Γράφει ο Αθανάσιος Παπαδόπουλος
Τους τελευταίους μήνες, οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν εντείνει τις προσπάθειές τους να μεσολαβήσουν σε μια συμφωνία σύναψης διπλωματικών σχέσεων μεταξύ Ισραήλ και Σαουδικής Αραβίας, η οποία θα άλλαζε δραστικά τη γεωπολιτική της Μέσης Ανατολής (Kurtzer-Ellenbogen κ.ά., 2023).
Η εξέλιξη αυτή όμως, δεν είναι απροσδόκητη. Ιστορικά, οι τοπικοί ανταγωνισμοί οδήγησαν τους Σαουδάραβες στην αποφυγή της έντονης εχθρότητας απέναντι στους Εβραίους, υιοθετώντας πραγματιστικές στρατηγικές λόγω της ύπαρξης κοινών εχθρών. Η στάση του Abd al – Aziz στην αραβοϊσραηλινή σύγκρουση χαρακτηριζόταν από καθαρά ρεαλιστική πολιτική, προσπαθώντας να εξασφαλίσει την υποστήριξη της Δύσης και αποτρέποντας τη διεύρυνση των Χασεμιτών. Αυτή η επιδέξια ισορροπία, μεταξύ εθνικών στόχων και τοπικών περιορισμών ήταν μια κληρονομιά που θα ενισχυόταν από τους μελλοντικούς μονάρχες του Βασιλείου, που κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν και άλλες απειλές, όπως ο Νασερισμός, ο Σαντάμ Χουσεΐν και πιο πρόσφατα το Ιράν. Παρά την άρνησή τους να το αναγνωρίσουν, οι Σαουδάραβες κρατικοί αξιωματούχοι θεωρούν την ύπαρξη του Ισραήλ έναν χρήσιμο αντιπερισπασμό για τοπικές συγκρούσεις και ένα δίχτυ ασφαλείας για τη σταθερότητα και την επιβίωση του Βασιλείου των Σαούντ (Podeh, 2018).
Μετά την Ισλαμική Επανάσταση στο Ιράν το 1979, η Σαουδική Αραβία ξεκίνησε μυστικές επαφές με το Ισραήλ σε θέματα εθνικής ασφάλειας (Niu & Wu, 2021). Οι σχέσεις ανάμεσα σε Ισραήλ και Σαουδική Αραβία αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα μυστικής διπλωματίας, που περιλαμβάνει κρυφή συνεργασία στον τομέα της ασφάλειας και ανταλλαγής πληροφοριών με σκοπό τη διατήρηση της ειρήνης στην περιοχή. Παραδοσιακά, η Σαουδική Αραβία θεωρούνταν ένα εξτρεμιστικό και φανατικό θρησκευτικό καθεστώς που υποστήριζε την τρομοκρατία. Μετά τον πόλεμο του Λιβάνου το 2006, οι Ισραηλινοί πολιτικοί συνειδητοποίησαν ότι μοιράζονται περιφερειακά συμφέροντα με τους Σαουδάραβες, συγκεκριμένα την αντιμετώπιση του Ιράν, υπό το κάλυμμα του ισλαμικού εξτρεμισμού και της Χεζμπολάχ. Αυτή η συνειδητοποίηση οδήγησε σε μια στροφή στην ισραηλινή πολιτική. Η Αραβική Άνοιξη του 2011 και οι επιθετικές ενέργειες του Ιράν, κατέστησαν εμφανείς τους μακροχρόνιους δεσμούς μεταξύ Σαουδικής Αραβίας και Ισραήλ. Η προθυμία της Σαουδικής Αραβίας να αποκαλύψει αυτή τη σύνδεση ήταν αποτέλεσμα του στόχου της να αποθαρρύνει το Ιράν, αξιοποιώντας τόσο τον αμερικανικό, όσο και τον ισραηλινό παράγοντα. Η βάση των αμοιβαίων συμφερόντων μεταξύ Σαουδικής Αραβίας και Ισραήλ είναι η ρεαλιστική αρχή ότι «ο εχθρός του εχθρού μου είναι σύμμαχός μου» (Podeh, 2018).
