσεως Verein KlimaSeniorinnen Schweiz and Others v. Switzerland (Raible R., 2024). Κατ’ άλλη άποψη, η απόρριψη του καθεστώτος θύματος από το ΕΔΔΑ, δημιουργεί προβληματικό και δυσμενές δεδικασμένο για την προστασία από την κλιματική αλλαγή διότι εν γένει πολίτες οι οποίοι ατομικά και όχι συλλογικά επιθυμούν να υποβάλλουν μία παρεμφερή προσφυγή και να αιτηθούν την προστασία των δικαιωμάτων τους από τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, θα αντιμετωπίζονται -πιθανώς- με τον ίδιο αν όχι παρόμοιο τρόπο. Το παρόν δε, θα έχει ως συνέπεια την αποστέρηση του δικαιώματός τους σε δίκαιη δίκη (Άρθρο 6) (Torre-Schaub, M. 2024).
Ολοκληρώνοντας, η παρούσα απόφαση αν και απορριπτική, έθεσε μία σειρά από καίρια ζητήματα και προβληματισμούς, κυρίως για την αλληλεπίδραση των δικαιωμάτων στη ζωή και τον σεβασμό στην ιδιωτική και οικογενειακή ζωή με την κλιματική αλλαγή, την αδράνεια λήψης μέτρων καταπολέμησής της και προσαρμογής σε αυτή. Σε νομολογιακό επίπεδο, δημιουργεί δεδικασμένο αρνητικό για το καθεστώς θύματος σε πολίτες-ιδιώτες. Εν κατακλείδι, σε κάθε περίπτωση η συγκεκριμένη απόφαση επιβεβαιώνει με ενάργεια και με θεσμικό τρόπο την αναγκαιότητα προσήλωσης στους στόχους και τα μέτρα για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής οι επιπτώσεις της οποίας μπορεί να αποτελέσουν πολιτικό και νομικό-νομολογιακό ορόσημο στο διεθνές, ευρωπαϊκό αλλά και εθνικό-τοπικό γίγνεσθαι.
Πηγές:
Πρωτογενείς πηγές-Νομοθεσία
Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Διαθέσιμo σε: https://www.asylumlawdatabase.eu/sites/default/files/aldfiles/%CE%95%CE%A3%CE%94%CE%91.pdf
Council of Europe (1994). Protocol No. 11 to the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms, restructuring the control machinery established thereby. Διαθέσιμο σε: https://rm.coe.int/168007cda9
Council of Europe (2004). Protocol No. 14 to the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms, amending the control system of the Convention. Διαθέσιμο σε: https://rm.coe.int/1680083711
Council of Europe (2013). Protocol No. 16 to the Convention on the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms. Διαθέσιμο σε: https://www.echr.coe.int/documents/d/echr/protocol_16_eng
ECHR (n.d.). The court in brief.Διαθέσιμο σε: https://www.echr.coe.int/documents/d/echr/Court_in_brief_ENG
Explanatory Report to Protocol No. 11 to the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms, restructuring the control machinery established thereby (1994). Διαθέσιμο σε: https://rm.coe.int/16800cb5e9
Explanatory Report of Protocol No. 14 to the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms, amending the control system of the Convention (2004). Διαθέσιμο σε: https://rm.coe.int/16800d380f
Explanatory Report of Protocol No. 16 to the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms (2013). Διαθέσιμο σε: https://www.echr.coe.int/documents/d/echr/Protocol_16_explanatory_report_ENG
Νομολογία
Climate case chart (2024). Carême v. France. Διαθέσιμο σε: https://climatecasechart.com/non-us-case/careme-v-france/
ECHR (2024). CASE OF CARÊME v. FRANCE (Application no. 7189/21). Decision. Διαθέσιμο σε: https://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-233174
Αρθρογραφία
Bradeen E. (2024). What is climate change litigation?. London School of Economics. Διαθέσιμo σε: https://www.lse.ac.uk/granthaminstitute/explainers/what-is-climate-change-litigation/
Khatib A. a. et Linders T. (2024) European Court of Human Rights rules in landmark case that governments must combat climate change. Stribbe. Διαθέσιμο σε: https://www.stibbe.com/publications-and-insights/european-court-of-human-rights-rules-in-landmark-case-that-governments
Raible L. (2024). Priorities for Climate Litigation at the European Court of Human Rights. EJIL Blog. Διαθέσιμο σε: https://www.ejiltalk.org/priorities-for-climate-litigation-at-the-european-court-of-human-rights/
Torre-Schaub M. (2024). The European Court of Human Rights’ Kick Into Touch: Some comments under Careme v. France, VerfBlog, 19/4/2024. DOI: 10.59704/b7fd7e0a0986e99a. Διαθέσιμο σε: https://verfassungsblog.de/the-european-court-of-human-rights-kick-into-touch/
Letsas G. (2024). Did the Court in Klimaseniorinnen create an actio popularis?. EJIL Blog. Διαθέσιμο σε: https://www.ejiltalk.org/did-the-court-in-klimaseniorinnen-create-an-actio-popularis/
Πηγή εικόνας
Council of Europe Newsroom (2024). Three climate change rulings from the European Court of Human Rights. Διαθέσιμο σε: https://www.coe.int/en/web/portal/-/three-climate-change-rulings-from-the-european-court-of-human-rights