Γράφει η Μαργιάννα Δρίτσα
Στην παρούσα ανάλυση διερευνάται η πιθανότητα να μεταβληθεί η σχέση της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του ΝΑΤΟ από το αποτέλεσμα των αμερικανικών προεδρικών εκλογών. Ειδικότερα, εξετάζεται πως η προσέγγιση του ΝΑΤΟ από τον νέο Πρόεδρο των ΗΠΑ ενδέχεται να επηρεάσει τις σχέσεις ΝΑΤΟ-Ευρωπαϊκής Ένωσης. Για τον σκοπό αυτό η ανάλυση αρχίζει με το πλαίσιο συνεργασίας ανάμεσα στο ΝΑΤΟ, την Ευρωπαϊκή Ένωση και τις ΗΠΑ. Ακολουθεί η παρουσίαση των δημοσκοπήσεων με εστίαση στους επικρατέστερους υποψηφίους για το Προεδρικό αξίωμα στις ΗΠΑ, δηλαδή την Kamala Harris και τον Donald Trump, ενώ έπεται συνοπτική αξιολόγηση της πολιτικής και ρητορικής του Trump επί του ΝΑΤΟ κατά την πρώτη προεδρική του θητεία. Στη συνέχεια, παρουσιάζονται επίκαιρες δηλώσεις των Harris και Trump αναφορικά με το ΝΑΤΟ και τους συμμάχους της ευρωπαϊκής πλευράς. Καταληκτικά, προκύπτουν τα συμπεράσματα, τα οποία αφορούν την αντίληψη επί του ΝΑΤΟ των δύο επικρατέστερων υποψηφίων και τις πιθανές επιπτώσεις αυτής στην σχέση με την Ευρωπαϊκή Ένωση.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση διατηρεί στενή συνεργασία τόσο με τις ΗΠΑ όσο και με το ΝΑΤΟ. Αναφορικά με τις Ηνωμένες Πολιτείες, η διατλαντική σχέση οικοδομείται στα θεμέλια της κοινής ιστορίας και των δημοκρατικών αξιών. Απόρροια αυτών είναι η σύμπραξη στους τομείς της ασφάλειας, της ενέργειας, της καταπολέμησης της τρομοκρατίας, καθώς και διαφόρων περιφερειακών ζητημάτων. Στην υπάρχουσα πολιτική συνεργασία προστίθεται και μια οικονομική διάσταση. Ειδικότερα, για το 2022 οι ΗΠΑ απορρόφησαν το 19,8% των εξαγωγών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, κατακτώντας την πρώτη θέση στους προορισμούς εξαγωγών, ενώ παρείχαν το 11.9% του συνόλου των εισαγόμενων αγαθών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ακόμη, οι ΗΠΑ αποτελούν τον κύριο εταίρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε επίπεδο διεθνούς εμπορίου υπηρεσιών, ενώ όσον αφορά στις επενδύσεις δύο πλευρές κατέχουν ηγετική θέση η μία στην οικονομία της άλλης (Turunen & Garcés de los Fayos, 2024). Εκ των ανωτέρω είναι πρόδηλη η στενή συνεργασία ανάμεσα στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρωπαϊκή Ένωση, τόσο στην πολιτική, όσο και στην οικονομία. Η συνεργασία αυτή αποτελεί ένα σημαντικό στοιχείο, αποδεικνύοντας ότι το κοινή ιδεολογική κατεύθυνση συνυπάρχει με μια κοινή πλεύση εξυπηρέτησης οικονομικών συμφερόντων.