Η δυσαρέσκεια της Σαουδικής Αραβίας με τις Ηνωμένες Πολιτείες και η ανησυχία για το Ιράν, πυροδοτήθηκαν από τις προσπάθειες της κυβέρνησης Ομπάμα να αποστασιοποιηθεί από το Ισραήλ και να ενισχύσει τους δεσμούς με την Ισλαμική Δημοκρατία. Οι σχέσεις της Σαουδικής Αραβίας με τις Ηνωμένες Πολιτείες βελτιώθηκαν, ως αποτέλεσμα της ολικής αντιστροφής στην προσέγγιση του Ιράν από την κυβέρνηση Τραμπ. Τόσο από την σκοπιά της Σαουδικής Αραβίας, όσο και από την αντίστοιχη του Ισραήλ, αυτή ήταν μια ευκαιρία να ανασχεθεί το Ιράν, ο μεγαλύτερος κοινός εχθρός τους στη Μέση Ανατολή. Παρόλο που η Σαουδική Αραβία και το Ισραήλ, δεν έχουν ακόμη συνάψει επίσημους διπλωματικούς δεσμούς, η σχέση τους έχει προχωρήσει σημαντικά, χάρις την πρακτική λογική, που αναδεικνύει το αντιϊρανικό πλαίσιο συνεργασίας, το οποίο προωθήθηκε σε σημαντικό βαθμό από τις Ηνωμένες Πολιτείες (Niu & Wu, 2021).
Η συμμαχία Σαουδικής Αραβίας και ΗΠΑ θεωρείται υψίστης σημασίας για την Ουάσιγκτον. Αυτή ήταν προφανώς η σκέψη της κυβέρνησης Μπάιντεν όταν ο Άντονι Μπλίνκεν ταξίδεψε στο Ριάντ στις αρχές του καλοκαιριού, μετά την επίσκεψη του Συμβούλου Εθνικής Ασφάλειας Τζέικ Σάλιβαν στη χώρα. Επρόκειτο για αναγνωριστικές επισκέψεις, στο πλαίσιο μιας αμερικανικής προσπάθειας να διερευνηθεί η πιθανότητα συμφωνίας μεταξύ Ισραήλ και Σαουδικής Αραβίας (Simon, 2023). Ο Νταν Σαπίρο, πρώην πρέσβης των ΗΠΑ στο Ισραήλ, διορίστηκε Ειδικός Σύμβουλος για την Περιφερειακή Ολοκλήρωση από την κυβέρνηση Μπάιντεν τον Ιούλιο του 2023, εκφράζοντας με αυτή την ενέργεια την πρόθεση να ενισχυθούν οι δεσμοί μεταξύ Σαουδικής Αραβίας και Ισραήλ (Guzansky, 2023).
Πρόοδος προς αυτή την κατεύθυνση, θα θεωρηθεί ως μια σημαντική διπλωματική νίκη των ΗΠΑ, ενισχύοντας την περιφερειακή ολοκλήρωση στην βάση των Συμφωνιών του Αβραάμ, με μία από τις ισχυρότερες χώρες του Αραβικού κόσμου, παρέχοντας επιπλέον την ευκαιρία, να αντιμετωπιστεί η αυξανόμενη επιρροή της Κίνας στην περιοχή. Αναμφισβήτητα, η επιδίωξη μιας τέτοιας συμφωνίας από την Ουάσιγκτον, επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από την ανταγωνιστικότητα μεταξύ Ηνωμένων Πολιτειών και Κίνας, καθώς ενώ η Νοτιοανατολική Ασία θεωρείται συνήθως ο πρωταρχικός φορέας του ανταγωνισμού ΗΠΑ – Κίνας, η Μέση Ανατολή επανέρχεται ως βασικό πεδίο γεωπολιτικών ανταγωνισμών (Kurtzer-Ellenbogen κ.ά., 2023). Επιπλέον, η Κίνα σημείωσε σημαντική πρόοδο στην περιοχή. Τον Μάρτιο του τρέχοντος έτους, το Πεκίνο συνέβαλε στη διπλωματική συμφωνία μεταξύ Ριάντ και Τεχεράνης, τη στιγμή που οι σχέσεις των δύο χωρών παρέμεναν για χρόνια τεταμένες. Εκτός των άλλων, μία πιθανή διαμεσολάβηση στην εξομάλυνση των σχέσεων Σαουδικής Αραβίας και Ισραήλ, θα ωφελήσει πολιτικά τον Μπάιντεν στο εσωτερικό, ιδιαίτερα καθώς πλησιάζουμε σε χρονιά εκλογών, ξεπερνώντας με αυτόν τον τρόπο τα επιτεύγματα της Συμφωνίας του Αβραάμ της κυβέρνησης Τραμπ (Simon, 2023).
