Γράφει ο Σταύρος Μαρτινάκης
Η ανάγκη προστασίας των δικαιωμάτων των αθλητών είναι επιβεβλημένη, καθώς πρόκειται για μία ευάλωτη ομάδα που συχνά στερείται δικαστικής προστασίας, επειδή οι διαφορές που γεννώνται μεταξύ αυτών και των ομοσπονδιών επιλύονται κατά βάση με διαιτησία (Πέρβου, 2022, σ. 534επ.). Οι LGBTQ+ αθλητές είναι ακόμα πιο ευάλωτοι, καθώς κινδυνεύουν με αποκλεισμό, όπως στις περιπτώσεις των intersex αθλητριών Chand, Semenya και Khelif. Ακόμα, όμως, και ο σεξουαλικός προσανατολισμός είναι ικανός να οδηγήσει σε άδικες συμπεριφορές και διακρίσεις σε βάρος των αθλητών. Η αυτόνομη αθλητική έννομη τάξη (βλ. σχετικά Παναγιωτόπουλο, 2005, σ. 85επ., ιδίως 87) φρόντισε να θεσπίσει ένα δικό της πλαίσιο (βλ. ενδεικτικά Μαλάτο, 2021, σ. 97-100), προκειμένου να εξασφαλίσει τα δικαιώματα των αθλητών. Δεν είναι, όμως, σε θέση κατά τη γνώμη του γράφοντος να εξασφαλίσουν τα δικαιώματα των queer αθλητών. Στο παρόν άρθρο θα επιχειρηθεί να αναδειχθεί αυτή η αδυναμία με τη σύντομη παρουσίαση των άρθρων 1 και 6 της Διακήρυξης των Δικαιωμάτων και των Υποχρεώσεων των Αθλητών καθώς και του άρθρου 6 του Ευρωπαϊκού Αθλητικού Χάρτη σε συνάρτηση με την απόφαση του ΔΕΕ “Asociaţia Accept κατά Consiliul Naţional pentru Combaterea Discriminării”.
Στο άρθρο 1 της Διεθνούς Διακήρυξης για τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των αθλητών ((International Olympic Committee, n.d.) επισημαίνεται ότι ένας από του στόχους της διακήρυξης είναι μεταξύ των άλλων να παρέχεται η δυνατότητα και η ευκαιρία σε όλους τους αθλητές να ασχολούνται και να εξασκούν οποιοδήποτε άθλημα και να διαγωνίζονται δίχως να γίνονται αντικείμενο δυσμενούς μεταχείρισης και διάκρισης εξαιτίας της φυλής, του χρώματος του δέρματος, της θρησκείας, της ηλικίας, του φύλου, του σεξουαλικού προσανατολισμού, της γλώσσας, των πολιτικών ή άλλων πεποιθήσεων, της εθνικής ή κοινωνικής καταγωγής, της ιδιοκτησίας, της γέννησης ή άλλων αμετάβλητων παραγόντων· το άρθρο 6 τονίζει την δίκαιη και ίση φυλετική εκπροσώπηση. Η διατύπωση των δύο άρθρων είναι ενδιαφέρουσα, καθώς φαίνεται από τη μία να αποκρυσταλλώνει το πρώτο άρθρο την ίση μεταχείριση των αθλητών και κυρίως την απαγόρευση των διακρίσεων μεταξύ τους, από την άλλη το έκτο άρθρο με τρόπο δωρικό να συγκεκριμενοποιεί την ανάγκη εξασφάλιση της ίσης και δίκαιης εκπροσώπησης των φύλων.