Οι κοινές αξίες αποτέλεσαν, επίσης, θεμέλιο στη συνεργασία ΝΑΤΟ και Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η συνεργασία, η οποία θεσμοθετήθηκε στις αρχές του 2000 με βάση και τα πεπραγμένα προηγούμενων ετών , είναι ζωτικής σημασίας για την προώθηση και διαφύλαξη της ειρήνης, ευημερίας και ελευθερίας στην ευρωατλαντική περιοχή. Η ευρωατλαντική αμυντική σύμπραξη φιλοδοξεί να επεκταθεί και εμβαθυνθεί στους υφιστάμενους τομείς, στις νέες προκλήσεις ασφαλείας, αλλά και στις αναδυόμενες, όπως είναι η κλιματική αλλαγή και ο διαστημικός χώρος (Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 2024). Επομένως, μέσα από τις βλέψεις για την καταπολέμηση των νέων και αναδυόμενων προκλήσεων προκύπτει ο στόχος για την επικαιροποίηση τόσο της συνεργασίας ΝΑΤΟ και Ευρωπαϊκής Ένωσης συλλογικά, όσο και κάθε οργανισμού ξεχωριστά. Το ΝΑΤΟ θεωρείται από τα μέλη του θεμέλιο της συλλογικής άμυνάς τους , ενώ θεωρείται ένας περιφερειακός διακυβερνητικός οργανισμός που έχει ως κύρια αποστολή την ασφάλεια της ευρωπαϊκής ηπείρου (Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 2024 ; Υπουργείο Εξωτερικών Ελληνικής Δημοκρατίας, n.d.) Το ΝΑΤΟ αποτελείται από 32 κράτη μέλη, εκ των οποίων τα 23 είναι επίσης μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Επομένως, τα ευρωπαϊκά κράτη αποτελούν την πλειοψηφία εντός του ΝΑΤΟ. Εύλογα, λοιπόν, το ΝΑΤΟ αντιλαμβάνεται την Ευρωπαϊκή Ένωση ως έναν απαραίτητο συνεργάτη, με τις κοινές δηλώσεις του 2016, 2018, 2023 να υπογραμμίζουν τη στενή αυτή συνεργασία (ΝΑΤΟ, 2024). Δεδομένου ότι η Ατλαντική Συμμαχία, ιδρυθείσα από τη συνθήκη της Ουάσιγκτον του 1949, εδράζεται σε σημαντικό βαθμό στη συνεργασία των Ηνωμένων Πολιτειών και της Ευρωπαϊκής Ένωσης κρίνεται αναμενόμενος ο στοχασμός αναφορικά με το πως το πρόσωπο, το οποίο θα αναδειχθεί Πρόεδρος των ΗΠΑ, θα επιδράσει σε αυτήν την συνεργασία.
Οι προεδρικές εκλογές της 5ης Νοεμβρίου 2024 είναι οι εξηκοστές στην αμερικανική ιστορία. Η εκλογή του νέου Προέδρου αποτελεί αντικείμενο έντονου πολιτικού και γενικού ενδιαφέροντος, καθώς οι ΗΠΑ αποτελούν τον πρωτεύοντα διαμορφωτή της διεθνούς πολιτικής σήμερα (Kagan, 2012). Η πεντάδα των υποψηφίων αποτελείται από την Kamala Harris, για το Δημοκρατικό Κόμμα (Democratic Party), τον Donald Trump για το Ρεπουμπλικανικό κόμμα (Republican Party), την Jill Stein για το Πράσινο Κόμμα των Ηνωμένων Πολιτειών (Green Party), τον Chase Oliver για το Ελευθεριακό Κόμμα (Libertian Party) και τον ανεξάρτητο υποψήφιο Cornel West. Παρότι θα είχε ενδιαφέρον να εξεταστούν τα προφίλ όλων, η ανάλυση εστιάζει στοχευμένα στους δύο επικρατέστερους, όπως τους ανέδειξαν οι δημοσκοπήσεις. Συγκεκριμένα, η Kamala Harris και ο Donald Trump στέκονται πρόσωπο με πρόσωπο διεκδικώντας το Προεδρικό αξίωμα. Έχει υπογραμμιστεί προς αυτή την κατεύθυνση ότι οι φετινές αμερικανικές εκλογές είναι ιδιαίτερες, όχι μόνο εξαιτίας της θέσης των ΗΠΑ στην παγκόσμια σκηνή, αλλά εξαιτίας του αντιδιαμετρικού προφίλ των δύο επικρατέστερων διεκδικητών (Σωτηρόπουλος, 2024). Σύμφωνα με δημοσκόπηση που διεξήχθη στις 25 Οκτωβρίου 2024, η Harris προηγείται του Trump κατά 0.6% συγκεντρώνοντας το 48.2% των ψήφων ( Δημοσκοπήσεις 270 to win, 2024). Κρίνεται ιδιαίτερα δύσκολο να γίνουν προβλέψεις επί του τελικού αποτελέσματος, ενώ δεν αποκλείεται η ισοπαλία. Συγκεκριμένα, σε αυτήν την περίπτωση η Βουλή των Αντιπροσώπων θα αναδείξει τον Πρόεδρο, γεγονός το οποίο αναμένεται να λειτουργήσει υπέρ του Trump (Τζογόπουλος, 2024).