Οι Ηνωμένες Πολιτείες εξετάζουν το ενδεχόμενο επιβολής περιορισμών στη συνεργασία της Σαουδικής Αραβίας με την Κίνα και τη Ρωσία, ιδίως σε στρατιωτικά, τεχνολογικά και πληροφοριακά ζητήματα. Οι ΗΠΑ στοχεύουν να ενθαρρύνουν το Ριάντ να υιοθετήσει μια πιο φιλοαμερικανική στάση και να απομακρυνθεί από αυτές τις χώρες, κατοχυρώνοντας την ασφάλεια και τη συνεργασία της χώρας στην περιοχή (Salem, 2023). Για την Ουάσιγκτον πρόκειται για το χρίσμα των δυτικών ηγετών της περιοχής και τον περιορισμό του ρόλου της Κίνας και της Ρωσίας στον Κόλπο, καθιστώντας τους απλώς εμπορικούς εταίρους (Hearst, 2023). Επιπρόσθετα, ο Τζο Μπάιντεν ανακοίνωσε κατά τη διάρκεια της συνάντησης των G20, ότι ΗΠΑ, Ισραήλ, Γαλλία, Γερμανία, η Ιταλία και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα φιλοδοξούν να δημιουργήσουν έναν «Διάδρομο Ινδίας – Μέσης Ανατολής – Ευρώπης» (IMEC). Η φιλόδοξη πρόταση, εάν πραγματοποιηθεί, μπορεί να ανοίξει νέους δρόμους για οικονομική συνεργασία μεταξύ Ευρώπης, Νότιας Ασίας και Μέσης Ανατολής (Aboudouh, 2023).
Με την πάροδο του χρόνου, οι στενοί δεσμοί μεταξύ του Ισραήλ και των Ηνωμένων Πολιτειών αποτέλεσαν κίνητρο για τους Σαουδάραβες να επιδείξουν ρεαλιστική, με βάση τη θεωρία των Διεθνών Σχέσεων, στάση απέναντι στο Ισραήλ. Σκοπός τους είναι να έρθουν πιο κοντά στις Ηνωμένες Πολιτείες και να βελτιώσουν την εικόνα τους προς τη Δύση, με τη λογική ότι ο δρόμος προς την Ουάσιγκτον περνάει από την Ιερουσαλήμ. Ωστόσο, η θέση της Σαουδικής Αραβίας στον μουσουλμανικό και αραβικό κόσμο, επιβάλλει στο Βασίλειο να προχωρήσει προσεκτικά στην εξομάλυνση των σχέσεων με το Ισραήλ, κυρίως λόγω του δημόσιου αντιϊσραηλινού αισθήματος και του συντηρητικού και έντονα θρησκευτικού χαρακτήρα που το διαπνέει. Συνεπώς, το Ριάντ καλείται να ακούσει τις απόψεις εκείνων που αντιτίθενται στην εξομάλυνση. Αυτό αφορά κυρίως το θρησκευτικό κατεστημένο, το οποίο εξακολουθεί να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο, παρά την απώλεια της εξουσίας του και εξακολουθεί να φιλοδοξεί να ξαναγίνει ο ηγέτης του αραβικού κόσμου.
Αυτοί οι παράγοντες χρήζουν προσοχής και ευαισθησίας από τη Σαουδική Αραβία στο παλαιστινιακό ζήτημα (Guzansky, 2023). Μία ιδανική προσέγγιση, μπορεί να μοιάζει με την Αραβική Ειρηνευτική Πρωτοβουλία της Σαουδικής Αραβίας του 2002, η οποία ζητούσε οριστική παύση των εποικισμών, κατεδάφιση ορισμένων παράνομων φυλακίων και οικισμών και δημόσια δέσμευση για λύση δύο κρατών. Η Σαουδική Αραβία, θα πρέπει τουλάχιστον να τα απαιτήσει όλα αυτά. Το σχέδιο, το οποίο έχει σημαντική βαρύτητα για την ηγεσία της Σαουδικής Αραβίας, υπογραμμίζει την ανάγκη να επιλυθεί η ισραηλινοπαλαιστινιακή σύγκρουση και να βρεθεί μια δίκαιη λύση για τους Παλαιστίνιους πρόσφυγες. Είναι σημαντικό να γίνει αποδεκτή από όλα τα μέρη, συμπεριλαμβανομένου του Ισραήλ, με αντάλλαγμα ένα παλαιστινιακό κράτος με βάση τις προτάσεις του 1967 (Salem, 2023). Η επίσημη θέση της Σαουδικής Αραβίας είναι ότι η πλήρης εξομάλυνση με το Ισραήλ είναι αδύνατη, χωρίς ορισμένες πρωτοβουλίες, με στόχο την επίλυση του Παλαιστινιακού ζητήματος (Guzansky, 2023).