Η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων και των Υποχρεώσεων των Αθλητών ακολουθώντας πιστά την Οικουμενική Διακήρυξη Δικαιωμάτων των Ανθρώπων και άλλα διεθνή και περιφερειακά κείμενα κατοχυρώνει την ισότητα αφενός αποθετικά με την ενδεικτική παράθεση ορισμένων ιδιοτήτων για τις οποίες απαγορεύεται να γίνονται διακρίσεις αφετέρου θετικά με τη ρητή προσταγή της έμφυλης ισότητας. Το αξιοσημείωτο είναι ότι το άρθρο 6 αναφέρεται σε εκπροσώπηση, γεγονός που δεν το πράττουν άλλα νομικά κείμενα που απλώς κατοχυρώνουν την ισότητα των φύλων (International Olympic Committee, n.d.). Αυτή η συγκεκριμενοποίηση δείχνει ότι ιδιαίτερο μέλημα συνιστά η ίση εκπροσώπηση των φύλων και όχι αφηρημένα η έμφυλη ισότητα (που οπωσδήποτε δεν αμφισβητείται, καθώς σε δύο άρθρα γίνεται ρητή της αναφορά). Η συγκεκριμένη πρόβλεψη για ισότιμη εκπροσώπηση ενδεχομένως να ερείδεται και στο γεγονός της διαχρονικής υποεκπροσώπησης των αθλητριών στις μεγάλες διοργανώσεις του παρελθόντος και επιπλέον στο ότι ακόμη και σήμερα η δυνατότητα θεσμικής τους ανέλιξης είναι πιο δύσκολη συγκριτικά με τους άρρενες αθλητές (Καμπερίδου, 2009/2010, σ. 9), Ο όρος εκπροσώπηση πιθανότατα στη Διακήρυξη, όμως, περιορίζεται στην εκπροσώπηση σε αγωνίσματα ή αγώνες και όχι απαραίτητα στην εκπροσώπηση στις διάφορες επιτροπές ή στα διάφορα όργανα διεθνών και μη οργανισμών σχετικών με τον αθλητισμό. Ο συγκεκριμένος περιορισμός φαίνεται ότι συνάδει με τους σκοπούς της Διακήρυξης που από τον τίτλο της φαίνεται ότι απευθύνεται συγκεκριμένα σε αθλητές και όχι εν γένει σε πρόσωπα που δραστηριοποιούνται στον αθλητικό χώρο. Η εκπροσώπηση των τελευταίων μπορεί να βρει έρεισμα είτε σε γενικότερες διατάξεις σχετικές με την ισότητα των φύλων είτε στον Ολυμπιακό Χάρτη.
Στον ενωσιακό χώρο υπάρχει ο Ευρωπαϊκός Αθλητικός Χάρτης (Council of Europe, 2021) στα πρότυπα τόσο της Διακήρυξης των Δικαιωμάτων και των Υποχρεώσεων των Αθλητών όσο του Ολυμπιακού Χάρτη. Το άρθρο 6 του Ευρωπαϊκού Αθλητικού Χάρτη (Council of Europe, 2021) είναι αφιερωμένο στα ανθρώπινα δικαιώματα. Στην παράγραφο 2 του ίδιου άρθρου στο στοιχείο γ΄ τονίζεται ότι απαιτείται να επιδεικνύεται ο απαραίτητος σεβασμός στα ανθρώπινα δικαιώματα εκείνων που εμπλέκονται ή εκτίθενται σε δραστηριότητες που άπτονται του αθλητισμού εξαιτίας της επισταμένης προσέγγισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στον αθλητισμό. Γι’ αυτό θα πρέπει να επιχειρηθεί η προώθηση της έμφυλης ισότητας τόσο στον αθλητισμό όσο και δια μέσου αυτού με την εφαρμογή στα αθλήματα κατά κύριο λόγο της στρατηγικής της ένταξης της διάστασης φύλου.