Στη συνέχεια, εξετάζεται πως ο τρόπος θεώρησης του ΝΑΤΟ από τους Harris και Trump δύναται να οδηγήσει σε μια όσο το δυνατόν πιο στοχευμένη πρόβλεψη για την εξωτερική τους πολιτική στο πλαίσιο του ΝΑΤΟ. Ο Donald Trump κατά την πρώτη θητεία του, μεταξύ 2017-2021, υπήρξε δεινός επικριτής του ΝΑΤΟ. Συγεκριμένα, είχε κάνει λόγο για ένα απαρχαιωμένο ΝΑΤΟ, καθώς το έκρινε ανίκανο να καταπολεμήσει την τρομοκρατία (Moses, 2021), και είχε, επίσης, αναφερθεί στο ότι οι σύμμαχοι δεν ανταποκρίνονται στις οικονομικές τους υποχρεώσεις (Reuters, 2017). Αυτές οι δύο παράμετροι, υποστήριζε ο Trump, αποτελούσαν αιτία να αποχωρήσουν οι ΗΠΑ από το ΝΑΤΟ. Ωστόσο, παρά τις απειλές του περί αποχώρησης των ΗΠΑ από το ΝΑΤΟ, τελικά ο Trump δεν προέβη σε κάποια κίνηση. Εκτιμάται ότι ηγετικά στελέχη του ΝΑΤΟ, όπως ο πρώην γενικός Γραμματέας Jens Stoltenberg συνέβαλαν στο να καταλαγιάσουν την πολιτική του Trump κρατώντας μια μη- παθητική στάση απέναντί του. (Schuette , 2021) Επομένως, σε μια πιθανή επανεκλογή του Trump, ίσως μια δυναμική στάση της Ευρωπαϊκής Ένωσης να είναι αναγκαία για την αντιμετώπιση παρόμοιων ρητορικών. Πάντως, αν και υπήρξε ο πρώτος Πρόεδρος που αμφισβήτησε τον ρόλο του ΝΑΤΟ ως θεμέλιο της αμερικανικής ασφάλειας, δεν είναι ο πρώτος που άσκησε κριτική σε αυτό (Benitez, 2019). Δηλαδή, υποστηρίζεται ότι και πριν από την Προεδρία Trump στις ΗΠΑ σημεινόταν μια εσωστρέφεια, μια τάση να εστιάσουν περισσότερο στα εσωτερικά ζητήματα και λιγότερο στα διεθνή δρώμενα. Συγκεκριμένα, οι Pardijs και Shapiro (2017) εκτιμούν ότι ήδη πριν από την πρώτη εκλογή του Trump οι ΗΠΑ σταδιακά ανέπτυσσαν μία τάση εσωστρέφεια σε ότι αφορά την εξωτερική τους πολιτική. Συνοπτικά, η ρητορική του Trump όσον αφορά το ΝΑΤΟ ήταν επικριτική, εφόσον έκρινε ότι οι ευρωπαϊκοί σύμμαχοι ήταν εφησυχασμένοι από την οικονομική στήριξη που παρέχουν οι ΗΠΑ στο ΝΑΤΟ. Σε αυτό το σημείο κρίνεται αναγκαία η εκτίμηση των θέσεων των δύο υποψηφίων στο σήμερα, ώστε να αναδειχθούν οι ομοιότητες ή οι διαφορές τους αναφορικά με τη σχέση τους με το ΝΑΤΟ και την Ευρωπαϊκή Ένωση.