Το Ριάντ αναζητά μία συμφωνία ασφαλείας με την Ουάσιγκτον και πρόσβαση σε προηγμένο στρατιωτικό εξοπλισμό, με αντάλλαγμα την εξομάλυνση των σχέσεων με το Ισραήλ. Στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα υποσχέθηκαν μαχητικά F-35, drones MQ-9 Reaper και κατευθυνόμενους πυραύλους ακριβείας, ως αντάλλαγμα για τη συμφωνία. Το σχέδιο «Vision 2030» της Σαουδικής Αραβίας στοχεύει στην οικοδόμηση μιας εγχώριας αμυντικής βιομηχανίας, αντιμετωπίζοντας τις αναταράξεις και τις καθυστερήσεις, που σχετίζονται με τις αγορές που σε μεγάλο βαθμό προέρχονται από τις Ηνωμένες Πολιτείες. Αυτή η εξέλιξη, θεωρείται ως ένα βήμα για την επίτευξη μεγαλύτερης ανεξαρτησίας, την τόνωση της οικονομικής ανάπτυξης και την πιθανή απόκτηση επιρροής στο εξωτερικό μέσω των εξαγωγών οπλικών συστημάτων (Rumpley, 2023). Στον πυρηνικό τομέα, η Σαουδική Αραβία θέλει να κατασκευάσει 17 πυρηνικούς αντιδραστήρες για αξιοποίηση της πυρηνικής ενέργειας για ειρηνικούς σκοπούς, ως μέρος των στόχων της για την ενεργειακή διαφοροποίηση και το «Vision 2030». Η επιθυμία αυτή καθοδηγείται από την προτεραιότητα που έχει τεθεί με στόχο την ανάπτυξη, τη διαφοροποίηση και του εκσυγχρονισμού της οικονομίας της Σαουδικής Αραβίας. Απώτερος σκοπός είναι να αποφευχθεί η μετατροπή της, σε κράτος εξαρτώμενο από την παραγωγή πετρελαίου και να αναδειχθεί ως κεντρικός παίκτης στην παγκόσμια οικονομία του 21ου αιώνα. Οι ΗΠΑ ενδιαφέρονται να κατευθύνουν αυτές το έργο, και να μην αφήσουν σε άλλες δυνάμεις, κυρίως στην Κίνα και τη Ρωσία, περιθώριο εμπλοκής. (Salem, 2023).
Όσον αφορά το Ισραήλ, η εξομάλυνση των σχέσεων με όσο το δυνατόν περισσότερα αραβικά κράτη, χωρίς να προβαίνει σε σημαντικές παραχωρήσεις, αποτελούσε ανέκαθεν στρατηγικό στόχο (Salem, 2023). Ο πρωθυπουργός Μπενιαμίν Νετανιάχου, εξήγγειλε την πρόθεσή του για επίτευξη ειρήνης με τη Σαουδική Αραβία, καθιστώντας την κεντρικό στόχο, μαζί με τον αποκλεισμό των πυρηνικών σχεδίων του Ιράν. Εκτιμά ότι μια συμφωνία με τη Σαουδική Αραβία, θα έδινε σε άλλες χώρες του μουσουλμανικού και αραβικού κόσμου, το έναυσμα για τη σύναψη δεσμών με το Ισραήλ. Το μέγεθος της αγοράς της Σαουδικής Αραβίας προσφέρει επίσης σημαντικές δυνατότητες για τις ισραηλινές εταιρείες σε διάφορους τομείς (Guzansky, 2023). Τελευταίο αλλά εξίσου σημαντικό για το Ισραήλ, η ομαλοποίηση με τους Άραβες γείτονές του, έχει να κάνει με τη κατοχύρωση της θέσης του ως κυρίαρχης στρατιωτικής και τεχνολογικά προηγμένης δύναμης στην περιοχή. Όσες συμφωνίες και να υπογραφούν, το Ισραήλ θα επιμένει πάντα στη στρατιωτική υπεροχή στα συμβατικά και πυρηνικά όπλα (Hearst, 2023).