Η πρόβλεψη αυτή προσθέτει στο τραπέζι των διατάξεων που επιλαμβάνονται της προάσπισης της ισότητας, τόσο σε επίπεδο γενικό όσο σε επίπεδο ειδικά αθλητικού δικαίου, δύο νέα στοιχεία σε σχέση με τα λοιπά κείμενα. Το πρώτο είναι ότι η ισότητα δεν αντιμετωπίζεται στατικά· πλην της προστασίας της προβλέπεται η προώθηση της στις διάφορες αθλητικές δραστηριότητες. Η προώθηση αυτή λειτουργεί αμφίδρομα, καθώς ρητά ορίζεται η ανάγκη δια μέσου αυτών των δραστηριοτήτων να προάγεται η έμφυλη ισότητα. Ορθό φαίνεται η συγκεκριμένη πρόβλεψη να ερμηνεύεται και να εφαρμόζεται διασταλτικά· σε κάθε περίπτωση πρέπει η ισότητα να προωθείται ενεργητικά και όχι μόνο για την άμβλυνση των έμφυλων ανισοτήτων (διακρίσεις εξακολουθούν π.χ. να γίνονται λόγω φυλής, γλώσσας, γενετήσιου προσανατολισμού κτλ.). Όλο το πλέγμα των ανισοτήτων απαιτείται να διαρραγεί ολικά· εάν προνομιακά αντιμετωπίζεται μια ανισότητα σε βάρος των υπολοίπων ενέχεται ο κίνδυνος οι ανισότητες να αναπαραχθούν έτι περαιτέρω αντί να περιοριστούν. Το δεύτερο στοιχείο είναι ότι παρατίθεται συγκεκριμένος τρόπος με τον οποίο η προώθηση πρέπει να επιτευχθεί· με την ένταξη της διάστασης φύλου. Κανένα άλλο κείμενο δεν έχει προχωρήσει σε υπόδειξη του τρόπου με τον οποίο ο προβλεπόμενος στόχος της καταπολέμησης των διακρίσεων και της κατοχύρωσης της ισότητας πρέπει να επιτευχθεί. Αυτό είναι λογικό, αφού έτσι παρέχεται μια αρκετά μεγάλη ευχέρεια στα κράτη να υιοθετήσουν τα κατάλληλα για αυτά μέτρα δίχως κάποιο περιορισμό. Εντούτοις, δεν θα πρέπει να θεωρηθεί επ΄ ουδενί ως βλαπτικό το γεγονός ότι τίθεται ενδεικτικά (και παραινετικά) ένας έμπρακτος τρόπος η έμφυλη έστω ισότητα να εξασφαλιστεί και να θωρακιστεί.
Ο Ολυμπιακός Χάρτης (International Olympic Committee, 2024), παρά τις διάφορες εκδοχές του στο πέρασμα των χρόνων, διαχρονικά ως κείμενο αφορά αποκλειστικά στους Ολυμπιακούς αγώνες και στην ιδέα του Ολυμπισμού. Εντός των 100 περίπου σελίδων του Χάρτη αφιερώνεται μια σελίδα, προκειμένου να περιγραφούν οι επτά θεμελιώδεις αξίες του Ολυμπισμού. Ως πρώτη μάλιστα τίθεται ο ορισμός του Ολυμπισμού που μεταξύ άλλων νοείται ως μια φιλοσοφία που αποβλέπει στην εξισορρόπηση νου, θέλησης και σώματος. Ως έκτη επισημαίνεται ότι η απόλαυση των δικαιωμάτων και των ελευθεριών που τίθενται από τον Ολυμπιακό Χάρτη θα πρέπει να θωρακίζεται αδιάκριτα και ιδίως χωρίς να τίθενται περιορισμοί λόγω φυλής, χρώματος δέρματος, φύλου, γενετήσιου προσανατολισμού, γλώσσας, θρησκείας, πολιτικής ή οποιασδήποτε άλλης αντίληψης, εθνικής ή κοινωνικής προέλευσης, ιδιοκτησίας, γέννησης ή κάποιας άλλης κατάστασης (International Olympic Committee, 2024). Παρατηρείται ότι ο Ολυμπιακός Χάρτης προχωρά σε μία ενδεικτική απαρίθμηση των όσων δεν πρέπει να συγκροτούν λόγους διακριτικής μεταχείρισης· δεν προχωρά, όμως, σε μία θετική ρύθμιση που να ορίζει τη έμφυλη ισότητα συγκεκριμένα, όπως έκανε η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων και των Υποχρεώσεων των Αθλητών. Αυτό μπορεί να εξηγηθεί στο γεγονός ότι ο Χάρτης δεν αποσκοπεί στην κατοχύρωση και προάσπιση των δικαιωμάτων των αθλητών· θέτει τα όρια στα οποία κινείται το ολυμπιακό ιδεώδες και τα οποία δεν χρειάζεται να αναπτυχθούν διεξοδικά, αλλά αρκούνται σε μια λιτή, όμως, μεστή από άποψης περιεχομένου αναφορά.