Στο μικρό διάστημα που μας χωρίζει από τις κάλπες, στο επίκεντρο της διαμάχης βρίσκονται οι δηλώσεις των δύο επικρατέστερων υποψηφίων, οι οποίες μαρτυρούν την προσέγγισή τους αναφορικά με το ΝΑΤΟ. Από την μία ο Trump δηλώνει ότι δεν θα απομακρύνει τις ΗΠΑ από τη συμμαχία, υπό την προϋπόθεση ότι οι υπόλοιποι σύμμαχοι θα αυξήσουν τον αμυντικό τους προϋπολογισμό, ώστε να μην επιβαρύνεται δυσανάλογα η Ουάσινγκτον ( McDonald, 2024). Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία που έχουν δημοσιευθεί από το ΝΑΤΟ, περίπου τα ⅔ των μελών της συμμαχίας επενδύουν στην άμυνα τουλάχιστον 2% του ΑΕΠ (McDonald, 2024). Παράλληλα, ο Trump φαίνεται να διεκδικεί η οικονομική συμμετοχή των συμμαχικών κρατών να φτάσει στο 3%, με τον βοηθό γενικό Γραμματέα του ΝΑΤΟ, Angus Lapsley, να αποφαίνεται θετικά στην ιδέα (Tucker, 2024). Εκ των ανωτέρω φαίνεται ότι ο Trump αντιλαμβάνεται την αξία του ΝΑΤΟ για την εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ με οικονομικούς όρους, εστιάζοντας την κριτική του στο οικονομικό κόστος που επιβαρύνει τις ίδιες τις ΗΠΑ. Σε αδρές γραμμές αυτές οι δηλώσεις θυμίζουν την ρητορική κατά την πρώτη του θητεία, και ίσως μαρτυρούν μια συνέχεια για τις σχέσεις με τους συμμάχους πέραν του Ατλαντικού. Βέβαια, τα δεδομένα στην παγκόσμια πολιτική δεν είναι τα ίδια, αφού, για παράδειγμα, τότε δεν υπήρχε το ζήτημα της Ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία. Μάλιστα, σε σχόλιό του επί τούτου ο Trump δήλωσε ότι όποια χώρα δεν ανταποκρίνεται στις οικονομικές της υποχρεώσεις στο ΝΑΤΟ – όπως τις ορίζει εκείνος- δεν μπορεί να προσδοκά την αμερικανική προστασία (Sullivan, 2024).
Από την άλλη, μια πιθανή εκλογή της Kamala Harris από την πλευρά των Δημοκρατικών θα αποτελέσει σημαντικό γεγονός στην αμερικανική ιστορία, καθώς θα την καθιστά την πρώτη γυναίκα, και μάλιστα μειονοτικής καταγωγής, Πρόεδρο. Η Harris προσεγγίζει το ΝΑΤΟ διαφορετικά από τον Trump, ως ένα πολιτικό και στρατιωτικό σύμβολο της αμερικανικής ισχύος. Έχει περιγράψει το ΝΑΤΟ ως την μεγαλύτερη στρατιωτική συμμαχία του κόσμου, δίνοντας έμφαση στην πρόθεση των Δημοκρατικών για διατήρηση των δεσμεύσεών των ΗΠΑ ως προς το ΝΑΤΟ και κατ’ επέκταση ως προς τους συμμάχους τους. Για την Harris, και το Δημοκρατικό Κόμμα, ο ρόλος των ΗΠΑ στη Βορειοατλαντική Συμμαχία επισφραγίζει την οικονομική και στρατιωτική τους υπεροχή στη διεθνή σκηνή (Çallı, 2024). Ειδικότερα, η Harris προσεγγίζει το ΝΑΤΟ ως ένα εργαλείο προβολής ισχύος των ΗΠΑ σε μια άλλην ήπειρο, την Ευρωπαϊκή, εστιάζοντας την προσοχή της στη σημασία αυτού του Οργανισμού, καθώς και στη σημασία διατήρησης των καλών σχέσεων με τους συμμάχους της στην Ευρώπη. Επιπρόσθετα, έχει επικρίνει ανοιχτά τον κύριο αντίπαλό της για τις οικονομικές του διεκδικήσεις από τις συμμαχικές δυνάμεις. Οι δηλώσεις της τον