Η επισημοποίηση των σχέσεων Σαουδικής Αραβίας και Ισραήλ θα βοηθούσε κάθε χώρα να επιτύχει έναν πληθώρα στρατηγικών, στρατιωτικών και οικονομικών στόχων (Farouk, 2020). Ωστόσο, τα εμπόδια για ταχεία πρόοδο και στις τρεις πλευρές αυτού του τριγώνου, είναι σημαντικά: οποιαδήποτε συμφωνία θα απαιτούσε από τους Σαουδάραβες, και συγκεκριμένα από τον βασιλιά Σαλμάν, μια αρκετά σημαντική παραχώρηση στο ζήτημα των Παλαιστινίων. Μία τέτοια παραχώρηση φαντάζει αρκετά δύσκολη, όσο η ακροδεξιά κυβέρνηση του Ισραήλ παραμένει στην εξουσία. Οι σχέσεις ΗΠΑ – Σαουδικής Αραβίας επί κυβέρνησης Μπάιντεν ξεκίνησαν ως εχθρικές και έχουν βελτιωθεί σε επίπεδο λειτουργικότητας, αλλά η δυσπιστία εξακολουθεί να δυσχεραίνει την ταχεία πρόοδο. Από την άλλη, οι σχέσεις της Ουάσιγκτον με την τρέχουσα ισραηλινή κυβέρνηση, αντιμετωπίζουν επίσης υψηλό βαθμό αβεβαιότητας και αστάθειας (Salem, 2023).
Η κινεζική εμπλοκή στον Κόλπο προβληματίζει την Ουάσιγκτον, η οποία προχωρά σε στενότερους δεσμούς με τους Σαουδάραβες, υπό τον όρο της μείωσης της πρόσβασης της Κίνας σε πτυχές τεχνολογίας και ασφάλειας. Δεν είναι μυστικό άλλωστε, ότι η Σαουδική Αραβία εκμεταλλεύεται τις σχέσεις με την Κίνα, ως διαπραγματευτικό χαρτί έναντι των Ηνωμένων Πολιτειών (Guzansky, 2023). Ένα νέο αφήγημα στη Σαουδική Αραβία, απεικονίζει την ομαλοποίηση με το Ισραήλ, ως μέρος μιας μετριοπαθούς μοναρχίας, προάγοντας τα εθνικά συμφέροντα έναντι της ισλαμικής ταυτότητας. Ωστόσο, αυτός ο ταυτοτικός λόγος, δεν είναι δημοφιλής σε όλα τα κοινωνικά στοιχεία της Σαουδικής Αραβίας (Farouk, 2020). Τέλος, Παλαιστίνιοι αξιωματούχοι υποστηρίζουν ότι οι Συμφωνίες του Αβραάμ υπονομεύουν την ειρήνη και τη λύση των δύο κρατών, καθώς η κατεχόμενη Δυτική Όχθη βυθίζεται στη χειρότερη βία των τελευταίων 50 χρόνων. Οι παραχωρήσεις προς τους Παλαιστίνιους είναι δυσάρεστες για τους ακροδεξιούς εταίρους του Νετανιάχου, οι οποίοι έχουν διακηρύξει την επιθυμία τους, να προσαρτήσουν ολόκληρη τη Δυτική Όχθη (McKernan, 2023).
Η προσπάθεια σύναψης διπλωματικών δεσμών μεταξύ Ισραήλ και Σαουδικής Αραβίας, έχει αναμφίβολα υπονομευθεί από την επίθεση που εξαπέλυσε η Χαμάς εναντίον του Ισραήλ στις 7 Οκτωβρίου και βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη (Cook, 2023). Παρόλα αυτά, ορισμένοι στόχοι και επιδιώξεις, δύσκολα επηρεάζονται από τις εξελίξεις. Προκειμένου να διατηρηθεί η ειρήνη μεταξύ δύο από τους πιο σημαντικούς εταίρους των ΗΠΑ στη Μέση Ανατολή, η κυβέρνηση Μπάιντεν επιδιώκει να επιλύσει τη σύγκρουση Ισραήλ – Χαμάς το συντομότερο δυνατό. Ωστόσο, αυτό δεν θα είναι απλό έργο, καθώς ο πόλεμος έχει περιορίσει το παράθυρο διαλόγου μεταξύ της ακροδεξιάς κυβέρνησης του Ισραήλ και του βασιλείου, το οποίο αντιμετωπίζει το δίλημμα της επιλογής μεταξύ πολιτικών ισορροπίας δυνάμεων και ταυτότητας. Η ρεαλιστική πολιτική είναι αυτή που καθόρισε τους δεσμούς ανάμεσα σε Σαουδική Αραβία και Ισραήλ, όπως καταδεικνύουν ιστορικά παραδείγματα. Έτσι, μετά από μία ανακωχή ή κατάπαυση πυρός στην Παλαιστίνη, δεν θα ήταν καθόλου απίθανο οι συζητήσεις να συνεχιστούν και μάλιστα να τελεσφορήσουν, σε σύντομο χρονικό διάστημα.