Η ειδική αναφορά στην έμφυλη ισότητα δεν ήταν τυχαία, καθώς οι διαφορετικές διατυπώσεις των ανωτέρω κειμένων ως προς αυτή φανερώνουν τη σημασία που δείχνει η αθλητική έννομη τάξη. Ως προς τις λοιπές διακρίσεις, όμως, η διατύπωση παραμένει κοινή κατά βάση για αυτό το λόγο και δεν αναφέρθηκαν πιο αναλυτικά ιδίως ο γενετήσιος προσανατολισμός. Η προσπάθεια διαφύλαξης της έμφυλης ισότητας προφανώς δεν πρέπει να εκληφθεί ως «υποτίμηση» ή ως ότι αυτή υπερτερεί έναντι των άλλων διακρίσεων. Ταυτόχρονα, δεν βοηθάει, ωστόσο, στην προσπάθεια ανίχνευσης νομικών επιχειρημάτων και ενίσχυσης της θέσης των αθλητών, καθώς δίνεται η εντύπωση ότι εξυπηρετούν μόνο διακηρυκτικούς σκοπούς. Αυτό εντείνεται αν κάποιος αναλογιστεί την ομοιότητα που έχουν οι διατάξεις αυτές με τις αντίστοιχες που υπάρχουν σε άλλα υπερεθνικά κείμενα, όπως ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και συνακόλουθα τη μη χρήση τους από το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.
Η απόφαση “Asociaţia Accept κατά Consiliul Naţional pentru Combaterea Discriminării” σχετίζεται με το ζήτημα των υποθετικών διακρίσεων, την άρνηση εν προκειμένω ενός εργοδότη για την πρόσληψη ενός εργαζόμενου με μοναδικό κριτήριο τον υποτιθέμενο σεξουαλικό του προσανατολισμό (Τάκης, 2013, σ. 1193). «Δεν θα προσλάμβανα στην ομάδα έναν ομοφυλόφιλο ακόμα και αν επρόκειτο να διαλυθεί [η ομάδα] […] Στην οικογένειά μου δεν έχει καμία δουλειά ένας gay και [η ποδοσφαιρική ομάδα] είναι η οικογένειά μου […] Στην οικογένειά μου δεν έχει καμία δουλειά ένας gay και [η ομάδα] είναι η οικογένειά μου […] Όπως αυτοί έχουν δικαιώματα, έτσι και εγώ έχω το δικαίωμα να εργάζομαι με όποιους μου αρέσουν […] Θα μπορούσε να είναι κάποιος εξαιρετικά εριστικός, ακόμη και ο μεγαλύτερος μέθυσος […] αλλά αν είναι ομοφυλόφιλος δεν θέλω ούτε καν να ακούω γι’ αυτόν» (απόφαση, παρ. 35).