Φεβρουάριο του 2024 στη διάσκεψη ασφαλείας του Μονάχου -το κορυφαίο φόρουμ στον κόσμο για συζητήσεις επί των πολιτικών διεθνούς ασφαλείας- πιθανόν να μαρτυρούν τις πλεύσεις της εξωτερικής της πολιτικής γενικότερα, και του ΝΑΤΟ ειδικότερα. Συγκεκριμένα, η Harris, με το αξίωμα της Αντιπροέδρου, δήλωνε κατά του απομονωτισμού των ΗΠΑ, ενώ με έμφαση τόνιζε ότι η θέση των ΗΠΑ ως ηγετικής δύναμης στην παγκόσμια σκηνή εξυπηρετεί τα συμφέροντα των αμερικανών πολιτών. Επιπρόσθετα, αναφέρθηκε στους φίλους και συμμάχους της Ευρωπαϊκής πλευράς και τη θεώρηση της του ΝΑΤΟ ως κεντρικού πυλώνα στην παγκόσμια ασφάλεια. Δήλωσε, τέλος, ότι οι ΗΠΑ στέκονται στο πλευρό της Ουκρανίας, ενώ αναφέρθηκε και άλλους τομείς, στους οποίους οι ΗΠΑ οφείλουν να δώσουν το παρόν με την πολιτική τους, όπως οι εξελίξεις στη Μέση Ανατολή, η ανάδυση της Κίνας, οι τεχνολογικές και κλιματικές προκλήσεις (Λευκός Οίκος, 2024). Εκ των ανωτέρω αναφερομένων είναι ευδιάκριτο ότι η Harris προσεγγίζει το ΝΑΤΟ ως ένα εργαλείο πολιτικής και στρατιωτικής ισχύος των ΗΠΑ, και επιθυμεί την διατήρηση της σχέσης εμπιστοσύνης με την ευρωπαϊκή πλευρά.
Συμπερασματικά, το αποτέλεσμα των αμερικανικών προεδρικών εκλογών προβλέπεται να επιδράσει σημαντικά στη σχέση ΝΑΤΟ- Ευρωπαϊκής Ένωσης. Φυσικά, η θητεία του νέου Προέδρου είναι αυτή που θα φανερώσει την εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ σε αυτό το πλαίσιο, όμως στην ανάλυση έγινε μια προσπάθεια προσέγγισης αυτού του ζητήματος. Για την ευρωπαϊκή πλευρά, μια επανεκλογή Trump θα σήμαινε τη συνέχεια μιας επικριτικής ρητορικής, με συνεχείς διεκδικήσεις για περαιτέρω καταμερισμό των οικονομικών υποχρεώσεων, και όλα αυτά σε μια περίοδο όπου στα περίχωρα του Ευρωπαϊκού χώρου λαμβάνουν χώρα πολεμικές συρράξεις. Επομένως o Trump, αντιλαμβανόμενος το ΝΑΤΟ με οικονομικούς όρους, μπορεί να αποτελέσει παράγοντα αποσταθεροποίησης. Αντίθετα, η εκλογή της Harris θα οδηγήσει σε μια συνέχεια στις σχέσεις ΝΑΤΟ-Ευρωπαϊκής Ένωσης, μια πολιτική σταθερότητας, εφόσον η ίδια ασπάζεται την παραδοσιακή θεώρηση για το ΝΑΤΟ, η οποία το χαρακτηρίζει ως θεμέλιο της αμερικανικής ισχύος και ασφαλείας. Η ανάλυση δεν εξέτασε το πως μπορεί ο νέος Πρόεδρος να επηρεαστεί από την ομάδα συμβούλων, η οποία θα βρίσκεται γύρω του, αλλά, από την άλλη, ανέδειξε την ανάγκη για ενεργό και δυναμικό ρόλο της ευρωπαϊκής πλευράς απέναντι σε μια επανεκλογή Trump. Πάντως, οι ισχυροί πολιτικοί και οικονομικοί δεσμοί ανάμεσα στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρωπαϊκή Ένωση δεν είναι αμελητέος παράγοντας. Επομένως, συμπεραίνεται ότι μια οριστική ρήξη ανάμεσα στο ΝΑΤΟ και την Ευρωπαϊκή Ένωση υποκινούμενη από την αμερικανική πλευρά δεν αξιολογείται συμφέρουσα. Σίγουρα, όμως, ο νέος Πρόεδρος των ΗΠΑ θα βάλει στο στίγμα του στην εξωτερική πολιτική, και άρα στο ΝΑΤΟ.