Πηγές
Aboudouh, A. (2023). An India–Middle East–Europe corridor is unlikely to boost Saudi–Israel normalization | Chatham House – International Affairs Think Tank. Chatham House. Διαθέσιμο στο: https://www.chathamhouse.org/2023/09/india-middle-east-europe-corridor-unlikely-boost-saudi-israel-normalization
Cook, S. A. (2023). Surprise Palestinian Attack Spawns Fears of Wider Mideast War. Council on Foreign Relations. Διαθέσιμο στο: https://www.cfr.org/in-brief/surprise-palestinian-attack-spawns-fears-wider-mideast-war
Farouk, Y. (2020). What Would Happen If Israel and Saudi Arabia Established Official Relations? Carnegie Endowment for International Peace. Διαθέσιμο στο: https://carnegieendowment.org/2020/10/15/what-would-happen-if-israel-and-saudi-arabia-established-official-relations-pub-82964
Guzansky, Y. (2023). The Road to Normalization: Relations between Israel and Saudi Arabia. INSS. Διαθέσιμο στο: https://www.inss.org.il/publication/saudi-arabia-normalization/
Hearst, D. (2023). Saudi-Israel normalisation: The grand illusion. Middle East Eye. Διαθέσιμο στο: https://www.middleeasteye.net/opinion/saudi-israel-normalisation-grand-illusion
Kurtzer-Ellenbogen, L., Youssef, H., Barron, R., & Gallagher, A. (2023). Is a Saudi-Israel Normalization Agreement on the Horizon? United States Institute of Peace. Διαθέσιμο στο: https://www.usip.org/publications/2023/09/saudi-israel-normalization-agreement-horizon
McKernan, B. (2023). Saudi Arabia ‘getting closer’ to normalising relations with Israel, crown prince says. The Guardian. Διαθέσιμο στο: https://www.theguardian.com/world/2023/sep/21/saudi-arabia-getting-closer-to-normalising-relations-with-israel-crown-prince-says
Niu, S., & Wu, T. (2021). Changes and Trends in the Current Relations Between Saudi Arabia and Israel. Asian Journal of Middle Eastern and Islamic Studies, 15(2), 172–188. Διαθέσιμο στο: https://doi.org/10.1080/25765949.2021.1928413
Podeh, E. (2018). Saudi Arabia and Israel: From Secret to Public Engagement, 1948–2018. The Middle East Journal, 72(4), 563–586. Διαθέσιμο στο: https://doi.org/10.3751/72.4.12
Rumpley, G. (2023). Israel Normalization Negotiations and the U.S.-Saudi Defense Relationship. The Washington Institute. Διαθέσιμο στο: https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/israel-normalization-negotiations-and-us-saudi-defense-relationship
Salem, P. (2023). The oncoming Saudi-Israeli normalization. Middle East Institute. Διαθέσιμο στο: https://www.mei.edu/publications/oncoming-saudi-israeli-normalization
Simon, A. D. M., Steven. (2023). Is Saudi-Israeli Normalization Worth It? Foreign Policy. Διαθέσιμο στο: https://foreignpolicy.com/2023/06/05/saudi-arabia-israel-normalization-deal-agreement-biden-blinken-trip-security-guarantee-nuclear-energy/
Πηγή εικόνας:
Wilson Center (2023). A Three-way US Saudi Israeli Normalization Deal Might be a Tall Order. Διαθέσιμο σε: https://www.wilsoncenter.org/article/three-way-us-saudi-israeli-normalization-deal-might-be-tall-order