Οι ανωτέρω δηλώσεις στάθηκαν αφορμή για τη μη κερδοσκοπική LGBTQ+ οργάνωση “Accept” να προσφύγει δικαστικά ενώπιον του αρμόδιου εθνικού δικαστηρίου της Ρουμανίας και να αιτηθεί να αναγνωριστεί η ευθύνη του δηλούντος και της ομάδας της οποίας ήταν μέτοχος για άμεση δυσμενή διάκριση λόγω γενετήσιου προσανατολισμού, τη συνακόλουθη παραβίαση της αρχή της ισότητας και της αξιοπρέπειας των ομοφυλοφίλων (ibid παρ. 27-28). Το δικαστήριο δεν έκανε δεκτά τα αιτήματα της οργάνωσης, καθώς τη χρονική στιγμή της δήλωσης ο δηλών στερούνταν τόσο την εξουσία εκπροσώπησης όσο την αρμοδιότητα να καθορίζει τις πολιτικές πρόσληψης της ομάδας, αφού είχε πωλήσει τις μετοχές που κατείχε (ibid παρ. 28-32). Παρόλα αυτά έστειλε προδικαστικά ερωτήματα στο ΔΕΕ, καθώς θεώρησε ότι το ΔΕΕ δεν ήταν ξεκάθαρο σχετικά με το εάν μπορούσε να δεσμεύει με τις δηλώσεις του μία εταιρεία ένα πρόσωπο που δεν συνδέεται μαζί της νομικά, όμως, διαθέτει στενούς δεσμούς με αυτήν (ibid παρ. 31).
Το ΔΕΕ, έκρινε απαντώντας στα προδικαστικά ερωτήματα που του υποβλήθηκαν διαστέλλοντας το γράμμα της Οδηγίας (Γούλας, 2013, σ. 364) ότι όλοι οι μισθωτοί και παρέχοντες υπηρεσίες προστατεύονται από μια τέτοια άμεση διάκριση. Στην έννοια, επομένως, του μισθωτού και του παρέχοντος υπηρεσίες εντάσσονται και οι αθλητές. Όσον αφορά στην ευθύνη της ποδοσφαιρικής ομάδας απάντησε ότι ευθύνεται παρότι ο δηλών ούτε ήταν ο εκπρόσωπος της ομάδας ούτε είχε κατείχε κάποια θέση που θα του επέτρεπε να μπορεί να καθορίζει τον τρόπο πραγματοποίησης των προσλήψεων ευθύνεται, εφόσον η κοινή γνώμη εξακολουθούσε να πιστεύει ότι το συγκεκριμένο πρόσωπο κατείχε σημαντική θέση εντός της ομάδας και η ίδια δεν προχώρησε στις απαραίτητες διευκρινήσεις (απόφαση, 47-49). Επισημάνθηκε χαρακτηριστικά ότι «δύναται να αποτελέσει λυσιτελή ένδειξη για τη σφαιρική εκτίμηση των επιδίκων στο πλαίσιο της κύριας δίκης δηλώσεων…» (Τάκης, 2013, σ. 1194).
Το ΔΕΕ εν προκειμένω στράφηκε αμιγώς στο ενωσιακό δίκαιο και προσπάθησε να επιλύσει το ανακυπτόμενο ζήτημα με διασταλτική ερμηνεία των δικών του ρυθμίσεων. Εάν το αθλητικό δίκαιο μπορούσε να προστατεύσει αποτελεσματικά τους αθλητές δεν θα ήταν παράλογο να υποθέσει κανείς ότι το ΔΕΕ θα προσπαθούσε να αντλήσει νομικά επιχειρήματα από τις διατάξεις του και υπό το πρίσμα τους να ερμηνεύσει το ενωσιακό δίκαιο. Το γεγονός ότι αυτό δεν συμβαίνει είναι αρκετά προβληματικό και προδίδει το έλλειμμα προστασίας που υπάρχει (Contra Μαλάτος, 2021, σ. 187). Το δίκαιο της ΕΕ αποδείχθηκε, μέσω του νομοθετικού της έργου και των αποφάσεων των οργάνων της, ότι συνιστά σημαντικό μέσο για τον ορισμό αλλά και τον περιορισμό της αθλητικής αυτονομίας, ιδίως επειδή είναι δεσμεύει άμεσα όλα τα κράτη μέλη της Ένωσης (Παπαντωνίου, 2023, σελ. 4). Η ολική αναθεώρηση των αθλητικών κειμένων θα αποτελέσει ένα διορθωτικό προς τη σωστή κατεύθυνση βήμα.