Βιβλιογραφία
Benitez, J. (2019). U.S. NATO Policy in the Age of Trump: Controversy and Consistency. The Fletcher Forum of World Affairs, 43(1), 179–200. https://www.jstor.org/stable/45289836
Moses, I. K. (2021). The Reconstruction of NATO in the Post Trump Era. Journal of Advanced Research and Multidisciplinary Studies, 1(2), 10–17. https://abjournals.org/jarms/wp-content/uploads/sites/21/journal/published_paper/volume-1/issue-2/JARMS_RNNHSJE6.pdf
Schuette, L. A. (2021). Why NATO survived Trump: the neglected role of Secretary-General Stoltenberg. International Affairs, 97(6). https://doi.org/10.1093/ia/iiab167
Πρωτογενείς Πηγές
Ευρωπαϊκό Συμβούλιο & Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. (2024). Συνεργασία ΕΕ-ΝΑΤΟ. https://www.consilium.europa.eu/el/policies/eu-nato-cooperation/#partnership
Λευκός Οίκος. (2024). Remarks by Vice President Harris at the Munich Security Conference, Munich, Germany. https://www.whitehouse.gov/briefing-room/speeches-remarks/2024/02/16/remarks-by-vice-president-harris-at-the-munich-security-conference-munich-germany/
NATO. (2024). Relations with the European Union https://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_84369.htm
Υπουργείο Εξωτερικών Ελληνικής Δημοκρατίας. (n.d.). Κοινή Πολιτική Ασφάλειας και Άμυνας (ΚΠΑΑ). https://www.mfa.gr/exoteriki-politiki/i-ellada-stin-ee/kpaa.html
Turunen, T., & Garcés de los Fayos, F. (2024). Transatlantic relations: The US and Canada. European Parliament. Retrieved from https://www.europarl.europa.eu/factsheets/el/sheet/174/transatlantic-relations-the-us-nd-canada
Ειδησεογραφικές Πηγές
Çallı, M. E. (2024). How Kamala Harris’ foreign policy would differ from Donald Trump’s in a 2024 showdown. Anadolu Ajansi. https://www.aa.com.tr/en/americas/how-kamala-harris-foreign-policy-would-differ-from-donald-trumps-in-a-2024-showdown/3282454
McDonald, A. (2024). Donald Trump says he won’t quit NATO — if Europe pays its way. POLITICO. https://www.politico.eu/article/donald-trump-says-he-wont-quit-nato-if-europe-pays-its-way/
Reuters. (2017). Trump says NATO is obsolete but still “very important to me.” Reuters. https://www.reuters.com/article/world/trump-says-nato-is-obsolete-but-still-very-important-to-me-idUSKBN14Z0YP/
Tucker, P. (2024). Trump says NATO members should spend 3% on defense. Alliance official: “Yes” – Defense One. Defenseone.com. https://www.defenseone.com/policy/2024/09/trump-says-nato-members-should-spend-3-defense-alliance-official-yes/399229/
Σωτηρόπουλος, Α. Δημήτρης. (2024). ΗΠΑ, εκλογές χωρίς προηγούμενο. Καθημερινή Κυριακής. https://www.kathimerini.gr/opinion/563280781/ipa-ekloges-choris-proigoymeno/
Kagan, R. (2012). Why the World Needs America. Brookings. https://www.brookings.edu/articles/why-the-world-needs-america/
Pardjis, D., & Shapiro, J. (2017). The transatlantic meaning of Donald Trump: a US-EU Power Audit – European Council on Foreign Relations. European Council on Foreign Relations. https://ecfr.eu/publication/the_transatlantic_meaning_of_donald_trump_a_us_eu_power_audit7229/
Τζογόπουλος, Α. (2024). Αμερικανικές εκλογές: Σε πλήρη ισοπαλία οι δύο υποψήφιοι. ΕΛΙΑΜΕΠ. https://www.eliamep.gr/media/amerikanikes-ekloges-se-pliri-isopalia-oi-dyo-ypopsifioi/
270toWin. (2024). 2024 presidential election polls. https://www.270towin.com/2024-presidential-election-polls/
Πηγή εικόνας : https://www.cer.eu/insights/nato-ponders-austerity-and-us-pivot