Βιβλιογραφία
Βιβλία
Μαλάτος Α. (2021). Παραδόσεις Αθλητικού Δικαίου. Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας.
Παναγιωτόπουλος Δ. (2005). Αθλητικό Δίκαιο: Συστηματική Θεμελίωση – Εφαρμογή (Τόμος Ι). Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη.
Άρθρα από Ακαδημαϊκές Πηγές
Γούλας Δ. (2013). Σχόλιο στην απόφαση του ΔΕΕ επί της υπόθεσης C-81/12, Asociaţia Accept). Ελληνική Επιθεώρηση Ευρωπαϊκού Δικαίου. Εκδόσεις ΚΔΕΟΔ και ΔΣΘ, σελ. 359επ.
Καμπερίδου Ε. Κοινωνικό φύλο-βιολογικό φύλο: το φύλο στον αθλητισμό και η ιστορικότητα του γυναικείου αποκλεισμού. Διαθέσιμο σε: http://scholar.uoa.gr/ikamper/publications/%CE%BA%CE%BF%CE%B9%CE%BD%CF%89%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CF%8C-%CF%86%CF%8D%CE%BB%CE%BF-%CE%B2%CE%B9%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%B9%CE%BA%CF%8C-%CF%86%CF%8D%CE%BB%CE%BF-t%CE%BF-%CF%86%CF%8D%CE%BB%CE%BF-%CF%83%CF%84%CE%BF%CE%BD-%CE%B1%CE%B8%CE%BB%CE%B7%CF%84%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B7-%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CF%84%CE%B7%CF%84%CE%B1-%CF%84%CE%BF%CF%85 σελ. 7επ.
Παπαντωνίου, Α. (2023). «Εθνική & διεθνής αθλητική έννομη τάξη» – Ειδικοί τύποι συμβάσεων: Συμβόλαια στον Αθλητισμό. Εθνική Σχολή Δικαστικών Λειτουργών. Διαθέσιμο σε: https://www.esdi.gr/wp-content/uploads/2023/seminars/03/athlitiki/papantoniou_2023.pdf
Πέρβου Ι. (2022). Προστασία δικαιωμάτων αθλητών: Η ύπαρξη ευάλωτης ομάδας. Διαθέσιμο σε: https://www.epoliteia.gr/wp-content/uploads/2022/10/TEYXOS-4-%CE%9C%CE%95%CE%9B%CE%95%CE%A4%CE%95%CE%A3-5-534-552.pdf, σελ. 534επ.
Τάκης Α. (2013). ΔΕΕ της 25.4.2013, C-81/12, Asociaţia Accept κατά Consiliul Naţional pentru Combaterea Discriminării – σχόλιο. Αρμενόπουλος. Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, σελ. 1184επ.
Πρωτογενείς πηγές
ΔΕΕ. C-81/12, Asociaţia Accept κατά Consiliul Naţional pentru Combaterea Discriminării, 25.04.2013. Διαθέσιμο σε: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=celex:62012CJ0081.
Διακήρυξη των Δικαιωμάτων και των Υποχρεώσεων των Αθλητών. International Olympic Committee. (n.d.). Declaration of athlete rights and responsibilities. Διαθέσιμο σε: https://www.gymnastics.sport/site/pdf/safeguarding/IOC_Athltes_rights_and_responsibilities_declaration.pdf.
Ευρωπαϊκός Αθλητικός Χάρτης. Council of Europe. (2021). European Sports Chapter. Διαθέσιμος σε: https://rm.coe.int/recommendation-cm-rec-2021-5-on-the-revision-of-the-european-sport-cha/1680a43914.
Ολυμπιακός Χάρτης. International Olympic Committee. (2024). Olympic Chapter. Διαθέσιμος σε: https://stillmed.olympics.com/media/Document%20Library/OlympicOrg/General/EN-Olympic-Charter.pdf.
Πηγή Φωτογραφίας: https://mikiaboom.wordpress.com/